Zmiany w podejściu do zaburzeń psychicznych.
Sand De
edukacja prozdrowotna
SUM I NS
WSPiA
„Spośród wszystkich zaburzeń psychicznych niewątpliwie najczęstsze są zaburzenia nastroju (5-10% populacji ogólnej cierpi z powodu depresji) i lękowe (około 10% populacji ogólnej).” Podobny procent ogółu dotyczy otępienia, mniejszy zaś - 1% - odnosi się do schizofrenii i innych zaburzeń. [Sobów T., 2008]. Szacuje się też, że około 32% obywateli Stanów Zjednoczonych choruje na dane zaburzenie psychiczne. Podejrzewa się natomiast, że to właśnie schizofrenia dosięgnie około 2 miliony Amerykanów, które to dane są przyrównywane do reszty świata [Zimbardo G.P., 1999].
Zaburzenie psychiczne, czy patologiczne funkcjonowanie psychiczne [Zimbardo G.P., 1999] definiowane jest jako syndrom lub wzorzec [Sęk H., Ciepiałkowska L., 2011] - czy to behawioralny czy psychiczny, [Seligman E.P., Walker F., Rosenhan L., 2003] który wiąże się z odczuwaniem bólu, czy upośledzeniem [Zimbardo G.P., 1999] powodującym trudności w funkcjonowaniu danej jednostki. Może też wiązać się z możliwością utraty życia i inwalidztwem. Istnieje prawdopodobieństwo silnego przebiegu w okresie do sześciu miesięcy, lub chronicznego w przypadku przewlekłej choroby [Sęk H., Ciepiałkowska L., 2011]. Zaburzenie psychiczne może również być następstwem przyjmowania leków przez pacjenta [Sobów T., 2008]. Mały słownik psychologiczny definiuje zaburzenie psychiczne jako „wszelkie, lekkie lub cięższe odchylenie od normy w przebiegu procesów psychicznych i pod względem cech psychicznych.” Według Słownika, normę psychiczną uważa się za działanie jednostki zgodnie z wyznacznikami kultury w społeczeństwie, w jakim żyje, ponieważ to głównie społeczeństwo ocenia zachowania [Zimbardo G.P., 1999].
Nienormalność nie posiada swojej definicji, ale wyróżnić można następujące wskaźniki o niej świadczące: cierpienie, nieprzystosowanie, działania irracjonalne, nieprzewidywalność osoby, niekonwencjonalność i rzadkość statystyczna oraz dyskomfort obserwatora [Zimbardo G.P., 1999].
Samo zaburzenie przedstawione jest w Słowniku Języka Polskiego jako „nieprawidłowość w działaniu lub funkcjonowaniu czegoś”. Słownik Oxfordu definiuje je jako chorobę, powodującą nieprawidłowe funkcjonowanie ciała. Zwróćmy zatem uwagę na wcześniejszy stosunek do zaburzenia psychicznego i sposób, w jaki sobie z nim radzono.
Zaburzenie psychiczne od początku zaczęło kojarzyć się ludziom ze strachem. Ta anomalia wydawała się wówczas czymś złym, skoro odbiegała od normalności. Archeologom udało się odkryć ponawiercane czaszki, które mogły wskazywać na ówczesne radzenie sobie z chorobą psychiczną - poprzez nawiercanie otworów uwalniano demony [Zimbardo G.P., 1999]. Problem zwykle traktowany był na podłożu religijnym. Ówcześnie, kapłani i duchowni skłaniali się do zależności występowania zaburzeń na skutek opętania przez złe duchy i demony, a chorym odprawiano egzorcyzmy. Natomiast medycy przeciwstawiali się tym praktykom. Hipokrates (ok. 460-370 p.n.e.) uważał, że zaburzenia psychiczne mogą być dziedziczone, a spowodowane są nieprawidłowościami w mózgu. Podobno miał pomóc w pozbyciu się melancholii filozofa Demokryta na prośbę mieszkańców Abdery. [Sęk H., Ciepiałkowska L., 2011; Nasierowski T.]. W X wieku uważano, że histeria dotyka wyłącznie kobiety, których wędrująca macica została opętana przez diabła. W celu odpędzenia go używano inwokacji: „O łono, łono, łono cylindryczne łono, czerwone łono, białe łono, cielesne łono, krwawiące łono, wielkie łono, nefredyczne łono, obrzękłe łono, o ty, demoniczne!... Zaklinam cię w imieniu Trójcy Świętej, byś na miejsce wróciło, z którego ni tobie się poruszyć, ni obrócić... być wróciło, bez gniewu, w miejsce przez Pana tobie przeznaczone” [Zimbardo G.P., 1999].
W dziele Sorana z Efezu „De morbis acutis”, zamieszczone są uwagi dotyczące melancholii i innych zaburzeń psychicznych. Autor radzi, że osoba chora powinna przebywać w oświetlonym pokoju z wysoko zamieszczonymi oknami, dla jej bezpieczeństwa. Ma oddawać się ćwiczeniom fizycznym, a nawet rozrywkom w postaci teatru. Nalegał, by chorego nie wiązać pasami, ale podtrzymywać rękami w razie problemów. Chory miał czytać teksty, w których celowo zostały umieszczone błędy, aby pobudzić umysł do działania. Wierzono, że melancholia występuje na skutek czarnej żółci (melas - czarna, cole - żółć) - jednego z czterech soków (humorów) zaprezentowanych przez Hipokratesa. Można ją zatem leczyć także upustami krwi i zażywaniem środków przeczyszczających.
Leczeniem melancholii zajmował się także Aulus Cornelius Celsus (53 p.n.e.-7 n.e.), który również uważał za stosowne spuszczanie krwi i wywoływanie wymiotów, ale jeśli to możliwe, zalecano, by chory po prostu powstrzymywał się od jedzenia. Ćwiczenia fizyczne i umilanie czasu choremu przyjemnościami również należało do programu terapii. Należało ograniczyć spożycie wina podczas posiłków, podnosić na duchu pacjenta, chwalić wykonane przez niego prace, jeśli takowe posiadał i utrzymywać jego dobry humor.
Perski lekarz Awicenna (980 - 1037) w swoim „Kanonie medycyny” również opisuje liczne przypadki zaburzeń psychicznych. Uważał on, że zaburzenia są spowodowane przede wszystkim zmianami w mózgu, a „człowiek stanowi jedność psychofizyczną”. Korzystał z teorii Hipokratesa o teorii humorów organizmu. Według niego melancholia i mania mają ze sobą wiele wspólnego, a jedno zaburzenie może przejść w drugie. Mianem manii określił „psią chorobę”, w której pacjent cechuje się wahaniami nastrojów, „a także obrażaniem, przechodzącym w prośby o przebaczenie, jak to jest w zwyczaju u psów.” Jego zdaniem, najlepsze w leczeniu melancholii były kąpiele przed posiłkami oraz stosowanie ziół, kiedy było to konieczne. Awicenna uznał nieszczęśliwą miłość za rodzaj melancholii. Leczenie miało odbywać się na zasadzie uniemożliwienia pacjentowi myślenia na temat ukochanej. Wśród kąpieli i ruchu, znalazły się także porady wykupywania niewolnic w celu częstego współżycia z nimi [Nasierowski T.].
Około roku 1692 kobiety w osadzie Salem odczuwały osłabienia i mdłości. Niektórym wydawało się, że latają, inne miewały wizje. Uznano, że zostały opętane przez szatana i czarownice, które miały rzucić na nie zły czar. Spowodowało to egzekucje kobiet o identycznych objawach, które po prostu uznano za czarownice. Według dzisiejszych badań, uważa się, że zachowanie kobiet mogło być spowodowane spożyciem grzybków, których źródłem jest LSD - substancja psychoaktywna.
Ludzi z zaburzeniami psychicznymi, pod koniec XVIII wieku, trzymano w więzieniach przypiętych do łańcuchów i karano, gdyż uważano ich za bezmyślne bestie.
Pierwszym klinicystom, który podjął próbę stworzenia systemu klasyfikacji problemów psychicznych był Phillipe Pinel (1745-1826). Opierał się na założeniach, „że zaburzenia myślenia, nastroju i zachowania są w znacznym stopniu podobne do fizycznych, organicznych objawów chorobowych.” Klasyfikował zaburzenia według widocznych symptomów i okoliczności w jakich pojawiała się choroba, opisywał jej przebieg i zachowanie pacjenta podczas leczenia [Zimbardo G.P., 1999].
W 1894 po raz pierwszy zaburzenia nastroju nazwano „psychozami afektywnymi” - dokonał tego Theodore Ziehen (1862 - 1950) [Nasierowski T.]. W międzyczasie, w 1896 roku, Emil Kraepelin (1855-1926) - niemiecki psychiatra stworzył pierwszą klasyfikację chorób psychicznych [Zimbardo G.P., 1999]. W 1893 roku Paul J. Möbius wprowadził pojęcia zaburzeń egzogennych i endogennych, które pomogły w dalszej klasyfikacji depresji.
1952 rok jest datą powstania pierwszej edycji podręcznika „Diagnostic and statistical manual of mental disorders” - DSM-I, który zawierał zaledwie kilkadziesiąt zaburzeń psychicznych. W 1968 roku poprawiono pierwszą wersję uzupełniając ją o „rewizję systemu diagnostycznego, tak by uczynić bardziej zgodnym z innym popularnym systemem - Międzynarodową Klasyfikacją Chorób (International Classification of Diseases - ICD)” [Zimbardo G.P., 1999]. ICD wyróżnia klasy zaburzeń oraz ich źródło [Sęk H., Ciepiałkowska L., 2011].
Robert L. Spitzer, Jean Endicott i Eliego Robins opracowali w 1978 roku „Badawcze kryteria diagnostyczne”. Wśród nich znalazły się „duże zaburzenie depresyjne” z jedenastoma jego podtypami oraz „małe zaburzenie depresyjne ze znaczącym natężeniem doznań lękowych”. Na podstawie „Badawczych kryteriów diagnostycznych” powstała w 1980 roku trzecia wersja „Diagnostic and statistical manual of mental disorders” - DSM-III Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. W każdych kolejnych edycjach „powrócono do diagnostycznego modelu medycznego zaburzeń psychicznych, którego symbolem były poglądy Kraepelina” [Nasierowski T.].
Zaburzenia opisane w DSM-III-R kojarzone są z cierpieniem jakie przeżywa pacjent, wersja zawiera pełniejsze i dokładniejsze opisy objawów chorób. Wyróżnia się pięć osi - w pierwszej, zatytułowanej „syndromy kliniczne”, przedstawione są zaburzenia, które np. powodują trudności w nabywaniu wiedzy w szkole, na drugiej „zaburzenia osobowości i zaburzenia rozwojowe” - widnieją choroby rozpoczęte w wieku dzieciństwa czy okresie dojrzewania, trwające do okresu adolescencji. Oś trzecia „zaburzenia i stany fizyczne” to opis, jak sama nazwa wskazuje, zaburzeń fizycznych. Ostatnie osie „siła stresorów psychospołecznych” i „globalna ocena funkcjonowania” informują o tym jak doszło do danego zaburzenia oraz o możliwościach i przewidywaniach przebiegu leczenia pacjenta [Zimbardo G.P., 1999].
Ostatnie opracowanie, DSM-IV, zostało wydane w 1994 roku i jest aktualne do dziś. Oś pierwsza ilustruje „zespoły kliniczne”, takie jak stany lękowe, urojenia, zmiany nastroju, schizofrenie itp. Oś druga koncentruje się na „zaburzeniach osobowości i zaburzeniach rozwojowych” upośledzeniach umysłowych i problemach występujących od wczesnego niemowlęctwa aż do okresu dorosłości. „Stany ogólnomedyczne” to oś trzecia, opisująca zaburzenia somatyczne, które są pomocne w pojęciu występującego zaburzenia. Oś czwarta przedstawia „problemy psychospołeczne i środowiskowe” dotyczące ostatniego roku. Według sześciostopniowych skali szacunkowych, dla różnych grup wiekowych, można ocenić poziom stresorów psychospołecznych. Ostatnia oś zajmuje się wykazaniem ogólnego stanu zdrowia badanego, to „poziom przystosowania”. Wyższy wynik skali oznacza dobry stan zdrowia pacjenta [Sęk H., Ciepiałkowska L., 2011].
Podsumowując, podejście do zaburzeń psychicznych z pewnością uległo zmianie. Wówczas obarczało się winą za nienormalność szatana i czarownice, by później dojść do tezy, że zaburzenia są powodem zmian w mózgu. Leczenie odbywało się na zasadzie egzorcyzmów, odpędzania złych myśli pacjentów i utrzymywanie ich w dobrym nastroju, szykowano kąpiele, spuszczano krew, powodowano wymioty i inne. Obecnie w ocenie zaburzeń psychicznych stosuje się podręcznik DSM-IV, którego uzupełnienia wydają się jeszcze bardziej pomocne lekarzom w ustaleniu choroby i podjęcia możliwego leczenia, które zwykle ma charakter terapii grupowych, specjalnych zajęć, czy stowarzyszenia (np. Stowarzyszenie Rodzin i Przyjaciół Osób z Zaburzeniami Psychicznymi „Concordia” w Gnieźnie koło Poznania).
W Internecie widnieje wiele książkowych pozycji ułatwiających zrozumienie zaburzeń psychicznych bliskich i innych osób. Na wyróżnienie zasłujują: „Możesz pomóc - poradnik dla rodzin pacjentów chorych na schizofrenię” Bogdana de Barbaro, Andrzeja Cechnickiego i Krystyna Ostoji-Zawadzkiej, czy „Psychoterapię - poradnik dla pacjentów” Jerzego W. Aleksandrowicza.
Ludzie dotknięci zaburzeniami psychicznymi starają się normalnie funkcjonować w społeczeństwie. Pozwolę sobie przytoczyć fragment listu „Cherish” chorującej na schizofrenię: „Żyję samodzielnie, mam 30 lat. Jestem na rencie, pracuję na pół etatu i studiuję. Z powodu mojej choroby nie pozwolono mi studiować pielęgniarstwa, pomimo praktyki szpitalnej i zaliczonych kursów. Obrałam kierunek Opieka Społeczna, żeby pomagać innym w kłopotach, ponieważ kiedy zachorowałam, bardzo cierpiałam i dlatego rozumiem cierpienie. Żyję całkiem normalnie i nikt nie domyśla się, że jestem chora psychicznie, dopóki mu nie powiem... (...) Mam nadzieję, że mój list pasuje do jakiegoś wzorca, który dostrzegł Pan u innych schizofreników. Gdyby oni mogli to opanować dzięki lekom, pomocy medycznej i zaakceptować swoją chorobę, mogliby żyć całkiem normalnym życiem, gdyby stworzono im szansę, do czego nie każdy ma szczęście.” [Zimbardo G.P., 1999]. Nie należy ich unikać. Oni potrzebują tylko akceptacji i pomocy w dążeniu do normalności...Bibliografia:
Ekel J., Jaroszyński J., Ostaszewska J., Mały słownik pedagogiczny., Wydawnictwo Wiedza Powszechna., Warszawa, 1965.
Oxford Advanced Learner's Dictionary 7th edition, Wydawnictwo Oxford University Press., 2005., ISBN 978-0-19-400116-8.
Seligman E.P., Walker F., Rosenhan L., Psychopatologia., Wydawnictwo Zysk i Ska, Poznań, 2003., s. 763.
Sęk H., Ciepiałkowska L. w Sęk H., Psychologia kliniczna., tom I., Wydawnictwo Naukowe PWN., Warszawa, 2011., s. 66-77. ISBN 978-83-011-4423-4.
Sobów T. Objawy psychopatologiczne i zaburzenia psychiczne w chorobach układu nerwowego” w Kozubski W., Liberski P.P., Neurologia., Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2008., s. 696. ISBN 978-83-200-3754-8.
Zimbardo G.P., Psychologia i życie., Wydawnictwo Naukowe PWN., Warszawa, 1999. ISBN 83-01-12881-X.
http://www.dziekanka.net/ [dostęp 5.02.1013]
http://sjp.pwn.pl/slownik/2541816/zaburzenie [dostęp 5.02.1013]
2
6