Zygmunt Krasiński, Listy. Wybór,

oprac. Zbigniew Sudolski, Wrocław 1997, BN I 282.

tylko wstęp!

WSTĘP

1. Od starożytności ku czasom nowożytnym.

• list - jeden z najstarszych gatunków w historii piśmiennictwa.

• najstarszą i podstawową zasadą stylu listowego było wystrzeganie się sztuczności, kierowa-nie się naturalnością, przejrzystością i zrozumieniem toku myśli. Stopniowo kształtowała się poetyka normatywna listu - powstawały formułki powitań i pożegnań, wiele utartych zwrotów zapowiadało odpowiednie części listu i jego treści.

• rozprawka filozoficzna, pismo publicystyczne (informacje), zapis dydaktyczny (rady, upomnie-nia); podstawowe rodzaje: list-mowa, list-pół-dialog, list-rozmowa i list-wyznanie.

• Demetriusz (I w. po Ch.): „wizerunek własnej duszy”.

• wielka epistolografia literacka we Francji - 2. połowa XVII wieku (wyd. 1725) Marie de Rabu-tin - Chantal de Sevigne.

• w Polsce korespondencja króla Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery (wydane w 1823).

2. Od sentymentalizmu ku romantyczności.

• rewolucja w nowożytnej sztuce epistolarnej w XVIII wieku (rozwój sentymentalizmu), Jan Ja-kub Rousseau: list, jak i cała literatura, prawo do ukazywania uczuć i osobowości piszącego.

• technika listowa wprowadzona do powieści - Samuel Richardson, Rousseau.

3. Podstawowe tendencje epistolografii romantycznej.

• romantyczna epistolografia - manifestacja romantycznego indywidualizmu, chęć wyrażenia swego życia wewnętrznego i ujawnienia ukrytych pokładów własnej psychiki.

• uwolnienie od norm i treści utylitarnych; wchłonięcie innych gatunków literackich: dziennika, pamiętnika, medytacji, wyznania, rozprawy.

• adresat staje się współtwórcą korespondencji, wpływa na jej treść, charakter i formę; dostoso-wanie do psychiki adresata.

• impulsy wpływające na rozwój epistolografii romantycznej: przyjaźń, miłość, podróże w celach turystycznych i kuracyjnych, urzeczenie historią i współczesnymi wydarzeniami społeczno-po-litycznymi, problemy światopoglądowe.

• listy Byrona - pierwsza wielka opowieść o życiu osobistym poety.

• różnorodna i bogata tematyka z życia codziennego.

• plastyka opisu - oddziaływanie na przeżycia emocjonalne adresata, wprowadzanie elemen-tów uczuciowo-nastrojowych, dążenie do osiągania pełnej ekspresji.

• w zakresie kompozycji - maksymalna swoboda.

4. Polska epistolografia romantyczna jako literatura.

• najpełniej: Mickiewicz, Słowacki, Norwid i Krasiński.

• Mickiewicz: związki z epistolografią klasyczną, list ma cele praktyczne, uczucie do Maryli We-reszczakówny, lęk przed cenzurą i represjami, humor + rutyniarskie opisy i dygresje epistolar-ne, awersja do opisywania własnych uczuć.

• Słowacki: unikatowa autobiografia (listy do matki, stylizacja w duchu Rousseau i Byrona, po-trzeba wyznań, sentymentalne powinowactwa), to nie dziennik duszy, brak filozoficzno-moral-nych uogólnień, sentencji fascynujących aforystyczną mądrością.

• Norwid: brak błahej tematyki, głównie refleksja filozoficzno-moralna w duchu chrześcijańskim, brak tendencji do autobiografizmu.

5. Epistolografia romantyczna jako dokument epoki.

• walory tekstu literackiego, informacje o ich życiu; różne sposoby życia, wpływ literatury na style zachowań, obyczajowość polityczna, „choroby” społeczności emigracyjnej.

6. Korespondencja Zygmunta Krasińskiego - pierwsze doświadczenia.

• eksplozja romantycznej epistolografii w 1829 roku - pierwsza samodzielna podróż zagranicz-na Zygmunta Krasińskiego, ponad 100 listów (napisanych w czasie podróży z Warszawy do Genewy), niewiele się zachowało, tylko listy do ojca - suwerenność i młodzieńczy entuzjazm prowadzą do zderzenia dwóch odmiennych postaw światopoglądowych, brak współbrzmienia między autorem a adresatem listu.

• każdy adresat - inne oblicze niezwykłej osobowości Krasińskiego, jego korespondencja - do-kumentem literackim ukazującym skomplikowaną prawdę o człowieku i jego epoce.

7. Dramat dwóch patriotów.

• konflikt między poetą a ojcem dotyczący rozumienia honoru i obowiązku udziału w powstaniu listopadowym; atmosfera kultu napoleońskiego i tradycji rodowej.

• dramatyczna walka, którą podejmie Zygmunt Krasiński z ojcem, błaganie o błogosławieństwo i pozwolenie na powrót do powstańczej Warszawy; generał: to rewolucja skierowana przeciw-ko klasie panów; ostatecznie Krasiński ulega po raz pierwszy katastroficzna wizja walki klasowej niosącej światu zagładę; zgoda z ojcem i wzmożona nienawiść do caratu, obsesja lęku i głębokiego przekonania, że jego przeznaczeniem jest zesłanie i śmierć wśród lodów sy-beryjskich; wstyd i wyrzuty sumienia (list 8).

8. Różne oblicza przyjaźni.

• adresatami większości listów: rodzina, przyjaciele, dawni znajomi.

• list 1. do Mieczysława Potockiego - beztroska atmosfera, sprawa studiów i akademickich przyjaźni; romantyczne zamiłowanie do pióra, wrogość wobec Leona Łubieńskiego (konflikt wiosną 1829).

• połowa 1830 z Anglikiem, Henry'm Reeve'em - typowy przejaw romantycznej przyjaźni (i an-glomanii), dla Krasińskiego znakomita rekompensata trudnej, pełnej zahamowań i dramatycz-nych spięć korespondencji z ojcem; tendencja do konstruowania własnej legendy biograficz-nej; tematyka: miłość i jej nieokiełznana siła, analiza własnej twórczości poetyckiej i rozpatry-wanie skomplikowanych stanów psychicznych; różne wątki w listach do ojca i do Reeve'a stylizacja wyznań listowych uzależniona jest od adresata; przeżycia związane z wybuchem powstania listopadowego; przymusowy pobyt w Genewie, tragizm osamotnienia i napiętno-wania psychika pełna goryczy i pesymizmu.

• w 2. połowie 1831 - bolesna samokrytyka ograniczenie nadmiernej egzaltacji, refleksja hi-storiozoficzna, zwierzenia realizacja dwóch wielkich dramatów romantycznych - Irydiona i Nie-Boskiej Komedii.

• marzec 1832 - przerwa w korespondencji z Reeve'em, kontakt z kolegą uniwersyteckim i przyjaciele, Konstantym Gaszyńskim: wyższość umysłowa autora listów, „wszystkiego po tro-sze”, brak poważnych tematów, brak tendencji do obnażania swego wnętrza, dość obiektyw-na relacja o autorze listów, wspomnienia razem spędzonej młodości, nowa stylizacja: perspe-ktywa działalności konspiracyjnej wśród chłopów opiniogórskich; pomoc finansowa - Gaszyń-ski użyczy później swego nazwiska przy wydawaniu tekstów Krasińskiego, np. Przedświtu.

• jesienią 1834 początek korespondencji z 20 lat starszym kuzynem ze strony matki, Adamem Sołtanem (powstaniec 1831, emigrant), potrzeba intymnych zwierzeń i bogate życie erotycz-ne obu; później wątek romansowy niknie całkowicie - sprawy rodzinne, wspólne znajomości, podobieństwo tułaczego losu, ocena sytuacji politycznej Europy, nastroje społeczne.

• książę Jerzy Lubomirski - w szczegółach romans z Delfiną Potocką, wątek maksymalnie udramatyzowany przez wprowadzenie tragedii niechcianego małżeństwa z Elizą Branicką, zabiegi o wyswatanie księciu siostry Elizy, Katarzyny Branickiej (nieudane); erotyczna przy-goda księcia i jego nieślubna córka.

• do innych: o filozofii i literaturze, przyjacielski list autobiograficzno-psychologiczne (romanty-czna stylizacja), list dysertacyjny, intelektualny (centralna dla epoki tematyka), bogactwo pro-blematyki i występowanie obok siebie różnych zagadnień.

• korespondecja z Edwardem Jaroszyńskim - filozof, zainteresowanie Krasińskiego, romans z Joanną Bobrową, kuzynką adresata.

• zerwanie z Bobrową i początek romansu z Potocką w listach do Jerzego Lubomirskiego i Au-gusta Cieszkowskiego (komentarz do twórczości Krasińskiego, jego upodobań czytelniczych, refleksji filozoficznych itp.).

• problematyka filozoficzna w listach do Bronisława Trentowskiego (filozof uzależniony finanso-wo od Krasińskiego, poddany, poglądy Krasinskiego).

• Stanisław Egbert Koźmian - bez pozy, stylizacji oraz tendencji do filozofowania, wspólne za-interesowania literackie.

• Stanisław Małachowski i mniej (ponad 20) Roman Załuski, głównie list polityczny (M.) i literac-ki (Z.) - oba bloki ocenzurowane przez rodzinę i pierwszego wydawcę (1885) Kraszewskiego.

• 1838-1841 Adam Potocki - mentorstwo, Potocki kochał Elizę Branicką.

9. Epistolarny kształt miłości romantycznej.

• do Henry'ego Reeve'a: o miłości do Henrietty Willan: burzliwa namiętność uczuć i wzniosłe uduchownienie (aż do pośmiertnego połączenia dusz kochanków), małżeństwo jako myśl prozaicznie płaska, rozgraniczenie pojęć: kochanki i żony; duża rola wyobraźni.

• kontakty z Amelią Załuską i Joanną Bobrową - wyobraźnia, wyolbrzymienie; przy drugiej z nich mniej już idealizacji poetyckiej; stylizacja dramatyczna (mężatka).

• listy do Delfiny Potockiej - pamiętnik ich miłości, natchnienie wielu poetów i artystów, kilka ty-sięcy listów (ocalało 700), miłości podporządkowane całe życie, patos i przesada, ożenek z Branicką dramatyczne pogłębienie stylizacji; tłem liczne opisy podróży, sprawozdanie z le-ktur, wzmianki i sądy o ludziach; korespondencja wygasa stopniowo życie rodzinne, nowe romanse kochanki, uczucie do żony.

10. Relacje z podróży.

• bogactwo wrażeń, wyniesionych z wędrówek romantycznego poety, realia ówczesnego pod-różowania.

11. Tematyka literacka i artystyczna.

• bliskie koncepcje filozoficzne F. Schellinga.

• list do Franciszka Morawskiego (30 stycznia 1833; list 23) - ciekawy przykład epistolarnego traktatu na temat współczesnej literatury francuskiej i angielskiej.

• poznanie Słowackiego w połowie maja 1836 - uznanie i obrona w korespondencji.

• list do Kajetana Koźmiana (23 marca 1844; list 93) - sformułowanie podstawowych zadań li-teratury narodowej.

12. Problematyka filozoficzna.

• zainteresowania filozoficzne - już w listach z lat 30. (m.in. do Edwarda Jaroszyńskiego); peł-ne odbicie w kilka lat później w korespondencji z Augustem Cieszkowskim i Bronisławem Trentowskim.

• w liście do Gaszyńskiego w lutym 1836 - sprzeciw wobec heglowskiego panteizmu, bronił Boga osobowego, rozumując, iż jego odrzucenie jest przekreśleniem nieśmiertelności jednos-tki i jej indywidualności (tym samym istoty poezji romantycznej, romantycznego indywidualiz-mu).

• zdecydowana krytyka Hegla i jego szkoły; obrona osobowości Boga i nieśmiertelności duszy przygotowała grunt do przyjęcia przez Krasińskiego stanowiska filozoficznego Augusta Cie-szkowskiego (Prolegomena zur Historiosophie). Pociągały go konsekwencje historiozoficzne, profetyczne perspektywy stwierdzeń, możliwość widzenia i oczekiwania po epokach tezy (sta-rożytność)i antytezy (chrześcijaństwo) epoki trzeciej - epoki woli i czynu, w których jest istota bytu.

• sprawa osobowości Boga traktat O Trójcy i Słowie wcielonym oraz O żywocie wiecznym. Jego zdaniem świat zmierza ku wyjawieniu jakiejś wielkiej niewiadomej X.

• niezmiernie istotne dla filozofii Krasińskiego ze względu na jej konsekwencje historiozoficzne dla przyszłości Polski jest wypracowanie teorii tzw. „próby grobu”, przez którą przechodzą jednostki i narody, by zmartwychwstać. Zdołał Krasiński obronić osobowość Boga, nieśmier-telność człowieka i narodów.

• koniec lat 40. i 50. ogromne zainteresowanie stanami agonalnymi i procesem umierania.

13. Problematyka społeczno-polityczna.

• wrażliwość na aktualne problemy społeczno-polityczne:

• „nasze społeczeństwo chyli się ku upadkowi i wszyscy zginiemy w okropnych konwulsjach”.

• druzgocąca krytyka przeszłości i historycznej roli szlachty (w liście do ojca).

• całkowite przekreślenie zasług przeszłości, które nie wykazuje ani „wielkiego rozumu” polity-cznego, ani nie ujawnia osiągnięć „w naukach, w kunsztach, w sztukach”.

• szlachta lenistwo, lekkomyślność, „rubaszność”.

• dostrzegają indywidualne cnoty i bohaterstwo, nie widzi w skali narodu, który stać tylko na „bufonady” i „ogromne nic”.

• przeprowadzając jednostronną krytykę przeszłości - dąży do usprawiedliwienia współczesno-ści, bowiem „ludzie są tym, czym ich przeszłość zrobiła. Zaletą nie tylko od chwil, w których są, ale od wszystkich, w których nie byli”.

• z innymi adresatami - zainteresowanie stosunkami społeczno-politycznymi w Królestwie Pol-skim; ubolewa nad polityką caratu wobec szlachty, która jego zdaniem = ostoja narodowości, carat chce „pożałował w chłopy”.

• krytyka prokapitalistycznych ciągot szlachty, pogoni za zyskiem i pieniędzmi.

• negatywny stosunek do zreformowania ustroju agrarnego, zmian w duchu kapitalistycznym.

• przyszłość narodu zależy od zachowania dwóch pierwiastków: ludu i arystokracji.

• z uwagą śledzi publikacje odnoszące się do sytuacji w kraju.

• wybuch rzezi galicyjskiej (luty 1846) = „małpiarstwo [rewolucji francuskiej 17]93 r. i hajdama-czyzny”.

• przeraża Krasińskiego postawa szlachty - jej radykalizacja, jak i dążenie do porozumienia z Rosją i rezygnacja z odrębności narodowej.

• śledzi powstawanie ruchu komunistycznego.

• wszelkie wydarzenia o charakterze rewolucyjnym „oddalają Królestwo Boże na świecie” - są niezgodne z prawami wiary i moralności chrześcijańskiej.

14. Forma listów Krasińskiego.

• wraz ze zmianą tematu, nastrojami kształtowanie się formy zewnętrznej (kompozycji, języ-ka, stylu, inicjacji, końca, zapisu dat itp.).

• dążność do maksymalnej oryginalności w kształtowaniu formy zewnętrznej.

• oprócz normalnej daty - uwzględnia szczegóły topograficzne, dzień tygodnia ( określenie wyjątkowości sytuacji); charakterystyczne dla listów do D. Potockiej - dokładne informowanie o godzinie i porze dnia pisania; to podkreślanie niezwykłych okoliczności, w których poeta pi-sze, stwarza nastrój i sprzyja oddziaływaniu na adresata.

• często kamuflaż, maskowanie właściwych treści, ukrywanie się pod imionami żeńskimi (Ewelina), podawanie niezgodnych z prawdą miejsc pobytu, operowanie wyszukanymi pseu-donimami dla znanych postaci politycznych lub dla Polski (Mir, Topolina) obawa przed cenzurą polityczną / obyczajową.

• zmieniający się w zależności od adresata język i styl. Listy do ukochanych kobiet (Amelia Za-łuska, Joanna Bobrowa, Delfina Potocka): silny ładunek liryzmu, poetyzacja języka.

15. Wielkość korespondencji Krasińskiego.

• przepisywano listy Krasińskiego, czasem sam kolportował.

• z inicjatywy Krasińskiego - pierwsze publikacje fragmentów epistolografii o szerszej wymowie (listy-traktaty o polityce, literaurze).

• wiosną 1842 Potocka (za zgodą Krasińskiego) artykuł Korespondencja z Palermo w „Dzienni-ku Narodowym”; Bronisław Trentowski wręczył do pracy Wizerunki duszy narodowej z końca ostatniego Szesnastolecia (Paryż 1847); skrzętnie zacierali autorstwo = jeden z warunków Krasińskiego (obawy przed represjami).

• śmierć Krasińskiego w lutym 1859 zaktywizowała niektórych adresatów, głównie Potocką, oraz rodzinę poety, która przystąpiła do wydawania Wyjątków z listów, pragnąc w ten sposób zapobiec ich nielegalnym publikacjom.

16. Edycje korespondencji Krasińskiego w XIX wieku.

• Eliza Krasińska + Konstanty Gaszyński - zebranie istniejącego korpusu epistolarnego + An-drzej Edward Koźmian - zespół redakcyjny.

• adresaci sami: Roman Załuski art. Krasiński o Słowackim (1859), A. E. Koźmian Zygmunta Krasińskiego listy o poemacie Kajetana Koźmiana „Stefan Czarniecki”.

• pierwsza publikacja książkowa Wyjątki z listów Zygmunta Krasińskiego listopad 1859 - starano się zatrzeć indywidualny charakter (usunięcie nazwisk adresatów, danych o miejscu i czasie, aluzji osobowych, intymnych wypowiedzi).

17. Edycje korespondencji Krasińskiego w pierwszej połowie XX wieku.

18. Edycje korespondencji Krasińskiego po II wojnie światowej.

5