Ryszard Banajski
Etyka społeczna. Podstawowe pojęcia. W. 1
Literatura:
Peter Vardy, Paul Grosch, Etyka, Wyd. Zysk i Ska, Poznań 1995
Fatalna decyzja rządu Mazowieckiego o wprowadzeniu religii i etyki do szkół jako konkurencyjnych programów nauczania. Dlaczego?
Jakie problemy moralne w Państwa środowisku wywołują dyskusje, kontrowersje itp.
Moralność (łac. mos, dopeł. moris) =obyczaj. Por. O tempora! O mores!; Boni mores
Etyka (gr. ethos) = obyczaj. Arystoteles w IV w. p.n.e. napisał 3 prace poświęcone moralności (Etyka nikomachejska, Etyka wielka i Etyka eudemejska) i stąd do dziś etyka= nauka o moralności i moralności. Przyjęło się pojęcie moralności odnosić do praktycznego postępowania ludzi a etyki do nauki, refleksji o moralności.
Określenie typu „postawa etyczno-moralna” jest błędne. Etykowi można jedynie przypisać, że jego etyka (refleksja teoretyczna) jest rozbieżna z jego postępowaniem moralnym i wtedy wobec etyka moglibyśmy użyć określenia postawa etyczno-moralna.
Etyk a moralista. Etyk to filozof zajmujący się moralnością, a moralista poucza moralnie innych. T. Kotarbiński był zarówno etykiem (twórca etyki niezależnej) i moralistą, tzn. pouczał jak postępować moralnie. Księża na ambonie uprawiają moralistykę, ale są księża etycy, np. Karol Wojtyła, Mieczysław Lubański, Józef Tischner)
Najpierw postępowanie ludzi regulowały obyczaje (por. Iliadę i Odyseję Homera), ale w V. w. p.n.e. . wyodrębnia się wyraźnie moralność (etyka), a inne formy kontroli zachowań to religia, obyczaj, zwyczaj, moda, prawo.
Jak odróżnić moralność od innych form kontroli społecznej?
Religia. W sensie genetycznym na ogół religie generują określoną moralność, bo wśród przekonań religijnych pojawia się zawsze pewien ideał człowieka i społeczeństwa. Buddyzm miał inspirację etyczną. Młody Budda zetknął się z cierpieniem, to był dla niego szok, opuścił rodzinę i zaczął rozmyślać. Zanim pierwotne plemię osiągnęło pewną świadomość religijną, musiało wytworzyć pewne reguły zachowań moralnych, chociażby taką rudymentarną moralność jaką obserwujemy w stadach słoni czy wilków. Ludzie tej samej religii mogą reprezentować nieco odmienne moralności. Fundamentaliści religijni traktują w jedności religię, obyczaje, prawo, modę itp. Dekalog Mojżesza to zarówno normy religijne, jak i moralne.
Prawo jest spisane, odpowiadają mu instytucje (policja, prokuratura, sądy, zakłady karne), zawiera różne sankcje spisane (sankcje przymusu państwowego) od kary śmierci do upomnienia. Moralność w zasadzie nie jest spisana (choć jest dekalog Mojżesza, ale już w czasach Mojżesza norm moralnych było 613 ( w tym np. ekologicznych - nie będziesz żął zboża po samej ziemi). Sankcja moralna to dezaprobata opinii społecznej, najcięższa to ostracyzm=wykluczenie z danej społeczności. Kiedyś, ale i dziś w krajach islamu, za cudzołóstwo kara ukamienowania
Obyczaj nie jest spisany, sankcje typu dezaprobata, płynna granica między normą obyczajową a moralną (arystokracja świadomie stawiała wysokie poprzeczki)
Zwyczaj nie jest spisany, często ma charakter lokalny, sankcji za naruszenie nie ma.
Moda - w skali dużych zbiorowości nie ma sankcji, ale w środowiskach zamkniętych (shaw biznes) sankcje opinii publicznej mogą być ostre. Meble, stroje itp. są oceniane jako trendy lub nie.
W krajach wyznaniowych (np. tam, gdzie obowiązuje prawo szariatu) trudno oddzielić normę religijną od prawnej, obyczajowej , zwyczajowej, a nawet mody. (islam, zaprzysiężone dziewice w Albanii)
Jak zdrowy człowiek odróżnia coś moralnego od niemoralnego (czyn, działanie, postawę)? Jeśli popełnia czyn naganny (haniebny, nieprzyzwoity), to ma wyrzuty sumienia. To jest sankcja wewnętrzna. Ale są ludzie o zbyt szerokim lub zbyt wąskim sumieniu.
Moralne (w sensie neutralnym) postępowanie człowieka zawsze dotyka dobra lub zła moralnego. Dobro moralne służy człowiekowi, zło to cierpienie człowieka, jego poniżanie itp. Ale te wszystkie kryteria nie są zbyt ostre. Bywa, że w różnych grupach społecznych i w różnym czasie te same zjawiska są oceniane różnie. To jest relatywizm moralny.
Etyka wg T. Kotarbińskiego: trzy działy: felicytologia, prakseologia, etyka właściwa.
Felicytologia (łac. felix = szczęśliwy, logos = nauka) to teoria kształtowania życia szczęśliwego. Wł. Tatarkiewicz napisał traktat „O szczęściu”.
Prakseologia uczy sprawnego działania (T. K. „by nie być niedołęgą”).
Etyka właściwa uczy jak żyć, by być porządnym człowiekiem.
Etyka dzieli się na: etykę normatywną (to jest ta etyka, którą T. K. określa etyką właściwą).
etykę opisową (historię moralności, psychologię moralności i socjologię moralności) = etologię moralności
metaetykę, czyli logikę etyki, czyli filozofię moralną. To jest szeroki problem związany z unaukowieniem etyki, bowiem normy, np.” nie kradnij” nie można oceniać w świetle logiki formalnej jako prawdziwą lub fałszywą. Stąd też w XX w. powstały szkoły metaetyczne. One analizują wypowiedzi z zakresu etyki normatywnej.
Naturalizm w metaetyce przyjmuje, że oceny etyczne, np. człowiek dobry są ocenami empirycznymi, takimi jak np. człowiek wysoki.
Intuicjonizm w metaetyce (Moore) krytykował błąd naturalistyczny, czyli traktowanie wyrażeń etycznych tak jak wyrażeń empirycznych i przyjmował, że pojęcie „dobry”
jest niedefiniowalne, rozumiemy je dzięki intuicji. Trudno jednak uznać intuicję etyczną jako odrębne źródło poznania, bo sądy etyczne są bardzo rozbieżne.
Szkoła emotywistyczna (Ayer, Stevenson) uważa, że sądy etyczne służą wywołaniu określonych emocji. Nie mają wartości logicznej.
Szkoła analityczna (Hare) uważa że za sądami etycznymi przemawiają tzw. dobre racje.
Na etykę normatywną składają się normy (zakazy lub nakazy moralne, w formie kategorycznej lub hipotetycznej) wartości moralne (standardy etyczne), wzorce osobowe (realne historyczne (Święci , Kościuszko) i aktualne (wybitny sportowiec), ideały osobowe, oceny moralne (dotyczące człowieka lub jego czynu), sankcje moralne.
Skąd się bierze moralność (jak powstała)?
Są systemy moralne heteronomiczne ( religijne, por. dzieje tablic Mojżesza, narzucane z zewnątrz przez władcę) i autonomiczne (powstałe w toku rozwoju danego społeczeństwa, przyjęte przez grupę zawodową itp.).
Etyka osobista (stosunek do samego siebie, stosunki interpersonalne: odwaga, męstwo, prawdomówność godność, wierność samemu sobie, powściągliwość) i etyka społeczna określana czasami jako etyka obywatelska (relacje w grupach i wobec grupy).
Opinia Bertranda Russella z 1958 r.: Bez moralności obywatelskiej społeczeństwa giną; bez moralności osobistej nie są warte przetrwania”.
Aksjologia (grec. aksios = cenny) = teoria wartości. Wartość to jest to, co człowiek ceni. Wartości dzieli się na grupy: religijne, witalne, ekonomiczne, estetyczne (dotyczą piękna), moralne (dotyczą dobra moralnego), polityczne itp. Są podziały na: autoteliczne (cele same w sobie) i instrumentalne (służą autotelicznym).
Dzieje etyki
Starożytność: I etyk w dziejach Europy to Sokrates (469 - 399). To racjonalizm, intelektualizm etyczny (wiedza jest cnotą)
Uczniowie Sokratesa - cynicy: Antystenes, Diogenes z Synopy; kult cnoty, pogarda dla innych wartości, ideał mędrca (minimalizm potrzeb, mieszkanie w beczce). Dziś cynizm to lekceważenie norm, autorytetów. Dawni cynicy też lekceważyli wszystko ale poza cnotą.
Cyrenajcy: Arystyp z Cyreny. Cenią hedone ( z grec. przyjemność) stąd hedonizm.
Platon - idea najwyższego dobra. Trzy części duszy: rozumna, impulsywna, pożądliwa, odpowiadają im trzy cnoty: mądrość, męstwo i panowanie nad sobą oraz cnota je łącząca - sprawiedliwość. Nauka o miłości - przez piękne ciała do wiecznego posiadania dobra. (miłość platoniczna potocznie = miłość romantyczna, pozazmysłowa).
W „Państwie” Platon przedstawił społeczeństwo totalitarne (por. krytyka K. Poppera)
Arystoteles (384-322 p.n.e.) ze Stagiry, uczeń Platona, nauczyciel Aleksandra W. Szkoła perypatetycka (nauczali chodząc). Autor trzech prac z etyki. Najwyższe dobro to eudajmonia czyli szczęście.
Dzielił cnoty na dianoetyczne (mądrość, rozsądek) i etyczne (męstwo, godność i inne).
Każda czynność ma swoją cnotę. Doktryna środka ( np. tchórzostwo - m ę s t w o - zuchwalstwo; rozrzutność - h o j n o ś ć - skąpstwo).
Szkoła stoicka - Zenon z Kition (336-264 p. n. e.), Chryzyp. Życie zgodne z naturą. Na tym polega cnota. Czyn jest dobry jeśli posiada dobrą intencję. Ideał mędrca to życie zgodne z naturą (stan apatii). Ascetyczna redukcja potrzeb. Do tego nawiązała doktryna chrześcijańska.
Stoicy byli zwolennikami etyki społecznej. Każdego człowieka opasują różne obowiązki jak koła- wobec własnego ciała, krewnych, narodu, ludzkości.. Byli p-ko granicom narodowym.
Ta szkoła funkcjonowała 6 wieków, zaczęła się w Grecji, a rozwijała w czasach rzymskich - Seneka i cesarz Marek Aureliusz.
Epikureizm. Od Epikura (341-270), który głosił: szczęście jest najwyższym dobrem, ale do szczęścia wystarczy brak cierpienia, ten brak cierpienia to już przyjemność, kult życia, trzeba cieszyć się życiem doczesnym. Dobra duchowe są wyższe, ale „przyjemność brzucha jest podstawą i korzeniem wszelkiego dobra”. Cnota to środek do szczęścia. Najlepsi obywatele to interesowni egoiści. K. Marks - Różnice między demokrytejską i epikurejską filozofią przyrody” - parenkliza atomów u Epikura - przesłanka wolności.
Sceptycyzm: Pirron, Sykstus. To doktryna spokoju, bo trudno na podstawie wiedzy coś rozstrzygnąć. Krytyka wiedzy.. Ten sceptycyzm odnowił M. Montaigne w XVI w.
Etyka chrześcijańska. Źródło pierwotne: Biblia. Dekalog Mojżesza. Jezusa z Nazaretu etyka miłości bliźniego. Rola Pawła z Tarsu. Etyka chrześcijańska jest niewątpliwie teocentryczna, ale przejawia się w róznych ujęciach doktrynalnych. Na jej straży stoją kościoły chrześcijańskie, zwłaszcza Kościół rzymsko-katolicki, którego papież wydaje m.in. encykliki będące interpretacją aktualnej etyki katolickiej.
Średniowiecze. Św.Augustyn (354-430) Jego credo:”Pragnę znać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej”. Teodycea - obrona doskonałości stworzenia. Zło pochodzi od człowieka, jest brakiem dobra, zaś dobro pochodzi od Boga.
Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274). Tłumaczył Arystotelesa i przejął od niego doktrynę środka, głosił też intelektualizm. Odwoływał się do prawa naturalnego - wszystkim ludziom właściwa jest jedna niezmienna natura ludzka, a więc istnieje niezmienne prawo naturalne z hierarchicznie uporządkowanymi normami. Zgodny z naturą jest feudalny porządek stanowy.
Odrodzenie. Michel de Montaigne (1533-1592), jego „Próby” to biblia Renesansu. Stąd słowo esej. Sceptycyzm i epikureizm., humanizm naturalistyczny.
Filozofia nowożytna od Kartezjusza. Blaise Pascal 17 w. Rozróżniał porządek serca (wiara) i rozumu (zwątpienie we wszelką wiedzę). Zakład Pascala.
Thomas Hobbes (1588-1679) „Lewiatan” - w stanie natury „homo domini lapus est”, ale walka przynosi szkody, więc kompromis - państwo. Monarcha jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania państwa.
David Hume (1711-1776). Wprowadził orientację społeczną w etyce. Naturalnym, biologicznym zjawiskiem solidarnego reagowania jest sympatia
Oświecenie francuskie. Adrien Helvetius Pobudką wszelkiego działania jest miłość własna; miarą wszelkich ocen jest interes.. Złym człowiekiem jest ten, kto zmierzając do własnego interesu szkodzi innym. Wychowanie i prawodawstwo mogą uczynić ludzi dobrymi.
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778). Krytykował cywilizację. Apoteoza natury - stanu pierwotnego.. Równość najwyższym prawem ludzkim.. Państwo powstało wbrew naturze i równości. Por. Hobbesa.
Oświecenie niemieckie. Immanuel Kant (1724-1804). Prawie całe życie spędził w Królewcu. Twórczość filozoficzna a przemieszczanie się. Rygoryzm etyczny. Najważniejsza jest dobra wola, a wola jest dobra, gdy usiłuje spełnić obowiązek. Dobre czyny wywołane skłonnościami nie są prawdziwie moralne. Istota obowiązku polega na podporządkowaniu się prawu, a jedyny bezwarunkowy nakaz (imperatyw kategoryczny) brzmi: „Postępuj wedle takiej zasady, co do której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się prawem powszechnym”.
Utylitaryzm;: Jeremy Bentham (1748-1832). Dobrem jest wyłącznie przyjemność, złem cierpienie. Rodzaj przyjemności obojętny, liczy się ilość przyjemności. Odrzucał jednak zasadę care diem, gdyż trzeba się przy wyborze przyjemności kierować twardą kalkulacją. Najwyższym dobrem jest „największa ilość przyjemności największej ilości istot”
John Stuart Mill (1806-1873) Wprowadził nazwę utylitaryzm. Odróżniał przyjemności wyższego i niższego rodzaju - lepiej być niezadowolonym Sokratesem niż zadowoloną świnią.
Karl Herszel Marks, Friedrich Engels, marksizm. Poprzednicy - dialektyka Hegla, materializm Ludwika Feuerbacha. Każda moralność miała charakter klasowy. Moralność determinują stosunki społeczne, zwłaszcza prywatna własność środków produkcji. Młody Marks wypowiadał się częściej na tematy etyczne. Wł. Lenin: kryterium moralności socjalistycznej: moralne jest to, co służy walce o socjalizm.
Friedrich Nietzsche (1844-1900). Pochodził ze zniemczonej rodziny Nickich. Przyznawał się do polskiej krwi, cenił Szopena, ale jego siostra służyła nazistom. Rozróżniał moralność panów i niewolników. Silni - panowie cenią dostojność, godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność. Niewolnicy, czyli słabi cenią litość, miękkość serca, , miłość, altruizm. Dzisiejsza moralność to moralność niewolników. Nietzsche był wrogiem Sokratesa, Platona, chrześcijaństwa i demokracji. Dokonał przewartościowania wszelkich wartości.. Najważniejsza jest wartość życia Wolność należy się silnemu. Tylko wielkie jednostki mają wartość. Inni filozofowie tworzyli nowe etyki, Nietzsche tworzył nową moralność.
Egzystencjalizm. Jean Paul Sartre, przywódca rewolty studenckiej w 1968 r. Piekło to inni. Cechą istnienia jest trwoga, zwłaszcza przed śmiercią. Każdy jest pozostawiony samemu sobie , Boga nie ma, nie ma się na kim oprzeć. Człowiek ciągle staje się (egzystencja), ale może stać się czymś więcej niż jest i to jest etyka heroiczna. Jest to też etyka sytuacyjna, bo każdy wybór zależy od danej sytuacji (nie ma żadnych drogowskazów, a odpowiedzialność spoczywa tylko na jednostce dokonującej wyborów). Jest też egzystencjalizm religijny.
Szkoła lwowska -warszawska, twórca: Kazimierz Twardowski do śmierci w 1938 r. działał na uniwersytecie lwowskim. Była to szkoła uprawiająca filozofię analityczną. Dążyła także do unaukowienia wypowiedzi etycznych. Socjologię moralności uprawiała M. Ossowska, ale jej prace z etyki opisowej miały wpływ na etykę normatywną (uporządkowała europejskie normy moralne w pracy „Normy moralne. Próba systematyzacji”). Tadeusz Kotarbiński jako twórca etyki niezależnej od religii, światopoglądu i twórca koncepcji opiekuna spolegliwego.