1. Związki pomiędzy socjologią a medycyną. Socjologia medycyny jako subdyscyplina wyjaśniająca relację społeczeństwo - jednostka - zdrowie. Podstawowe teorie socjologiczne wykorzystywane do wyjaśniania wpływu uwarunkowań społecznych na stan zdrowia i relacje z pacjentem.

Socjologia - nauka tworząca teorie wyjaśniające życie społeczne, zajmuje się badaniem zachowań ludzkich, relacji i interakcji w społeczeństwie, organizacji społecznej odwołując się do uwarunkowań i cech biologicznych.

Medycyna - zespół nauk i teorii praktycznych, których treścią i celem jest ochrona zdrowia ludzkiego za pomocą sztuki leczenia.

Socjologia medycyny - koncentruje się głównie na społecznych sposobach definiowania różnych chorób i metodach leczenia w różnych warunkach historycznych i w różnych społeczeństwach, na społecznym wymiarze definiowania określonych zjawisk jako sytuacji chorobotwórczych oraz na procesach powstawania, kształtowania się i funkcjonowaniu różnych społecznych instytucji medycznych (nie na czysto medycznych aspektach zjawisk).

Socjologia medycyny zajmuje się problemami medycznymi z punktu widzenia społeczeństwa - aspekt socjomedyczny, badaniem przebiegu procesu leczenia jako układu stosunków pomiędzy chorymi a osobami leczącymi. Bada również interakcje społeczne pomiędzy osobami prezentującymi odmienny stan zdrowia, osobami posiadającymi odmienne poglądy na stan zdrowia, osobami różniącymi się postawami prozdrowotnymi. Przedmiotem jej zainteresowania są również funkcjonowanie różnych instytucji i organizacji służących ochronie zdrowia oraz społeczno-kulturowe uwarunkowania zawodów medycznych.

Socjologia medycyny zajmowała się:

• „odkrywaniem roli życia społecznego” w odniesieniu do stanu zdrowia i choroby,

• określaniem czynników społecznych mogących być odpowiedzialnymi za stan zdrowia i występowanie chorób,

• elementami społecznymi procesu leczenia i funkcjonowania instytucji społecznych.

Socjologia medycyny zajmuje się:

• określaniem „znaczenia” życia społecznego dla wymienionych powyżej zagadnień związanych z szeroko rozumianym zdrowiem.

Teorie wyjaśniające wypływ uwarunkowań społecznych na stan zdrowia i relacje z pacjentem:

Teoria konfliktu (społecznego)

Wyjaśnia główne przyczyny powstawania, rozwój, sposób ujawniania się i konsekwencje sprzeczności społecznych, wynikających ze ścierania się różnych interesów, a także zajmuje się ich typologiami, klasyfikacją i metodami rozwiązywania oraz sposobami kontrolowania owych sprzeczności.

Etnometodologia

Socjologiczna perspektywa teoretyczna zainicjowana przez Garfinkela, który poddał krytyce obowiązujące w pozytywistycznym nurcie socjologii przekonanie, że rzeczywistość społeczna i wzory organizacji społecznej są zewnętrznymi, realnymi obiektami stanowiącymi przedmiot badań tej dyscypliny. Świat społeczny budują ludzie nadający mu w swoim codziennym życiu specyficzny i ciągle zmieniający się sens, dzięki czemu rzeczywistość staje się dla nich zrozumiała i przewidywalna.

Teoria wymiany

Ujmuje takie elementy rzeczywistości społecznej, jak interakcja społeczna, porządek społeczny czy struktura społeczna, w kategoriach interpersonalnych relacji wymiany dóbr, usług oraz innych materialnych, a także niematerialnych korzyści i świadczeń. Opiera się na założeniu, iż działanie społeczne polega na wymianie (lub też jest wymianą) dóbr, akceptacji, aprobaty i prestiżu, przyczyniającej się do utrwalania systemu; śledzi ona przyczyny podejmowania, ponawiania, kontynuowania i utrwalania zachowań społecznych.

Funkcjonalizm strukturalny

Jest orientacją strukturalno-funkcjonalną; funkcjonalistyczną perspektywą teoretyczną i metodologiczną w antropologii kulturowej i socjologii, koncentrującą się głównie na strukturze społecznej jako systemie oraz na wyjaśnianiu funkcji poszczególnych elementów społeczeństwa (kultury) przede wszystkim w utrzymaniu całego globalnego układu w stanie równowagi i w zapewnieniu mu ciągłości. Oponuje on przeciwko wyjaśnianiu zjawisk społecznych w kategoriach historycznych i psychologicznych, opowiadając się za ich ujmowaniem jako trwałych systemów adaptacji, wzajemnego przystosowania i integracji.

Symboliczny interakcjonizm

Perspektywa teoretyczna w socjologii, zainicjowana przez Meada, który dokonał wielkiej syntezy własnych idei i koncepcji zaczerpniętych z paradygmatyzmu społecznego, darwinizmu i behawioryzmu. Przedstawia wizję człowieka, który podlega całemu splotowi rozmaitych ograniczeń i usiłuje przystosować się do otaczającego środowiska społecznego, utrwalając właściwości sprzyjające adaptacji. Proces ten determinuje w dużym stopniu rozwój umysłu i jaźni, lecz niecałkowicie, ponieważ ludzie są jednocześnie rozwijającymi swe niepowtarzalne osobowości indywidualnościami, konstruującymi rzeczywistość w czasie symbolicznych interakcji. Społeczeństwo to zorganizowane interakcje między jednostkami, przebiegające zgodnie ze społecznie określonymi wzorami. W symbolicznym interakcjoniźmie dąży się do uchwycenia sensu świata, który jest światem znaczeń tworzonych przez ludzi. Aby go pojąć należy zrozumieć przeżycia ludzi, odkryć sens jaki nadają swojemu działaniu, jego wzorom i samej rzeczywistości.

2. Kultura a zdrowie. Normy społeczno - kulturowe a normy zdrowotne. Zdrowie jako wartość. Symbole kulturowe. Kulturowe wyznaczniki stylu życia a stan zdrowia. Socjologiczne koncepcje choroby, choroba jako rola społeczna, choroba jako zachowanie dewiacyjne.

Na kulturę zdrowotną składa się system wartości przypisywanych zdrowiu fizycznemu i psychicznemu, obiektywnemu i subiektywnemu, jednostkowemu i publicznemu. Kultura zdrowotna przejawia się w świadomym regulowaniu relacji człowiek - środowisko, w poczuciu odpowiedzialności za zdrowie własne i publiczne oraz we wrażliwości na potrzeby zdrowotne, a zwłaszcza na cierpienia innych osób.

Powiązania i współzależności pomiędzy zdrowiem i chorobą a kulturą, rozpatrujemy kierując się grupą głównych w tym zakresie problemów:

• Kulturowe zróżnicowanie poglądów na temat zagrożeń zdrowotnych,

• Kulturowe zróżnicowanie kryteriów zdrowia,

• Zdrowie jako wartość w systemach wartości różnych kultur,

• Kulturowe uwarunkowanie stylu życia,

• Kulturowe zróżnicowanie stosunku do chorób i ludzi chorych.

Związki kultury z szeroko rozumianym zdrowiem jednostki i zbiorowości przebiegają wielopłaszczyznowo, powodem, czego są odmienne wzory będące wytworami danych kultur.

Każda kultura inaczej definiuje zdrowie i chorobę, inaczej postrzega przyczyny danego stanu, role osób leczących i osób leczonych są postrzegane odmiennie (wymagania w stosunku do nich również są różne), zachowania związane z leczeniem są różne, podobnie jak system pomocy medycznej i promowania zdrowia, styl życia jako czynnik socjogenny w powstawaniu chorób traktowany jest w inny sposób.

Kultura zbiorowości kształtuje kulturę osobistą jednostek oraz wpływa na standard zdrowotny (sposób zaspokajania potrzeb zdrowotnych). Ma charakter wielostronny kształtując ogólny poziom naszego życia, wyobrażenia o zdrowiu i chorobie, sposób, w jaki postrzegamy, definiujemy i wyrażamy objawy chorobowe, stan wiedzy dotyczącej chorób, postawy i zachowania wobec różnorodnych stanów zdrowia, wobec systemu leczenia, wobec innych chorych osób i personelu medycznego. Kultura ta kształtuje również nasz styl życia, mogący stanowić czynnik socjogenny w powstawaniu chorób.

Należy pamiętać, iż odmienne pojmowanie dowolnego elementu może występować nie tylko pomiędzy różnymi kulturami, ale i w obrębie danej zbiorowości społecznej np. na przestrzeni lat.

Z punktu widzenia psychologii uwarunkowania kulturowe są niezwykle istotne gdyż zawierają wiedzę do określenia kanonów normalności i nienormalności.

Kultura danej struktury społecznej kształtuje wartości i normatywne wzory zachowań tj. definiowanie stresu, reakcji na stres, percepcję stanu zdrowia, choroby, leczenia, koncepcje dotyczące przyczyn choroby i wzory opieki i pomocy medycznej.

Kultura osobista wynika z kultury zbiorowości, lecz w dalszym ciągu obie pozostają składowymi kształtującymi wzory naszych zachowań, przekonań.

Normami społeczno - kulturowymi nazywamy strukturę, na którą składają się zwyczaje, obyczaje i prawa, taki zbiór powszechnie przyjętych i akceptowanych postaw i wzorów zachowań, podejmowanych w obliczu danej sytuacji. Normy regulują nasze reakcje osobiste, będąc integralną częścią społeczeństwa jesteśmy niejako zmuszeni do postępowania w sposób ogólnie przyjęty za mieszczący się w granicach normy.

Podstawowe znaczenie kultury wynika z faktu, że wyznacza ona zasady życia społecznego poprzez stworzenie:

• Systemu komunikowania się,

• Wyznaczników bezpieczeństwa fizycznego - opieka społeczna,

• Wymiany dóbr materialnych dla określonych celów,

• Form posiadania tych dóbr,

• Form kontroli społecznej (normy, sankcje prawne i moralne, obyczaje),

• Warunków podróżowania, artystycznych form ekspresji,

• Wzorów życia seksualnego i rodzinnego,

• Wzorów spędzania czasu wolnego, realizacji zainteresowań, hobby,

• Religii, systemów wierzeń, magii, czarów, zabobonów,

• Postaw wobec życia - co robić aby przeżyć,

• Wzorów ludzkich zachowań (współpracy, podział kompetencji, konfliktów).

Normami zdrowotnymi nazywamy normy przewidujące prawidłowe typy zachowań wobec danej sytuacji zdrowotnej, na które niebagatelny wpływ mają normy społeczno - kulturowe warunkujące nasze zachowanie również w warunkach koniecznych zmian adaptacyjnych.

WHO definiuje zdrowie jako: „stan pełnego dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i socjalnego, a więc stan, w którym budowa i czynność wszystkich tkanek i narządów są nie tylko prawidłowe, ale zapewniają również wewnętrzną równowagę i zdolność przystosowania do otaczających warunków - również społecznych”. Ponieważ zdrowie ma swój potencjał, który jest jego cechą charakterystyczną, i jest w stanie zaspokoić jedną z podstawowych potrzeb człowieka, jaką jest dobrostan - jest, więc wartością.

Wg Lundberga „rzecz posiada wartość, jeżeli ludzie zachowują się wobec niej tak, aby zatrzymać lub powiększyć jej posiadanie”. Tak, więc pragnąc zatrzymać lub doskonalić zdrowie nadajemy mu wartość.

Wartość zdrowia możemy rozpatrywać w kategoriach:

• Abstrakcyjnej - kiedy stanowi ono wyznacznik tego co społeczeństwo uważa za dobre, słuszne i pożądane, jednocześnie ustanawiając i uzasadniając normy społeczne.

• Emocjonalnej - gdy zauważalny jest znaczny ładunek emocjonalny w stosunku do danej wartości, niekoniecznie statycznej, a wręcz dynamicznej (jak zdrowie).

Wg Kluckhohna wartość jest wyobrażeniem stanu godnego pożądania i wywołującego ukierunkowanie naszego działania. Jest dającą się wnioskować koncepcją tego, co upragnione i niezbędne, charakterystyczne dla danej jednostki bądź grupy i wywierające wpływ na wybór sposobów, środków i celów działania.

Mamy dwa typy wartości (wg Kluckhohna):

• Instrumentalne - jako środki do osiągnięcia pozytywnych celów,

• Autoteliczne - ich uznanie i realizacja wymaga uzasadnień, są wartościami same w sobie.

Nie można wyraźnie określić, która wartość należy do danej grupy, gdyż przechodzą one z jednego rodzaju w drugi (to co dziś jest celem, jutro może być środkiem do osiągnięcia celu).

Rodzaj wartości, jaką stanowi zdrowie dla człowieka może być różny, zarówno jak i szczebel hierarchii, który zajmuje może być niżej lub wyżej. Bez względu jednak na umiejscowienie zdrowia w naszych systemach wartości, niepodważalnie stanowi ono wartość.

Zgodnie z hierarchiczną teorią potrzeb Maslowa potrzeba zdrowotna, zaliczjaca się do potrzeb biologicznych jest najważniejszą a zatem podstawową, której zaspokojenie warunkuje możliwość spełnienia potrzeb wyższych. Jest wartością odczuwaną, jednak nie realizowaną, na co dzień.

Granice pomiędzy zdrowiem a chorobą, zdefiniowane tych stanów, potrzeby i postawy zdrowotne, zachowania w zdrowiu i chorobie wyznaczane są granicami kulturowymi. Sposób rozumienia zdrowia jako wartości zależy również od klasy społecznej. Badania mówią, iż ludzie usytuowani w społeczeństwie wyżej traktują zdrowie jako wartość autoteliczną (niejako personifikując je), podczas gdy niższe klasy społeczne traktują je w sposób instrumentalny.

Zdrowie jest wstępnym warunkiem umożliwiającym osiągnięcie sukcesów w różnych dziedzinach życia. Sposób traktowania go zmienia się jednak w sytuacji jego zagrożenia lub utraty. W sytuacjach, gdy zdrowie nie stanowi wartości niezbędnej w mniemaniu jednostki, nierzadko zamiast dążyć do jego ratowania i umacniania, preferuje dążenie do innych wartości.

Symboliczne znaczenie choroby wiąże się ze społecznie przypisywanym danej chorobie znaczeniem, które mówi nam o istocie i oddziaływaniu choroby na społeczność. Symboliczność choroby wskazuje nam na jej interpretacje za pomocą znaków - symboli lub wykorzystuje te właśnie znaki na użytek choroby. Symbolika danej choroby informuje nas o wierzeniach, przekonaniach, wartościach, normach i innych uwarunkowaniach przejawiających postawę wobec niej samej.

Symboliczne znaczenie możemy przypisywać osobom chorym, czynnikom chorobotwórczym, objawom chorobowym oraz środowisku chorobowemu i chorobotwórczemu. Symboliczne metafory są często używane do opisu choroby - język obrazowy i plastyczny jest bardziej wymowny i zrozumiany dla ogółu, niekiedy dosadniejszy.

Symbolem choroby jest przede wszystkim cierpienie, zatem negatywna symbolika przypisywana chorobie jest stanem naturalnym i wprost proporcjonalnym do żywionych pod tym katem uczuć. Wymiaru symbolicznego nabiera również traktowanie chorego jako ofiary oraz danej choroby lub zachowań prowadzących do zachorowania.

Społeczne symbole chorób:

Relacja pomiędzy społecznym znaczeniem choroby a jej występowaniem.

Symboliczne znaczenie choroby:

Symbol wierzeń postaw norm, wartości i innych zjawisk społecznych.

Symboliczne znaczenie problemów zdrowotnych:

Objawy, etiologia, społeczna pozycja osoby chorej lub tej, która jest postrzegana jako narażona na chorobę.

Choroba jako pozytywny symbol:

ból jako źródło przeżyć pozytywnych w wieku XIX

gruźlica - romantyczna choroba

Choroba jako negatywny symbol:

symbol degradacji i izolacji społecznej

choroba psychiczna, AIDS, trąd - stigma

Kulturowe uwarunkowania życia wyznaczane są poprzez pewne stadia stanów fizjologicznych. Styl życia jest wytworem kultury, gdyż to ona definiuje sposób zachowania i oczekiwania wobec przedstawiciela danej płci czy grupy wiekowej.

Styl życia jako wytwór kultury oznacza charakterystyczny dla jednostki lub grupy sposób zachowania. Klasyczna koncepcja stylu życia, stworzona przez Webera sprowadza to pojęcie do „szans życiowych: danej grupy i indywidualnych wyborów podejmowanych przez jednostkę.

Styl życia to:

• Wybór kultury

• Zachowania charakterystyczne dla danej jednostki lub grupy

• Element stratyfikacji społecznej

• Pozwala na samoidentyfikację jednostki lub identyfikacje grupową

Wyznaczniki stylu życia

Mówiąc o chorobie, możemy określić ją w trzech wymiarach:

• Obiektywnym - jako patologiczna zmianę w organizmie (biologiczno-medyczna koncepcja choroby).

• Indywidualnym - interpretacja i sposób reagowania na symptomy chorobowe, jest ściśle związane z samopoczuciem człowieka, subiektywne odczucie choroby.

• Społecznej tożsamości - staje się udziałem ludzi uznanych przez innych za niezdrowych, lub takich, którzy po publicznym przyznaniu się do choroby otrzymali etykietkę i traktowani są odmiennie niż dotychczas.

Model choroby
Biomedyczny	Psychosocjologiczny
Choroba jako zaburzenie w funkcjonowaniu na poziomie biologicznym. Choroba jako doświadczenie związane z dewaluującymi zmianami samopoczucia i funkcjonowania w społeczeństwie. Choroba jako symbol (sposób, w jaki oznaki choroby nabierają znaczenia społecznego)

Ujęcie zdrowia i choroby w kategorii ról społecznych zawdzięczamy Parsonsowi. Potraktował on chorobę jako jedną ze specyficznych ról pełnionych przez człowieka, gdyż opiera się na zakłóceniach w pełnieniu innych ról i zadań zgodnych ze społecznymi oczekiwaniami.

Jeśli zdrowie oznacza podporządkowanie się normom sprawności fizycznej i psychicznej, umożliwiającym optymalne uczestnictwo w życiu społecznym, to choroba jest wyrazem tej niezdolności, jest więc typem zachowania dewiacyjnego.

Cechy charakterystyczne „zinstytucjonalizowanej roli społecznej”, jaką jest rola chorego (wg Parsonsa):

• Człowiek chory ma prawo być zwolnionym z pełnienia normalnych ról i zadań, przy czym oczywiście zakres i czas trwania tego przywileju może być różny.

• Przezwyciężenie choroby jest niemożliwe jedynie poprzez podjęcie decyzji o wyzdrowieniu. Przyjęcie postawy wyrażającej chęć powrotu do zdrowia jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym do jego osiągnięcia. Tym samym osoba chora nie jest odpowiedzialna za stan, w którym się znajduje, ponieważ wyzdrowienie wymaga podjęcia określonych zabiegów terapeutycznych.

• Osoba chora powinna uważać stan choroby za niepożądany i podejmować samodzielnie lub przy pomocy otoczenia wysiłki w celu wyzdrowienia.

• Osoba chora lub odpowiedzialni za nią członkowie jej otoczenia maja obowiązek szukania kompletnej pomocy i współdziałania w celu doprowadzenia do wyzdrowienia. Pomocy tej udziela system opieki medycznej, którego zadaniem jest również zapobieganie chorobom.

Koncepcja choroby jako dewiacji od pełnionych ról społecznych, zapoczątkowana przez Parsonsa, kontynuowana była m.in. przez Freidsona.

Samo pojęcie dewiacji, wzięte na użytek socjologii medycyny z socjologicznej koncepcji dewiacji, może być definiowane w różny sposób jako (wg Parsonsa):

• Stan ogólnego zakłócenia umiejętności pełnienia ról i zadań zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami.

• Warunkiem uznania niepowodzeń w spełnianiu standardów normalnego zachowania za chorobę jest stwierdzenie, że są one niezmierzonym skutkiem działania, w przeciwieństwie do umyślnego nieprzestrzegania norm, jakim jest przestępstwo.

Dewiantem jest człowiek, którego społeczna rola, pozycja, funkcja lub samookreślenie są w istotny sposób wystawione na społeczną reakcję.

Wg Parsonsa traktowanie choroby jako dewiacji oznacza, że:

• Choroba nie pojawia się na skutek nieświadomej motywacji, ale z powodu społecznego przypisania.

• Choroba jest pewna rola często dożywotnio przypisana jednostce o ile równocześnie występuje zjawisko piętnowania.

• Choroba opisuje pewną karierę związaną z reakcjami środowiska społecznego a szczególnie z instytucjami, które zajmują się chorobą.

Reakcja społeczna na naznaczenie (chorobą):

• Dewiant traktowany lepiej,

• Dewiant traktowany neutralnie,

• Dewianta spotykają negatywne sankcje.

Pojęcie dewiacji rozważane w kategoriach reakcji społecznej wiąże się ściśle z teorią naznaczenia społecznego (etykietyzowanie) - labelling (stygmatyzacja).

Wg teorii naznaczania społecznego reakcja społeczna może przybierać różne formy (od najbardziej negatywnych - piętnowanie, izolacja, prześladowanie; do wręcz pozytywnych).

Wg Freidsona występują dwa rodzaje dewiacji w pojęciu choroby:

• Pierwotną - odchylenia w stanie zdrowia modyfikowane są sposobem pełnienia normalnych ról społecznych.

• Wtórną - choroba zmusza do przyjęcia nowych ról społecznych.

- 1 -

SZANSE ŻYCIOWE

Prawdopodobieństwo zgodności pomiędzy sytuacją życiową a stylem życia.

TRYB ŻYCIA

Wzory zachowań jednostki, organizacja codziennego życia.

STYL ŻYCIA

Wspólne wzory (grupowe) wyznaczające tryb życia.

SYTUACJA ŻYCIOWA

Wspólne wzory (grupowe) dla organizacji warunków życia.

WARUNKI ŻYCIOWE

Źródła zasobów jednostki społeczno-biologiczne, społeczno-ekonomiczne, społeczno-przestrzenne

socjologia zawodów i instytucji medycznych.

socjologia zdrowia i choroby

funkcjonowanie zawodów medycznych i organizacji ds. zdrowia

problemy dotyczące zdrowia i choroby

Za pomocą wiedzy socjologicznej, koncepcji, teorii, metod badania rzeczywistości wyjaśnia:

SOCJOLOGIA MEDYCYNY

---