1. Empiryzm Johna Locke'a ( aspekt epistemologiczny )
John Locke ( 1632 - 1704 )
Najważniejsze dzieło : Essay Concerning Human Understanding
Punktem wyjścia jego rozważań były przeżycia wewnętrzne. Jego filozofia ( empiryzm ) wiąże wiedzę z doświadczeniem, z faktami. Można ją sformułować słowami : Nie ma wiedzy bez doświadczenia. Locke twierdził, że wszelka wiedza, wyobrażenia, sądy, zarówno błędne jak i prawdziwe, wytwarzają się na drodze doświadczenia. Locke interesował się psychologicznym zagadnieniem, jak wiedza zbiera się w naszej świadomości. Jego empiryzm był subiektywny. Uważał, że doświadczenie posługuje się zmysłami ( nie był to jednak sensualizm ). Locke zastąpił stary program metafizyczny przez epistemologiczny : zadanie filozofii widział w poznaniu nie bytu, lecz naszych pojęć o bycie. Doszedł do przekonania, że umysł ludzki nie może rozwiązać zagadnień metafizyki. Przedmiot filozofii przesunięty został z bytu na poznanie; przez to filozofia przestała być poglądem na świat i stała się raczej poglądem na człowieka. Locke wskazał również metodę filozofii : A) Psychologiczna - badał nie stosunek pojęć do badanych przedmiotów, lecz same pojęcie w tej postaci, w jakiej znajduje się w umyśle ludzkim. B) Genetyczna - naturę pojęć określał na podstawie ich pochodzenia, zakładając, że objawia się ona najczyściej w ich postaci pierwotnej. C) Analityczna - mniemał, że dla zrozumienia pojęć wystarczy odnaleźć ich proste składniki. Pochodzenie wiedzy : wiedza nasza pochodzi wyłącznie z doświadczenia; umysł jest sam przez się nie zapisaną tablicą, która zapisuje doświadczenia. Jego maksyma : Nie ma nic w umyśle, czego nie było wcześniej w zmyśle ( Arystoteles ). Ze stanowiska empiryzmu zwalczał teorię idei wrodzonych. Zwalczał wrodzone składniki wiedzy, we wszelkiej postaci, zarówno wrodzone idee, jak i wrodzone zasady ( logiczne, moralne, religijne ). Jego argument: Idee rzekomo wrodzone umysłowi ludzkiemu wcale nie są znane wszystkim ludziom. Locke mówił, że przez doświadczenie nabywamy cały materiał wiedzy, ale tylko materiał. Istnieją 2 drogi zdobywania doświadczenia : doświadczając rzeczy zewnętrznych ( postrzeżenia ) i doświadczając samego siebie ( refleksje ). Postrzeżenie poprzedza refleksję, gdyż umysł wtedy dopiero zaczyna działać, gdy przez postrzeżenie otrzymał materiał do swych działań. Refleksja ma natomiast tę wyższość, że wiedza na niej oparta jest pewniejsza. Trzecia droga zdobywania doświadczenia to introspekcja ( doświadczenie wewnętrzne ). Przez wyraz idea Locke rozumie wszelką rzecz będącą przedmiotem myśli, a więc pojęcie, gatunek i to wszystko, „czym umysł może się zajmować, gdy myśli”. Znamy bezpośrednio tylko idee, a nie rzeczy. One też, a nie rzeczy, są jedynym punktem wyjścia wiedzy. Wg Locke'a są 2 rodzaje idei : jedne odpowiadają rzeczom ( własności pierwotne - obiektywne np. wielkość, kształt, ruch, położenie ), a inne nie ( własności wtórne - subiektywne np. barwy, dźwięki, smaki, wonie ). Idee mogą być proste i złożone. Złożone są obarczone większym błędem niż proste, mają mniejsze wartości poznawcze.
Znaczenie Locke'a : a) Uczynienie poznania naczelnym zagadnieniem filozofii; b) Stosowanie w rozwiązaniu tego zagadnienia metody psychologicznej i genetycznej; c) Oddzielenie dwóch źródeł doświadczenia : postrzeżenia i refleksji.
2. Teorie poznania Aureliusza Augustyna
Aureliusz Augustyn ( 354 - 430 )
Filozofia wg Augustyna ma służyć wierze; nie powiązana z wiarą pozostaje w jego rozumieniu bez wartości. W tym też sensie największe znaczenie Augustyn przypisuje filozofii platońskiej, ponieważ najbardziej zbliża się ona do Pisma Świętego. Filozofia i wiedza wynikają z wiary, która nadaje im najwyższą i ostateczną wartość, stąd też prawdziwa filozofia musi się zgadzać według niego z prawdziwą religią, a w szczególności z religią chrześcijańską. I to można uznać za programową wytyczną całej filozofii augustyńskiej. Koncepcja człowieka : Człowiek jest odbiciem, obrazem Boga. Wyrazem tego jest przede wszystkim rozum ludzki. W nim znajdują odbicie również treści rozumu bożego, czyli idee, według których Bóg dał istnienie wszechrzeczom. Dlatego też człowiek nie potrzebuje szukać wiedzy w świecie zewnętrznym, ponieważ nosi ją w sobie. Augustyn każe człowiekowi wejść w siebie samego i tam, a nie na zewnątrz, szukać prawdy. Przedmiotem poznania jest według Augustyna tylko dusza i Bóg.
W umyśle człowiek znajduje wszystkie prawdy i zasady : logiczne, matematyczne, przyrodnicze i etyczne, które mają wartość powszechną i ponadczasową ponieważ ich źródłem jest rozum boży. Ten rozum jest również jedynym kryterium, według którego człowiek ocenia prawdę i fałsz. Świat według Augustyna jest tworem bożym wywołanym z nicości. Świat posiada w sobie zło fizyczne i moralne. Zło fizyczne jest uwarunkowane materią, która przesłaniając w rzeczach ich pierwowzory boże powoduje w nich takie czy inne braki, przynależne im z racji jedności, porządku i harmonii istnienia, kategorii przysługujących każdemu bytowi. Zło moralne pochodzi ze sprzeciwu woli bożej i jest udziałem człowieka, który swoją wolą, skłaniającą się do rzeczy, może niszczyć porządek i harmonię istnienia ustaloną przez wolę najwyższą. Człowiek składa się z duszy i ciała jako z dwóch samoistnych substancji. Dusza jest substancją niematerialną, przynależną do świata umysłowego ( świat idei ), bez jakościową i bez ilościową, obecną we wszystkich częściach ciała. Dusza jako taka jest samym życiem, ciało zaś jest tylko ożywiane. Dusza jest nieśmiertelna. W swej etyce Augustyn rozróżnia dwojaką wolność : wolność wyboru i wolność moralną. Pierwsza oznacza możność wyboru między różnymi rodzajami dobra, druga zaś zdolność nie będącą przedmiotem woli, ale pochodzącą z łaski bożej, polegającą na unikaniu zła i wybieraniu dobra. Dobro zaś, według Augustyna, jest również dwojakie : uszczęśliwiające ( pełne samo w sobie, nieskończone, nadludzkie, najwyższe, wieczne, utożsamiane z Bogiem ) i użyteczne ( środek do dobra uszczęśliwiającego, wszystko, co jest poza Bogiem i powinno doń prowadzić ). Ogląd i miłość dobra uszczęśliwiającego jest ostatecznym celem ludzkiego bycia. Wszelki brak dobra lub jego wypaczenie ( np. zastąpienie dobra uszczęśliwiającego przez użyteczne ) jest złem. Tak rozumiane zło sprowadza winę i karę. Winą jest wszelkie odwrócenie się od dobra uszczęśliwiającego, karą za to odwrócenie - pozbawienie tego dobra i odsunięcie człowieka od Boga. Życie człowieka, osobiste i społeczne, upływa w dwóch skłóconych ze sobą i jednocześnie nierozdzielnych państwach : w państwie ziemskim i w państwie bożym. Podstawą ich istnienia jest walka zła z dobrem i dobra ze złem. Państwo ziemskie zasadza się na dobru użytecznym, państwem bożym kieruje dobro uszczęśliwiające.
Znaczenie Augustyna : stworzył on chrześcijańską filozofię życia.