NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE - JEGO OBJAWY. PROCES RESOCJALIZACJI.
Opracowali: Ryszard Świder
Zygmunt Totkowicz
DZIERZGOŃ 2003
Spis treści:
Wstęp ................................................................................................................ 3
Analiza procesów resocjalizacji ..................................................................... 3
Objawy społecznego niedostosowania ........................................................... 4
Niedostosowanie jako zjawisko społeczne ..................................................... 5
Metody resocjalizacji .......................................................................................6
Bibliografia ........................................................................................................7
1.Wstęp
Żadne dziecko nie rodzi się istotą społeczną. Zachowań społecznych musi się uczyć w trakcie obcowania z innymi ludźmi, szczególnie w tym okresie, kiedy podstawą jego rozwoju jest proces uspołecznienia.
Proces uspołecznienia ujawnia się najwcześniej w środowisku rodzinnym. W życiu codziennym dziecka w rodzinie zachodzą różnorodne interakcje. Podstawowe znaczenie dla społecznego rozwoju dziecka mają sytuacje społeczne, w jakich ono się wychowuje, oraz kontakty emocjonalne nawiązywane w tym środowisku przede wszystkim z rodzicami.
Wpływ rodziny na rozwój społeczny dokonuje się poprzez działanie różnych modeli zachowań się członków rodziny. Do takich modeli można zaliczyć wzorce zgodnego współżycia, jak również sytuacje konfliktowe i działania społeczne. Działają one poprzez mechanizmy mimowolnego naśladownictwa, przyswajanie lub odrzucanie wielu norm i wartości, które prowadzą do kształtowania rozmaitych postaw przejawianych przez członków rodziny w ich codziennych działaniach.
2. Analiza procesów socjalizacji.
Z. Zaborowski dokonał analizy przyczyn zaburzeń rozwoju społecznego dzieci, wypływających z zachowań rodziców. Zalicza do nich: odrzucenie, niestałość emocjonalną i oddzielenie dziecka od matki. Odrzucenie dziecka przez rodziców, a przede wszystkim przez matkę, wywołuje u niego postawę wrogości, agresję, upór, negatywizm, bierność, apatię silne przeżycia emocjonalne.
Ważnym środowiskiem wychowawczym obok rodziny jest przedszkole i szkoła. Ich wpływ zaznacza się w kształtowaniu społecznych postaw sprzyjających współżyciu w grupie w różnych sytuacjach społecznych. Społeczne współżycie odbywa się przy współudziale wychowania interpersonalnego, które Z. Zaborowski określa jako „zespół metod i czynności mających na celu przygotowanie dzieci i młodzieży do nawiązywania i utrzymywania konstruktywnych stosunków interpersonalnych zarówno w grupie, jak i poza nią oraz przygotowanie ich do twórczej, efektywnej współpracy i do zgodnego współżycia z innymi ludźmi”.
Dzięki działalności zespołowej wykształcają się cechy osobowości, jak na przykład umiejętność współpracy, zmierzającej do ukształtowania prawidłowych stosunków międzyludzkich w danej grupie społecznej. W procesie uspołeczniania dużą role odgrywają również nauczyciele i wychowawcy, którzy przedstawiają rozmaite modele społecznego współżycia. Reprezentują oni różnorodne wzory do zaakceptowania przez dzieci. Mogą to być modele dostarczające wszechstronnej wiedzy o społecznym zachowaniu, kształtowaniu wysokich zdolności i sprawności intelektualnych, prawidłowej organizacji pracy, umiejętności współżycia w grupie itp.
Duży wpływ na proces socjalizacji wywierają bezkonfliktowe postawy nauczycieli w stosunku do dzieci i demokratyczny styl wychowania, przyczyniający się do kształtowania umiejętności pracy w zespole.
Nagrody i kary to jeden ze środków wychowawczych stosowanych w rodzinie, przedszkolu i szkole, a mający wpływ na przebieg procesu socjalizacji dzieci. Cz. Czapów i St. Jadlewski uważali, że kary mogą tylko wtedy wpłynąć na rozwój społeczny dzieci i młodzieży, gdy spełniają określone warunki. Kary powinny być wymierzone tylko przez osoby, z którymi dziecko się identyfikuje. Muszą być rozumiane i zaakceptowane przez karane dziecko. Nagrody, pochwały i zachęty mogą wzmocnić i utrwalić społeczne postawy, wpływające korzystnie na współżycie w grupie.
Na proces socjalizacji mają także wpływ grupy nieformalne, jak na przykład koleżeńskie, które powstają w wyniku pojawiania się wspólnych zainteresowań, upodobań, zdolności itp. Do takich grup nieformalnych można też zaliczyć różnego rodzaju bandy, gangi, które grupują młodzież, podejmującą działalność chuligańską, przestępczą.
3. Objawy społecznego niedostosowania.
Zaburzenia w procesie socjalizacji dzieci i młodzieży przejawiają się w niedostosowaniu społecznym. D. H. Stott uważał takie dziecko za niedostosowane społecznie, „które rozwija się w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym albo na jego kolegach, a które, bez specjalnej pomocy z zewnątrz, nie może poprawić swoich stosunków z rodzicami, nauczycielami i innymi dorosłymi.”
Najczęściej występującymi objawami niedostosowania społecznego, jakie pojawiają się w zachowaniu dzieci i młodzieży, są agresywność i bierność społeczna. Niedostosowanie społeczne dotyczy zachowań negatywnych z punktu widzenia społecznego. Źródła tych negatywnych zachowań tkwią w czynnikach wewnętrznych lub wadliwej socjalizacji. Istotną rolę spełnia tu osobowość, pojmowana jako centralny system integrujący czynności człowieka.
Do określenia niedostosowania społecznego używa się zamiennie takich terminów, jak: trudności wychowawcze, zaburzenia zachowania, zaniedbanie moralne, zagrożenie moralne, wykolejenie, nieprzystosowanie społeczne. Pojęcie niedostosowanie społeczne ma szeroki zakres i bywa stosowane w psychologii, pedagogice, socjologii, psychiatrii czy kryminologii.
My rozpatrujemy niedostosowanie społeczne w kategoriach zaburzeń zachowania, przejawiających się w różnych formach o różnym nasileniu.
Zachowanie dzieci niedostosowanych społeczne wiąże się często z sytuacjami trudnymi: deprywacją, przeciążenia, utrudnienia, z sytuacjami konfliktowymi, z sytuacjami zagrożenia. Sytuacje deprywacji polegają na uniemożliwieniu zaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych dziecka, takich jak np. potrzeba bezpieczeństwa, przynależności i miłości, uznania. W sytuacjach niezaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych dziecka łatwo może się wykształcić postawa agresywna, uważana za szczególnie silnie związaną z niedostosowaniem społecznym i popełnianiem przestępstw.
4. Niedostosowanie jako zjawisko społeczne.
Rozmiar niedostosowania społecznego jako zjawiska społecznego jest trudna do ustalenia. Jest ono zmienne i zależne od wielu czynników . J. Konopnicka uważa, na podstawie własnych badań, że procent społecznie niedostosowanych w Polsce wynosi od 10 - 13%. Wśród nich wyróżnia się trzy grupy:
Grupę skrajnej społeczności, to jest grupę jednostek najtrudniejszych i najgroźniejszych dla otoczenia.
Grupę z zahamowaniami depresyjnymi.
Grupę przejawiającą demonstracyjną wrogość względem otoczenia.
Rozmiar społecznego niedostosowania określają w pewnej mierze także inne zjawiska społeczne:
Ze statystyk dotyczących alkoholizmu wynika, że około 400 000 dzieci i młodzieży wzrasta w rodzinach nadużywających alkoholu.
W domach dziecka spośród 30 000 dzieci i młodzieży przebywających - ponad 70% wychowanków zagrożonych w rozwoju moralno-społecznym, pochodzi z pełnych rodzin, które funkcji wychowawczo-opiekuńczych wobec własnych dzieci nie spełniły należycie.
W zakładach wychowawczych dla dzieci i młodzieży społecznie niedostosowanej przebywa ok. 0,2% ogólnej liczby jednostek w tym wieku. Podobny procent nieletnich przebywa w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich.
Największy wpływ na rozwój cech moralno-społecznych ma niewątpliwie rodzina, która zaspokaja potrzeby moralne dziecka, daje mu poczucie bezpieczeństwa, otacza je troską i uczuciem.
W kręgu rodziny działają na dziecko także inne czynniki: książki, radio, telewizja, czasopisma, komputery. Rodzina wywiera także wpływ pośredni, selekcjonując inne wpływy. Rodzina sprawdza lektury dziecka, ogranicza czas audycji telewizyjnych.
Wychowawcze oddziaływanie rodziny w dużej mierze zależy od warunków obiektywnych, wobec których rodzina może być bezsilna (choroba, niedostatek itp.). Dziecko najbardziej jest zależne od samych rodziców, ich gotowości i umiejętności spełniania funkcji opiekuńczych i wychowawczych. Jest zatem sprawą zasadniczą, aby cały wysiłek poszedł w kierunku zacieśnienia więzi rodzinnych, by dziecko mogło znaleźć w rodzinie miłość, stałość uczuć i silny autorytet.
Szkoła jest instytucją specjalnie powołaną do kształcenia i wychowywania młodego pokolenia. Wydawało by się więc, że w szkole nie można dopatrywać się przyczyn wykolejenia się dzieci. Badania jednak stwierdzają, że i szkoła jest środowiskiem powodującym wykolejenie się. Szkoła stosuje programy i metody nauczania dostosowane do dzieci średnio uzdolnionych. Dzieci mające trudności w nauce doznają łatwo niepowodzeń, szybko się zniechęcają, zaczynają wagarować. Dalej już łatwo wkraczają na drogę, prowadzącą do wykolejenia i przestępczości.
Niedostosowanych społecznie obejmuje się specjalna opieką, którą rozpatrujemy w trzech aspektach:
Profilaktyki dewiacji społecznych
Specjalizacji niedostosowanych społecznie
Opieki postpenitencjalnej
Szczególny nacisk kładzie się obecnie na działanie profilaktyczne, a to z następujących powodów:
motywy ekonomiczne; mała skuteczność pracy resocjalizacyjnej i długotrwały proces wychowania resocjalizacyjnego
motywy pedagogiczne; dziecko trudne sprawia problemy w szkole i w rodzinie.
Motywy humanistyczne; punktem wyjścia jest dobro dziecka i troska o zapewnienie mu prawidłowych warunków rozwoju.
5. Metody resocjalizacji.
Interes dziecka jest podstawowym motywem działania profilaktycznego. Interes dziecka jest także interesem społecznym, gdyż ochrona jego przed demoralizacją oznacza ochronę społeczeństwa przed zagrożeniem ładu i porządku.
Działania profilaktyczne mają bardzo szeroki zakres. Prowadzi je zarówno rodzina, jak i szkoła. Działalnością profilaktyczną zajmują się także poradnie wychowawcze, poradnie dla rodziców, komitety do walki z alkoholizmem i innymi przejawami patologii społecznej, organizacje społeczne.
Działanie naprawczym niedostosowanych społeczne jest resocjalizacja. Zmierza ona do ukształtowania w wychowaniu postaw akceptowanych społecznie. Zadania resocjalizacji w stosunku do dzieci i młodzieży o mniejszym stopniu demoralizacji należą do szkoły i placówek pozaszkolnych. Organizowane są świetlice, dożywianie, koła zainteresowań, boiska otwarte, obozy letnie, kolonie, wycieczki. Młodzież zaniedbana wychowawczo i pozbawiona dostatecznej opieki w domu tu znajdzie pomoc i wsparcie.
Ważną rolę spełniają poradnie specjalistyczne, a szczególnie poradnie psychologiczne, wychowawcze i zawodowe. Przeprowadzają one badania nad przyczynami trudności wychowawczych, wyjaśniają rodzicom źródła trudności wychowawczych, wskazują im drogi ich przezwyciężenia. Poradnie prowadzą także zajęcia psychoterapeutyczne z dziećmi, współpracują ze służbą zdrowia, opieką społeczną, zakładami pracy itp.
Dzieci i młodzież o głębszym stopniu wykolejenia, którym środowisko rodzinne nie może zapewnić wystarczającej opieki, umieszczana jest w zakładach wychowawczych, domach dziecka, domach młodzieżowych.
Popełnienie czynów przestępczych przez młodzież powyżej 14 roku życia powoduje ingerencję organów bezpieczeństwa i resortu sprawiedliwości. Na podstawie orzeczenia nieletni przestępca może pozostać w rodzinie pod opieką rodziców, może być oddany pod nadzór kuratoryjny lub skierowany do zakładu wychowawczego, poprawczego.
Istnieje tendencja do umieszczania młodzieży niedostosowanej społecznie w zakładach tylko w przypadkach koniecznych. Wiadomo bowiem, że wychowanie w izolacji nie stwarza dobrych perspektyw wychowania społecznego; z tego względu preferuje się wszystkie formy wychowania otwartego. Opieka postpenitencjalna sprawowana jest przez kuratorów sądowych, organy pomocy społecznej i organizacje społeczne. Zasadnicza działalność tych placówek zmierza do ułatwienia osobom przebywającym przez dłuższy czas w zakładach nawiązania normalnych kontaktów społecznych. Działalność to ma przyczynić się do przeciwdziałania recydywie.
6. Bibliografia:
Hornowski Bolesław, Psychologia różnic indywidualnych, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985r.
Pod red. Hulk Aleksander, Pedagogika rewalidacyjna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988r.
Kościelak Ryszard, Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989r.
Lipkowski Otton, Pedagogika specjalna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1981r.
7