21. Sady
a) Sąd Najwyższy
Organ sprawujący nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. SN sprawuje nadzór judykacyjny nad Naczelnym Sądem Administracyjnym. SN jest sądem kasacyjnym w sprawach rozstrzyganych przez sądy powszechne i wojskowe, zaś w stosunku do orzeczeń NSA przysługuje mu prawo rozpatrywania rewizji nadzwyczajnych. W skład wchodzi Pierwszy Prezes powoływany przez Prezydenta spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów SN. Duży wpływ na obsadę tego stanowiska zyskuje Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Kadencja Pierwszego Prezesa wynosi 6 lat. Sędziów SN powołuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. SN dzieli się na 4 izby: Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Cywilną, Karną, Wojskową. Na czele każdej z izb stoi prezes Sądu Najwyższego. Kompetencje SN:
Rozpoznawanie kasacji od wyroku lub postanowienia wydanego przez sąd drugiej instancji
Podejmowanie uchwał wyjaśniających przepisy prawne budzące wątpliwości w praktyce
Podejmowanie uchwał dotyczących rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących wątpliwości w konkretnej sprawie.
Inne sprawy przewidziane w ustawach.
Do SN należy rozpatrywanie protestów wyborczych i stwierdzanie ważności wyborów do Sejmu, Senatu, Prezydenta, a także ważności referendum ogólnokrajowego.
b) sądy powszechne
Konstytucja temu organowi powierza wymiar sprawiedliwości. SP sprawują „wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z tym wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów”. W czasie wojny jest możliwość wprowadzenia sądów wyjątkowych. Rodzaje sądów powszechnych (obowiązuje procedura trójszczeblowa):
- sądy rejonowe - tworzony jest dla jednej lub kilku gmin, jako sąd pierwszej instancji
- sądy okręgowe - terenowy zakres jego działalności nie jest dostosowany do podziału terytorialnego kraju, nie pokrywa się zatem z obszarem województwa. To sąd odwoławczy w sprawach, które były rozstrzygane w pierwszej instancji przez sądy rejonowe, może też rozpatrywać w pierwszej instancji sprawy poważniejszej natury
- sądy apelacyjne - obejmuje obszar kilku sądów okręgowych i jest wyłącznie sądem odwoławczym od orzeczeń sądów okręgowych (funkcja II instancji), jest też sądem kasacyjnym, rozpatrującym kasację od wyroków sądów rejonowych.
Sądy powszechne rozstrzygają wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, jeśli nie należą one do SN lub sądów szczególnych. Organami sądów są prezesi, zgromadzenia ogólne sędziów oraz kolegia sędziów. Prezesów tych sądów powołuje Minister Sprawiedliwości. Sędziów powołuje Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Krajową Radę Sądownictwa.
c) sądy administracyjne
W zakresie sądownictwa administracyjnego działa wyłącznie Naczelny Sąd Administracyjny. Do zadań NSA należy kontrola działalności administracji publicznej, orzekanie o zgodności z ustawami aktów normatywnych prawa miejscowego, rozpatrywanie skarg na legalność decyzji administracyjnych i skarg na bezczynność administracji publicznej, rozstrzyga spory kompetencyjne między organami samorządu terytorialnego a organami administracji rządowej. NSA działa tylko jako sąd kasacyjny, jego orzeczenie może tylko uchylić zaskarżoną decyzję organu administracji lub akt prawa miejscowego, a także stwierdzić niezgodność decyzji z prawem. Prezesa NSA powołuje Prezydent na 6-letnią kadencję, spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne NSA.
d) sądy wojskowe
Są powołane do orzeczenia wyłącznie w sprawach karnych dotyczących przestępstw popełnionych przez żołnierzy, a w pewnych przypadkach także przez osoby cywilne. Podkreślić należy, że właściwość sądów wojskowych obejmuje wyłącznie sprawy karne, że organizacyjnie sądy te wchodzą w skład Sił Zbrojnych. Działają w oparciu o zasadę dwuinstancyjności, pierwszą instancję stanowią sądy garnizonowe, drugą sąd okręgu wojskowego.
22. Trybunały:
a) Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Konstytucyjny jest samodzielnym organem konstytucyjnym państwa. Należy go traktować jako organ władzy sądowniczej, ale podkreślić przy tym trzeba rozróżnienie między sądami i trybunałami. Sądy (i tylko sądy) tworzą system organów powołanych do orzekania w sprawach indywidualnych (do "sprawowania wymiaru sprawiedliwości" według terminologii art. 175 ust. 1 Konstytucji) i w pewien sposób podporządkowanych Sądowi Najwyższemu lub Naczelnemu Sądowi Administracyjnemu. Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu pozostają poza systemem sądów, tworząc drugi, odrębny segment władzy sądowniczej.
Pozycję ustrojową Trybunału Konstytucyjnego charakteryzuje zasada niezależności. Jako organ władzy sądowniczej jest on niezależny od władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej (zarówno jednak Sejm, jak i Prezydent dysponują pewnymi uprawnieniami kreacyjnymi wobec TK). W ramach władzy sądowniczej zajmuje on pozycję odrębną zarówno wobec Trybunału Stanu, jak i sądów, z Sądem Najwyższym i Naczelnym Sądem Administracyjnym na czele. Nie istnieją też żadne związki pomiędzy Trybunałem Konstytucyjnym a Krajową Radą Sądownictwa. (ze str. TK skopiowane)
Kompetencje:
- podstawowym zadaniem jest orzekanie o zgodności z Konstytucją ustaw, a także z Konstytucją, umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi na mocy upoważnienia parlamentu i ustawami - innych aktów prawnych.
- orzekanie w sprawach skargi konstytucyjnej. Skargę tę może wnosić do TK, po wyczerpaniu wszelkich procedur, każdy, którego konstytucyjne wolność lub prawo zostały naruszone.
- orzekanie o zgodności z Konstytucją celów działalności partii politycznych
- rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi organami państwa
- rozstrzyganie o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu Prezydenta w sytuacji, gdy nie jest on w stanie powiadomić o tym Marszałka Sejmu.
b) Trybunał Stanu
Jest powoływany przez Sejm spoza swego grona na okres kadencji, która kończy się wraz z kadencją Sejmu. Z urzędu przewodniczącym jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego. W skład wchodzą ponadto dwaj zastępcy przewodniczącego oraz członkowie w liczbie 16 (zastępcy przewodniczącego i co najmniej połowa członków TS musi posiadać kwalifikacje niezbędne do zajmowania stanowiska sędziego). TS przysługuje niezawisłość sędziowska a także immunitet sędziowski.
Odpowiedzialność konstytucyjną za naruszenie Konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzędowania, ponoszą:
- Prezydent - za naruszenie Konstytucji lub ustawy, ale też za przestępstwa pospolite i skarbowe. Odpowiedzialność ta ma charakter wyłączny (prezydent może być karany tylko przez Trybunał Stanu),
- Premier i ministrowie - za naruszenie Konstytucji lub ustawy, oraz za przestępstwa związane z pełnioną przez nich funkcją,
- Prezes NBP - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
- Prezes NIK - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
- członkowie KRRiT - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
- kierownicy ministerstw - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
- Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
- posłowie i senatorowie - za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, która polega na osiąganiu korzyści majątkowych ze skarbu państwa oraz za naruszenie zakazu nabywania majątku ze skarbu państwa lub samorządu terytorialnego.
Do odpowiedzialności konstytucyjnej są pociągane osoby za czyny wykazujące następujące znamiona:
Nie stanowią one przestępstwa
Zostały popełnione przez osoby w zakresie swojego urzędowania lub w związku z zajmowanym stanowiskiem
Mają zawiniony charakter
Oznaczają naruszenie konstytucji lub ustaw.