TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ

Osiąganie zadowalających wyników w nauce zależy od: sprawności funkcji percepcyjno-motorycznych, poziomu rozwoju intelektualnego, stanu emocjonalno-motywacyjnego dziecka, jego stanu zdrowia oraz zainteresowań Niepowodzenia szkolne mogą pojawić się już w klasach początkowych szkoły podstawowej. Trudności w uczeniu się mogą dotyczyć kłopotów
z przetwarzaniem, przypominaniem lub przekazywaniem informacji. Najczęściej spowodowane są nieprawidłowościami w budowie lub funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego, narządów zmysłowych, niewystarczającą stymulacją środowiska rodzinnego lub szkolnego, niskim poziomem motywacji. Wśród najczęściej spotykanych trudności występują

• opóźnienia i zaburzenia percepcji -wzrokowej - problem ten polega na braku zsyn­chronizowania ogólnego rozwoju psychofizycznego dziecka
  z rozwojem analizy i syn­tezy abstrakcyjnych kształtów graficznych, np. liter (błędy ortograficzne, mylenie liter o podobnych kształtach, trudności w pisaniu w liniaturze, opuszczanie drobnych elementów graficznych, mylenie kątów
  i znaków w geometrii; rysunek schematyczny )

• opóźnienia i zaburzenia percepcji słuchowej - polegają na zakłóceniach procesu różnicowania dźwięków, ich analizy i syntezy w części korowej analizatora słucho­wego (zaburzenia słuchu fonematycznego, trudności
  w pisaniu ze słuchu, pisaniu zmiękczeń oraz liter „i, j”, trudności
  w rozpoznawaniu samogłosek ustnych i nosowych, zapamiętywaniu treści piosenek, zaburzenia poczucia rytmu);

• zaburzenia procesu lateralizacji - problem dotyczy prawidłowego spostrzegania: wymiarów różnicowania stron prawa - lewa, określania kierunku pisania;

• deficyt pamięciowy - dotyczy problemów z zapamiętaniem faktów, przechowywa­niem danych (tabliczka mnożenia, daty historyczne), ma on również znaczące impli­kacje dla sukcesów dziecka w takich dziedzinach, jak czytanie i pisanie;

• deficyt uwagi powiązany z nadmierną ruchliwością - charakteryzuje się obniżoną w stosunku do wieku dziecka zdolnością do koncentracji i utrzymania uwagi na czyn­nościach, które wykonuje oraz wzmożoną aktywnością ruchową

• opóźnienia i zaburzenia mowy - to problemy w wyrażaniu własnych myśli
  i słów spowodowane trudnościami artykulacyjnymi lub kłopotem
  z przypomnieniem sobie słów pozwalających wyrazić daną myśl.

Wszystkie wymienione zaburzenia wpływają niekorzystnie na proces zdobywania umie­jętności szkolnych. Ponieważ często przyczyny będące podłożem wspomnianych trudno­ści są trudne do zdiagnozowania lub bardzo złożone, dzieci samodzielnie nie są w stanie poradzić sobie
z narastającymi problemami. Braki, które pojawiają się na początku drogi edukacyjnej, w trakcie jej trwania narastają, kumulują się, obejmują coraz szersze obsza­ry. W efekcie często stają się przyczyną dodatkowych zaburzeń (np. emocjonalnych).

Jedną z kluczowych umiejętności, która jednocześnie umożliwia dalszą edukację jest

czytanie. Wzbogaca ono zarówno sferę poznawczo-intelektualną dziecka, jak również kształtuje wartości moralno-społeczne. Okazuje się jednak, że to właśnie czytanie jako złożony proces fizjologiczno-psychicz­ny, szeroko powiązany z różnymi procesami rozwojowymi, stanowi jeden z najpoważ­niejszych problemów uczniów na różnych etapach kształcenia. Całość procesu można zamknąć w kilku etapach: poczynając od reakcji na bodźce wizualne lub słuchowe, wy­wołane napisanymi wyrazami, kończąc odpowiedzią czytającego na te bodźce w postaci myśli, reakcji uczuciowych itp. Głębsza analiza procesu pozwala wyodrębnić w nim cztery grupy działań: wrażenia zmysłowe, percepcję, zrozumienie i zastosowanie. Zabu­rzenia w obszarze któregokolwiek z nich utrudnią lub wręcz uniemożliwią opanowanie czytania. U podłoża kształtowania się tej umiejętności leżą dwa podstawowe, integralnie ze sobą związane procesy - analizy i syntezy, zarówno w obszarze działań słuchowych, jak i sferze wzrokowej.

Funkcje wzrokowe

Wrażenia zmysłowe - to działanie, w którym głównie wykorzystywany jest narząd wzro­ku. Pierwsze zakłócenia w realizacji tego etapu mogą mieć dzieci z wadami wzroku, gdyż właściwą realizację procesu zapewnia jedynie prawidłowo zbudowany pod wzglę­dem anatomicznym
i funkcjonalnie sprawny narząd wzroku.

Niezbędnym warunkiem prawidłowej percepcji znaków graficznych jest sprawne funkcjonowanie procesu analizy i syntezy w obrębie części korowej analizatora wzrokowego. Pierwsze zaburzenia w obszarze percepcji liter mogą dotyczyć trudności w spostrzeganiu kształtów, gdyż jest on istotną cechą różniącą poszczególne litery. Zwa­żywszy, iż litery często są do siebie bardzo zbliżone oraz w stosunku do osi kształtem, różnicowanie ich wyma­ga od układu nerwowego dużego stopnia precyzji funkcjonalnej.

Kolejne zaburzenie dotyczy aspektu kierunkowego. Istnieją różne odmiany kierunko­wych zaburzeń percepcji wzrokowej, mogą one dotyczyć położenia w stosunku do osi pionowej poziomej.

Zaburzenia percepcji wzrokowej mają wpływ na ogólny rozwój psychoruchowy dziec­ka, na proces myślenia konkretno-obrazowego, pamięć wzrokową, trudności w uczeniu się geografii, geometrii, języków obcych. Nie są one zatem przyczyną jedynie początko­wych trudności dziecka w szkole
i nie ogranicza się tylko do nauki czytania i pisania, ale mają dalsze, szersze konsekwencje dla jego edukacji. Nauka zarówno w młodszych, jak i starszych klasach, w znacznym stopniu zastąpienie innymi funkcjami, niskiego poziomu analizy i syntezy wzro­kowej. Natomiast wczesna
i systematycznie prowadzona terapia może bazuje na percepcji wzrokowej. W istotny spo­sób utrudnia to zlikwidować lub zmniejszyć stopień tego zaburzenia

Funkcje słuchowe

Kolejną grupę zaburzeń, w wyniku których pojawiają się problemy z opanowaniem umiejętności czytania, stanowią opóźnienia lub zaburzenia rozwoju percepcji słucho­wej. Różnicowanie dźwięków, ich analizowanie i syntetyzowanie dokonuje się na po­ziomie ośrodkowego układu nerwowego, głównie w korze mózgowej. Uszkodzenie tych obszarów oraz niższych pięter struktur słuchowych oraz ich nieprawidłowe funkcjono­wanie powoduje, że różnicowanie dźwięków, ich analizowanie i syntetyzowanie prze­biega nieprawidłowo. Czytając, dziecko musi przełożyć poszczególne znaki graficzne na odpowiadają­ce im dźwięki mowy, następnie złączyć je w dźwiękową całość, odpowiadającą danemu wyrazowi. Podczas pisania ze słuchu dziecko wykonuje te same czynności w odwrotnej kolejności: najpierw z dyktowanego słowa musi wyodrębnić poszczególne dźwięki; póź­niej każdemu z nich przyporządkować odpowiadające mu znaki graficzne. To właśnie dlatego, jednym z najbardziej uchwytnych przejawów opóźnienia rozwoju percepcji słu­chowej są specyficzne trudności w czytaniu oraz pisaniu ze słuchu (np. opuszczanie wyrazów, sylab, liter, dodawanie liter, opuszczanie końcówek przy zbiegu dwóch spół­głosek, zmiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne). Z obniżeniem poziomu analizy i syntezy słuchowej łączy się zazwyczaj gorsza pamięć słuchowa. Trudności uczniów ze słabą pamięcią słuchową polegają na problemach z opanowaniem np. tabliczki mnoże­nia, wierszy, definicji itp. Opóźnienia funkcji słuchowych wpływają niekorzystnie na roz­wój słowno-pojęciowy, ograniczają wnioskowanie, uogólnianie na materiale werbalnym.

W przypadku zaburzeń w obszarze percepcji słuchowej mamy znacznie większe możliwo­ści kompensacji, szczególnie w przypadku kiedy uczeń dysponuje dużymi możliwościami w zakresie funkcji wzrokowych. U uczniów w klasach starszych trudności wypływające z obniżonej analizy
i syntezy słuchowej przejawiają się zazwyczaj tylko przy pisaniu wy­razów słabo znanych
i fonetycznie skomplikowanych.

Kolejną ważną umiejętnością, którą dziecko nabywa w trakcie edukacji szkolnej jest pisanie.. Przyczynami zaburzającymi proces zdobywania tej umiejętności są: mała sprawność ruchowa dziecka (szczególnie obniżona sprawność manualna) oraz zaburzenia procesu lateralizacji.

Od dziecka rozpoczynającego naukę szkolną oczekujemy nie tylko określonego rozwo­ju funkcji poznawczych, ale również określonego poziomu rozwoju ruchowego. Nieste­ty, już wstępna obserwacja wykazuje, że spora grupa dzieci prezentuje nieprawidłowy poziom rozwoju ruchowego. Opóźnienia rozwoju motorycznego mogą przejawiać się w postaci globalnej lub dotyczyć mniejszych zakresów, np. koordynacji dynamicznej, statycznej, sprawności manualnej, koordynacji wzrokowo-ruchowej. Bardzo istotnym zaburzeniem z punktu widzenia możliwości realizacji wymagań szkolnych jest obniżo­na sprawność manualna. Przejawem obniżenia sprawności manualnej jest zbyt wolne tempo wykonywanych czynności, mała precyzja ruchów dłoni i palców. To rzutuje nie­korzystnie głównie na technikę i estetyczny wygląd pisma oraz poziom wykonywanych prac plastycznych. Specyficznym rodzajem zaburzenia pisma jest zaburzona melodia kinetyczna polegająca na trudności w zespoleniu pojedynczych aktów ruchowych w jedną harmonijną całość (dziecko może nakreślić kreskę czy kółko, nie potrafi ich jednak po­łączyć ze sobą, jednym ruchem ręki). To zaburzenie powoduje istotne zmniejszenie tem­pa pisania, które może być przyczyną wielu problemów szkolnych

Jednym z aspektów, a zarazem czynników ruchowego rozwoju dziecka jest postępujący proces lateralizacji, czyli przewagi stronnej jego czynności. Większą sprawność funk­cjonalną danej strony ciała od drugiej można zauważyć w zakresie funkcji kończyn gór­nych, dolnych, ruchów tułowia oraz pracy niektórych parzystych narządów zmysłu. .

Dla edukacji szkolnej szczególne znaczenie ma przewaga jednej ręki nad drugą, przy jednoczesnej ruchowej ich koordynacji, która pozwala człowiekowi osiągnąć wysoki stopień sprawności, a zarazem ekonomii motorycznej. Zaburzenia procesu lateralizacji wpływają niekorzystnie głównie na opanowanie umiejętności pisania oraz czytania. W początkowym okresie nauki pisania mogą wystąpić bardzo duże trudności techniczne, zwiększona męczliwość wywołana nieprawidłowym ułożeniem ręki, osłabienie tempa pisania, błędy w postaci inwersji statycznej i dynamicznej, niski poziom graficzny pisma, przeskakiwanie liter, sylab. W literaturze fachowej pojawia się pogląd, ze zakłócenia procesu lateralizacji powodują zdecydowane trudności w uczeniu się, jedynie wów­czas jeśli współwystępują z innymi zaburzeniami rozwoju, głównie małą sprawnością manualną, nieprawidłową koordynacją wzrokowo-ruchową, zaburzeniami orientacji przestrzennej, niskim poziomem rozwoju intelektualnego. W przypadku kiedy jest to jedyne zaburzenie, nie wpływa ono w decydujący sposób na postępy dziecka, może być jednak przyczyną przejściowych trudności na pierwszym etapie kształcenia Należy jednak pamiętać, że w postaci wyizolowanej występuje bardzo. rzadko.

Dość często przyczyną, która powoduje trudności w uczeniu się są zaburzenia koncen­tracji uwagi. Problem ten dotyczy bardzo często dzieci mających rozwój intelektualny w granicach normy lub powyżej przeciętnej. Jednocześnie uczniowie ci charakteryzują się obniżoną w stosunku do ich wieku życia zdolnością do koncentracji i utrzymania

uwagi na wykonywanych czynnościach. Bardzo często trudności z koncentracją uwagi'

współwystępują ze wzmożoną aktywnością ruchową (nadpobudliwość), która potęguje problemy dzieci nimi obarczone. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, iż nasz mózg to systemem
o ograniczonych możliwościach, a na jego optymalne wykorzystanie po­maga właściwe ukierunkowanie uwagi. Zazwyczaj jeśli chcemy, możemy skupić się na podstawowym poziomie informacji, eliminując to, co nie jest w danej chwili istotne. Procesy związane z naszą uwagą przebiegają tak szybko i sprawnie, że chronią nas przed świadomym rejestrowaniem treści, które mogą nas niepokoić lub zaburzać działanie. Dzieci z omawianymi zaburzeniami mają trudności
z hamowaniem i kontrolowaniem nadmiaru napływających i nieistotnych bodźców.

Przejawia się to często:

w sferze motorycznej - zwiększoną aktywnością ruchową, słabą koordynacją, słabo zin­tegrowanymi odruchami obronnymi, deficytami w planowaniu aktywności ruchowej; w sferze sensorycznej - nadwrażliwością w zakresie jednego lub kilku narządów zmy­słu, deficyty
w rejestrowaniu informacji sensorycznych, problemami związanymi ze snem,

zapamiętywaniem, wysłuchaniem polecenie do końca, podejmowaniem decyzji itp.

Na naukę czytania i pisania mają także wpływ zaburzenia mowy. Dziecko rozpoczynające naukę w klasie pierwszej powinno mieć ukształtowaną prawidłową wymowę. W przeciwnym razie wady wymowy będą miały odzwierciedlenie w piśmie- dziecko pisząc wykonuje ruchy artykulacyjne
i pisze tak jak wymawia wyrazy. O powodzeniu w szkole decyduje w znacznym stopniu poziom rozwoju intelektualnego dziecka (przeciętny lub powyżej) oraz stan emocjonalno-motywacyjny. Jeżeli dziecko nie uzyska pomocy, nie może osiągnąć sukcesu-traci motywację do nauki. Zaburzenia w sferze emocji sprawiają że dziecko często płacze, jest nieśmiałe, zahamowane. Również zły stan zdrowia, częste choroby mają niekorzystny wpływ na uczenie się- organizm zużywa energię na walkę z chorobą.

Dzieci z trudnościami w uczeniu się wymagają szczególnej troski ze strony nauczycieli i rodziców.

Barbara Kruz

Literatura:

Zakrzewska B. „Trudności w pisaniu i czytaniu”

Forkiewicz J. „Terapia pedagogiczna”

Sowa B. „Jeżeli dziecko żle czyta i pisze”

1

---