Organizacja systemu ruchowego.
Na poziomie wykonawczym narząd ruchu można podzielić na dwie podstawowe części, z których każda tworzy niezwykle rozbudowany system. Pierwsza z nich to system szkieletowy stanowiący konstrukcję nośną oraz zespół dźwigni napędowych połączonych stawami. Drugą część narządu ruchu tworzą mięśnie będące właściwym systemem napędowym organizmu.
Działanie układu mięśniowego, a tym samym aktywność ruchowa całego organizmu, kontrolowana jest przez układ nerwowy.
Ruch, jak i cały proces nabywania umiejętności ruchowej, odbywa się przez świadome sterowanie aktywnością poszczególnych mięśni przy znacznym udziale obwodowej kontroli sensorycznej.
W celu zwiększenia wydajności systemu wykonawczego, prawie wszystkie programy ruchowe realizowane są przez mięśniowe grupy funkcjonalne.
Najczęściej mięśnie zestawione są w funkcjonalne grupy należące do jednej z trzech kategorii: mięśnie agonistyczne, antagonistyczne, synergistyczne.
Aktywność ruchowa związana jest ze skurczem mięśniowym.
Największe zmiany długości obserwuje się w mięśniu czworogłowym uda, czyli w mięśniu prostym, oraz obszernym uda.
Przemieszczenie funkcjonalne pokazuje, o ile procent jest w stanie się skrócić mięsień po jego maksymalnym - ograniczonym tylko zakresem ruchomości stawów - rozciąganiu. Zakres przemieszczeń funkcjonalnych wynosi 34-89% długości maksymalnej.
Ograniczenie niepozwalające na dalszy ruch, mimo że mięśnie agonistyczne mogą być jeszcze w zakresie fizjologicznym, nosi nazwę ograniczenia lub niedostatku pasywnego.
Zwiększony niedostatek pasywny może być spowodowany wzmożonym napięciem mięśni zarówno agonistycznych, jak i antagonistycznych.
Również pourazowe lub pooperacyjne skrócenie mięśni antagonistycznych czy ich ścięgien może spowodować zwiększenie niewydolności pasywnej. Mięśnie agonistyczne mogą dalej się kurczyć, ruch w stawie nie występuje z powodu braku możliwości dalszego rozciągania mięśni antagonistycznych.
Ograniczenie pasywne towarzyszy hemiplegii. W niektórych porażeniach połowiczych występuje spastyczne porażenie zginaczy palców. Napięcie zginaczy jest tak duże, że pacjent mając pełna kontrolę prostowników palców, nie jest w stanie otworzyć dłoni.
Akcja ścięgnista mięśnia.
Mięśnie wielostawowe zapewniają mechaniczne sprzężenie sąsiednich stawów.
Bierne rozciąganie takich mięśni, powoduje zazwyczaj zmiany położenia sąsiednich stawów.
Ruch związany z mechanicznym sprzężeniem sąsiednich stawów nazywamy efektem lub akcją ścięgnistą mięśnia.
U osób zdrowych najłatwiej ten efekt zaobserwować podczas maksymalnego zginania i prostowania nadgarstka. Jeśli biernie zegniemy dłoń w nadgarstku, palce wyprostują się w wyniku maksymalnego rozciągnięcia prostowników palców.
W drugim skrajnym położeniu tzn. przy maksymalnym wyprostowaniu nadgarstka, palce dłoni zginają się wyniku rozciągnięcia mięśni zginaczy palców.
Nauczenie pacjenta wykorzystywania akcji ścięgnistej mięśni może poprawić jakość życia (pacjenci z uszkodzeniem rdzenia na poziomie C6).
Rozwój umiejętności psychomotorycznych u dzieci przebiega według kodu genetycznego w czterech sferach: ruchowej, wyobrażeniowej, intelektualnej, uczuciowej.
Integracja umiejętności zdobytych ujawnia się w całej istocie psychofizycznej stanowiącej osobowość, która wyraża się w zachowaniu.
Prawa rozwoju człowieka o cefalokaudalnym i proksymodystalnym kierunku progresywnych . zmian, dały podstawę do badań i szczegółowych obserwacji rozwoju dziecka w zakresie wielu dziedzin. Określono etapy:
rozwoju ruchowego (lokomocji),
czynności manualnych,
ruchów praksyjnych,
procesów sensorycznych,
czynności percepcyjnych mowy, wyobraźni, pamięci, myślenia, wyrażania emocji.
H. Wallon (1959) po raz pierwszy dokonał podziału rozwoju dziecka na 7 okresów zwanych stadiami rozwoju, w których występują swoiste cechy zachowania. Są to:
stadium rozwoju wewnątrzłonowego zakończonego narodzinami,
okres impulsywności motorycznej trwający do końca 1 miesiąca życia,
stadium emocjonalne -do końca 1 roku życia,
stadium aktywności sensoryczno - motorycznej w 2 i 3 roku życia,
stadium personalizmu w okresie od 3 do 6 roku życia,
stadium zróżnicowania osobowości trwające od 6 do 11 roku życia,
stadium dorastania i młodości powyżej 11 roku życia.
Rozwój psychomotoryczny to harmonijny ciąg organicznych zmian progresywnych, podczas którego następuje integracja procesów psychicznych z czynnościami ruchowymi.
Czynniki determinujące rozwój psychomotoryczny:
czynniki biologiczne, sterujące rozwojem somatycznym systemów i układów np. układu kostnego, nerwowego itd.,
czynniki psychiczne, sterujące rozwojem osobowości przez kształtowanie procesów instrumentalnych o podłożu poznawczo- orientacyjnym i sensomotorycznym oraz rozwojem emocjonalnym i intelektualnym,
czynniki środowiskowe, które przez rodzinę i struktury społeczne (przedszkole, szkoła, grupa rówieśnicza) kształtują rozwój osobniczy.
Specyfika rozwoju psychomotorycznego dziecka:
dotyczy ontogenezy wieku dziecięcego, która jest fundamentalna dla całego życia człowieka,
wynika z przemian o charakterze integracyjno-adaptacyjnym, jakie dokonują się w organizmie w psychice dziecka,
nacechowania jest swoistością procesów fizjologicznych,
a zwłaszcza neurofizjologicznych zachodzących w organizmie dziecka, jak dojrzewanie układów w tym układu nerwowego w zakresie struktury i funkcji,
odzwierciedla się specyficznym zachowaniem dziecka podlegającemu intensywnym przemianom zmierzającej do stopniowej integracji sensorycznej,
jest dostrzegana w przemianach czynności psychicznych, motoryki i stanu fizycznego, które początkowo są ściśle połączone, po czym rozdzielają się.
Dynamika rozwoju psychomotorycznego rozpatrywana jest na podstawie badania poszczególnych funkcji w tzw. bilansie psychomotorycznym, poprzez określenia tempa, harmonii i rytmu rozwojowego.
Zaburzenia rozwoju psychomotorycznego, w zależności od oddziaływania czynników patogennych, mogą mieć charakter zaburzeń: parcjalnych lub globalnych.
Rozwój psychomotoryczny może przebiegać nieharmonijnie mówimy wówczas dysharmonii rozwojowej.
Ontogeneza jest procesem osobniczego rozwoju przebiegającego według stadiów i etapów określonych dla poszczególnych funkcji organizmu.
Proces ten zaczyna się w momencie zainicjowania życia, dotyczy wszystkich układów morfotycznych i czynnościowych. Przebiega według genetycznego programu w:
określonej kolejności (stadia rozwojowe), określonym rytmie, przez określony czas, określonym środowisku.
Teorie rozwojowe człowieka: Teoria integracji sensorycznej (Ayres 1989, Szuman 1985), Teoria adaptacyjna (Piaget 1966), Teoria behawioralna (Pawłow 1951), Teoria rozwoju emocjonalnego (Wallon 1959), Teoria psychoanalityczna, Teoria biogenetyczna (Wolański 1987), Teoria osobowości (Reykowski i Kochańska 1980).
Biologiczna definicja rozwoju określa rozwój jako proces wielostopniowy, którego motorem jest immanentna (wewnętrzna) tendencja do osiągania coraz wyższego poziomu równowagi, dzięki istniejącym mechanizmom samoregulacji.
Pojęcie rozwoju jest ściśle połączone z pojęciem adaptacji, czyli przystosowania.
Adaptacja dokonuje się poprzez swoje podstawowe mechanizmy:
asymilację, akomodację.
ASYMILACJA - jest procesem łączenia różnych elementów struktury i funkcjonalny układ np. reakcje odruchowe.
AKOMODACJA - polega na analizie i dostosowaniu układu do nowych wymagań np. kształtowanie nowych, złożonych schematów działania z genetycznie uwarunkowanych odruchów.
Adaptacja pasywna - polega na poddaniu organizmu procesom uwarunkowań kształtujących i utrwalających aktywność odruchowo-nawykową.
Adaptacja aktywna - wymaga od jednostki uruchomienia całego procesu myślenia, jako procesu twórczego tzn: udziału wiedzy i świadomości w opracowaniu adekwatnego planu działania w stosunku do świadomie podjętego zadania i możliwości jego realizacji.
Integracja rozwoju myślenia i formułowania pojęć.
W prawidłowo przebiegającym rozwoju osobniczym zwłaszcza we wczesnych jego stadiach rozwój myślenia jest ściśle związany z percepcja i motoryka.
Zaburzenia rozwoju psychoruchowego można rozpatrywać w różnych aspektach, uwzględniając: rozwój zaburzeń, rozległość i głębokość zaburzeń, dynamika zaburzeń, przyczyny i patomechanizmy zaburzeń psychomotoryki.
Funkcjonalne zaburzenia psychomotoryki są różnorodne i powstają na skutek uszkodzenia struktury ośrodkowego układu nerwowego w określonym obszarze.
Uszkodzenia pierwszorzędowego pola projekcyjnego - czuciowego powoduje:
niemożność odczuwania dotyku
Uszkodzenia drugorzędowych pól czuciowych powoduje:
niemożność rozpoznawania przedmiotów przez dotyk - agnozja,
zaburzenia precyzyjnych czynności ruchowych - apraksja kinestetyczna,
mylenie głosek zbliżonych pod względem sposobu artykulacji podczas mówienia i pisania - afazja kinestetyczna.
Uszkodzenie pierwszorzędowego pola ruchowego powoduje:
niedowłady ruchowe o różnym zasięgu.
Uszkodzenia drugorzędowych pól ruchowych daje:
zaburzenia wykonywania ruchów dowolnych - tzw. melodii kinetycznej,
niemożność wykonywania złożonych aktów ruchowych - apraksja kinetyczna.
Uszkodzenie trzeciorzędowych pól ruchowych integrujących czynności ruchowe powoduje:
zaburzenia wykonywania ruchów celowych przewidywalnych, zorganizowanych pod wpływem działania procesów psychicznych - apraksja.
Uszkodzenia ośrodka mchowego mowy - ośrodka Brocca powoduje:
motoryczne zaburzenia wykonywania czynności mowy - afazja ruchowa, kiedy rozumiejąc słowa nie można ich wypowiedzieć.
Uszkodzenie ośrodka ruchowego pisania - ośrodka Elsnera:
zaburzenia ruchów ręki podczas pisania (sekwencji i płynności),
niemożność rysowania i pisania - agrafia,
niski poziom graficzny pisania i rysunku - dysgrafia.
Mikrozaburzenia rozwoju ruchowego znajdują swoja genezę w postaci:
zaburzenia funkcjonowania układu piramidowego powodujące obniżoną sprawność pojedynczych aktów ruchu, np. chwytu (niezręczność manualna),
zaburzenia funkcjonowania układu pozapiramidowego powodujące globalne zaburzenia melodii kinetycznej ruchów.
Zespół nadpobudliwości psychomotorycznej z deficytem uwagi (ADHD) u dzieci charakteryzuje się:
trwałym opóźnieniem w rozwoju ruchowym,
obniżoną aktywnością ruchową,
ogólna niezręcznością i słabą wyćwiczalnością,
zaburzeniami napięcia mięśniowego,
niskim poziomem koordynacji przy współdziałaniu różnych grup mięśniowych,
zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej,
ogólnym spowolnieniem ruchowym,
znacznym opóźnieniem w osiąganiu umiejętności ruchowych w czynnościach codziennych,
unikaniu zabaw o charakterze ruchowym i sportu.
Bilans psychomotoryczny stanowi syntezę badań rozwoju dziecka, uzupełnionych o wyniki przebytych badań medycznych, psychologicznych, pedagogicznych i środowiskowych.