Półkule mózgowe a zaburzenia psychiczne
W niniejszym artykule przedstawię funkcje półkul mózgowych - ich rolę we właściwym odbiorze wrażeń, regulacji emocji oraz myślenia. Postaram się pokazać różnice pomiędzy osobnikiem normalnym a patologicznym, które jak sądzę są uwarunkowane poprzez dominacje jednej z półkul. Stawiam hipotezę, że większość zaburzeń psychicznych jest wynikiem: zbyt małej aktywacji lewej półkuli, lub nadaktywności półkuli prawej. Dysfunkcje są więc efektem niewłaściwej meta regulacji pracy mózgu na poziomie półkul, nie zaś zmian miejscowych. Globalne podejście pozwala przewidywać możliwość wystąpienia całej wiązki zaburzeń. Zaznaczam jednak, że choć hipoteza ta ma pokrycie w faktach, to nie jest ona ogólnie uznawana przez środowisko naukowe.
Skutki dominacji aktywności jednej z półkul ujawniają się już w wieku niemowlęcym. Amerykańskie badania pokazały, że u niemowląt płaczliwych i nieznośnych dużo bardziej aktywna była półkula prawa niż lewa. U spokojnych, jak łatwo zgadnąć, nie stwierdzono dominacji prawej półkuli. Zgodnie z innymi badaniami małe dzieci sprawiające kłopoty wychowawcze, kapryśne i wiecznie niezadowolone wyrastały na jednostki określane przez psychoanalizę jako neurotyczne. Łącząc te fakty, można powiedzieć, że uwarunkowana biologiczne aktywność półkul decyduje o usposobieniu dziecka.
W wieku dojrzałym globalna aktywacja półkul wywiera równie silny wpływ na życie człowieka. Podczas jednego ze swych eksperymentów półkulowych Richard Davidson porównał ochotników o największej aktywności lewego płata czołowego z piętnastoma osobami, u których najwyższą aktywność przejawiał płat prawy. Ci drudzy wykazywali w testach osobowości wyraźnie negatywne postawy - „pasowali idealnie do stworzonych przez Woody Allena komicznych, ale nieszczęśliwych postaci panikarzy postrzegających najdrobniejsze niepowodzenie jako straszliwą katastrofę, bojaźliwych i łatwo wpadających w przygnębienie, podejrzliwych i traktujących świat jako miejsce pełne piętrzących się wszędzie trudności”.
Określenia takie jak prawość, czyjaś prawica, lub dwie lewe ręce, pojawiające się już w Piśmie Świętym, świadczą o większej sympatii naszego gatunku do prawej strony niż do lewej. Już wczesne badania neurologiczne wykazały, że lewa strona jest kontrolowana przez półkule prawą, a więc wynika z tego gorszą, lub nawet „złą”.
Można dowieść, że zadaniem prawej półkuli jest percepcja i kontrola emocji negatywnych. Genetyczna, lub środowiskowo ukształtowana dominacja prawej powoduje więc przewagę negatywnych emocji nad pozytywnymi. Neuropsychologia unika tak jednoznacznego stanowiska. Zupełnie niesłusznie, gdyż silnych argumentów przemawiających za jest dużo więcej niż ewentualnych wątpliwości. Oto kilka wybranych argumentów: W eksperymencie polegającym na stymulacji komór nosowych powodującym ból strumieniem CO2, stwierdzono dwukrotnie większą aktywację prawej półkuli. W innym odnaleziono dominującą lateralizację bólów somatycznych i migren. Najczęściej bólem objęta była lewa strona ciała, którą jak wiadomo kontroluje prawa półkula. Wynika z tego, że prawa odpowiedzialna jest za percepcję i produkcję bólu. I rzeczywiście, u kobiet, które jak się powszechnie uznaje, są bardziej odporne na ból niż mężczyźni, dominacja lewej półkuli - a co za tym idzie umiejętności werbalnych - jest wyraźna i większa niż u mężczyzn. Istnieje wiele dowodów, na to, że prawa zajmuje się interpretacją i produkcją negatywnych emocji - obecnych w stresie i nerwicy. Zatrzymajmy się na percepcji. W pewnym eksperymencie, grupie osób wyświetlano filmy zawierające treści zagrażające (negatywne) a po przerwie filmy o treści pozytywnej. Zastosowana metoda prezentacji tachioskopowej pozwalała na wyświetlanie filmu tylko do jednej, wybranej półkuli. Okazało się, że subiektywne odczucie emocji było największe przy ekspozycji filmu negatywnego do półkuli prawej. Podobne wyniki otrzymano w eksperymencie z odsłuchiwaniem słów o znaczeniach negatywnych i pozytywnych. Przypuszcza się, że specjalizacją prawej jest interpretacja sygnałów świadczących o zagrożeniu jednostki. Na przykład pacjenci z fizycznym uszkodzeniem prawej półkuli nie potrafią odczytać z twarzy i głosu nastawienia osoby prezentującej im emocje. Z kolei pacjenci o uszkodzonej (czyli nieczynnej) lewej półkuli robią to nad wyraz dobrze, co więcej interpretują świat jako pełen niebezpieczeństw i zagrożeń.
Przejdźmy teraz do zagadnienia produkcji emocji negatywnych. Percepcja i interpretacja służyła prawej do oceny sytuacji. Drugim etapem jest reakcja obronna - czyli aktywujący organizm zastrzykiem adrenaliny stres, bądź prowokujący do ucieczki lęk. Za wymienione tutaj niepożądane emocje odpowiada autonomiczny układ sympatyczny. W ostatnich latach eksperymenty pokazały, że prawa półkula w jakiś sposób pośredniczy w kontroli ten układu. Przykładowo uszkodzenia prawej półkuli powodowały „rozluźnienie” działania układu sympatycznego, a więc obniżały subiektywnie postrzeganą lękowość. Ciekawa jest również korelacja między marzeniami sennymi - snem REM a zwiększoną aktywnością układu sympatycznego. Z innego źródła wiadomo, że również działanie prawej półkuli dominuje podczas tego snu. Z pewnością taka zbieżność nie jest przypadkowa. W eksperymencie o bliskiej studentom tematyce, badano wpływ stresu egzaminacyjnego na działanie mózgu. Zauważono wyraźne przesunięcie dominacji prawego oka na lewe, a więc przełączenie trybu działania mózgu na prawą półkulę podczas przeżywania stresu. W podobny sposób można wykazać korelacje między lękiem, nerwicą, stresem, neurotyzmem a prawą półkulą. Jestem przekonany więc, że produkcja negatywnych emocji, realizowana przez układ sympatyczny jest w większym stopniu kontrolowana przez półkulę prawą niż lewą. Mówiąc metaforycznie - prawa półkula jest nośnikiem tej części naszej osobowości, z której najchętniej byśmy zrezygnowali.
Jesteśmy uwarunkowani wrodzoną dominacją półkul, ale to nie znaczy, że nie mamy na nią żadnego wpływu. W piśmie „Medycyna i nauka sportu” pokazano, jak dobroczynny jest wpływ ćwiczeń atletycznych na funkcjonowanie mózgu. Podczas eksperymentu jogging powodował zwiększenie aktywacji lewej półkuli a zmniejszenie prawej - a więc redukował niepokój. Inną metodą tłumienia aktywacji prawej jest tak popularne picie alkoholu. Metodą przepływu krwi (rCBF) w mózgu zbadano osoby po „intoksykacji etanolem” i cóż się okazało - znacznie zredukował on przepływ krwi w prawej półkuli. Tłumaczy to jego skuteczność w usuwaniu smutku i zdenerwowania. Wyjaśnia także dlaczego alkoholik sięga po kieliszek - w ten sposób walczy on z brakiem równowagi układu nerwowego. Dodam, że inne badania wykazały zwiększony przepływ krwi w prawej półkuli po zatruciu THC - aktywnym związkiem marihuany.
Przejdźmy do poważniejszych zaburzeń psychicznych - autyzmu i schizofrenii. Jak powiedziałem na początku artykuły, choroby psychiczne mogą być spowodane naturalną nadaktywnością prawej, a także hypoaktywnością lewej wynikającej z jej uszkodzenia. Efekt jest analogiczny.
W wiedzy potocznej o półkulach utarło się słuszne przypisanie lewej funkcji sekwencyjnych, czasowych i werbalnych natomiast uznanie prawej jako bezczasową a także realizującą funkcje przestrzenne. Co się stanie jeśli uszkodzeniu ulegnie lewa półkula, lub nastąpi jej deficyt? Otóż, zgodnie z przypuszczeniami bazującymi na zadaniach półkuli lewej, zaburzona zostanie komunikacja i funkcjonowanie w realnym świecie. Stawiam hipotezę, że półkulę lewą można nazwać społeczną, lub inaczej ekstrawertyczną. Jej niewydolność w głęboki sposób upośledza działanie poszkodowanych osób. Powoduje ich wycofanie się ze świata zewnętrznego, co jest najbardziej widoczne u dzieci cierpiących na autyzm. W wielu badaniach stwierdzono obniżony przepływ krwi w lewej półkuli dzieci autystycznych. Nie reagują one na bodźce z otoczenia, gdyż są przez nie przytłoczone, nie wykazują także chęci kontaktu z rówieśnikami, ponieważ nie rozumieją relacji społecznych jakie zachodzą w grupach dzieci. Można uznać, że autyzm jest skrajną postacią introwertyzmu. Nie jest jednak do końca pewne, czy niska aktywność lewej jest przyczyną, czy też skutkiem autyzmu. Takich wątpliwości nie ma w przypadku schizofrenii. Nie dość, że występuje tutaj zmniejszenie objętości lewej półkuli, a w szczególności kory mózgowej, to jeszcze wyraźne jest upośledzenie jej funkcji badnych testami wykonania. Schemat pasuje do zaburzeń myślenia werbalnego charakterystycznego w schizofrenii. Ponieważ klasyczna schizofrenia pojawia się w późniejszym okresie życia, już po nabyciu pewnych doświadczeń życiowych, chorobie towarzyszą omamy i halucynacje, a nie jak w przypadku autyzmu pustka myślowa. Być może analogiczna, lecz dużo cięższa od autyzmu była choroba śpiączkowego zapalenia mózgu zbadana przez doktora Oliviera Sacka. Podając prekursor dopaminy, czyli L-Dope spowodował on „Przebudzenie” u swoich pacjentów. Niestety na krótko! Chorzy opowiadali Sacksowi o swoich doświadczeniach w śpiączce. Okazało się, że byli świadomi, chociaż zupełnie odizolowani od naszego czasu i przestrzeni. Sacks podając L-Dopę pobudził do życia lewą półkulę, gdyż właśnie w niej występuje największa koncentracja synaps dopaminoergicznych. W ten sposób „wskrzesił” u nich utracony pierwiastek społeczny.
Na koniec kilka słów o innych zaburzeniach z przypuszczalnym podłożem półkulowym. Pacjenci z manią wykazywali zmniejszony przepływ krwi w prawej półkuli. Podobnie osoby z depresją. U kobiet, które w depresji próbowały popełnić samobójstwo stwierdzono przewagę rytmu alfa w prawej półkuli. Deficyt uwagi, czyli tzw. hyperactivity disorder obecny szczególnie u dzieci jest także skorelowany ze zwiększoną aktywnością prawej półkuli.
Proponowana tutaj hipoteza półkulowego uwarunkowania chorób psychicznych jest obiecująca, co widać, ale również wymaga weryfikacji i rozwoju przez nadchodzące lata badań i eksperymentów.
Literatura:
Deutsch „Left brain, right brain”
Hellige „Hemispheric Asymmetry”
Budohoska, Grabowska „Dwie półkule, jeden mózg”
Joseph „Right brain and uncouscioussnes”
baza danych SCI - Science Citations Index - abstrakty z pism medycznych.