ABRAHAM, Abram, wg Starego Testamentu patriarcha izraelski, założyciel pierwszej religii monoteistycznej — judaistycznej ABUSUS, teologiczne określenie nadużycia; pojęcie występ w sporze adiaforystycznym; ADIAFORA, rzeczy naturalne, pod względem religijnym lub moralnym obojętne; czynności lub rzeczy ani zakazane, ani też nakazane przez Boga; pojęcie wywodzące się z filozofii stoików, w teologii protestanckiej odnoszone do niektórych elem liturgicznych, jak i do obrazów; ANATHEMA, klątwa ANFECHTUNGEN, luterańskie określenie pokus i wątpliwości trapiących wiernego; ANIKONIZM, postawa odrzucająca prawomocność wszelkich wyobrażeń religijnych; AMBIWALENCJA, dwoistość uczuć, stan psychiczny charakteryzujący się jednoczesnym przeżywaniem przeciwstawnych uczuć (np. miłości i nienawiści, podziwu i pogardy) w stosunku do tych samych osób, przedmiotów, sytuacji.APOFATYZM, występ w teologii ortodoksyjnej tzw. negatywna teologia wypowiedzi o Bogu. O Bogu można mówić tylko to, czym on jest, o samej Jego Istocie nie wiemy nic. APOKALIPSA, utwór, którego tematem jest prorocza, zwykle pełna grozy wizja przyszłości, zwłaszcza czasów przed „końcem świata”; jest to nieprzejrzysty obraz biegu świata; APOKRYF, Apokryf - księgi biblijne, które nie weszły do kanonu ST i NT. Nie są „pismami świętymi”, ale Żydzi i chrześc. traktuj je z szacunkiem. Niektóre apokryfy NT zostały odrzucone przez kościół, ponieważ zawierają błędne nauki (herezje). Apokryfy ST zw. są pseudoepigrafami. W NT są to „fałszywe ewangelie” (egipska, hebrajska, protoewangelicka, Jakuba). ARCHANIOŁ wg wierzeń chrześcijańskich i żydowskich — anioł wyższego stopnia w hierarchii aniołów. MICHAŁ ARCHANIOŁ, księga Daniela, Objawienie św. Jana; Michał to archanioł otaczający opieką Izrael i Kościół; wypędził z nieba szatana i demony (Apokalipsa). Jego mityczna walka ze smokiem to symbol walki dobra ze złem; AREOPAGITYZM, spirytualistyczna koncepcja hierarchicznej struktury świata Dionizego Areopagity (Pseudo - Dionizosa), stanowiąca schrystianizowaną wersję neoplatońskiej teorii emanacji i gradacji bytów; ARIANIZM, kierunek w teologii chrześcijańskiej zapoczątkowany przez Ariusza w IV w., negujący boskość Chrystusa i dogmat o Trójcy Świetej BABTYŚCI, odłam protestantyzmu, powstał w XVII w. w Anglii; zasady: chrzest dorosłych, ważna jest idea tolerancji i rozdzielność pomiędzy kościół a państwo; BIBLIA, Pismo Święte, kanoniczny zbiór pism o różnorodnych formach literackich, uważanych za księgi św. w judaizmie (Stary Testament, Biblia hebrajska) i chrześcijaństwie (Stary Testament i Nowy Testament). BIBLIA PAUPERUM, ikon. anonimowa księga dewocyjna, rozpowszechniona w średniowieczu; BOGOMILIZM, ruch religijny występ od X w. na Bałkanach, nawiązywał do ujęć manichejskich, odrzucał sakramenty, nakazywał ascezę; CIERPIĄCY SŁUGA JAHWE - realizacja proroctwa - wypełnia się w postaci Jezusa; pieśni ST o słudze Jahwe jako podstawy Chrystologii CHRYSTOFANIE, wielokrotne ukazywanie się uczniom Chrystusa od trzeciego dnia po jego śmierci krzyżowej; świadectwo zmartwychwstania Chrystusa; CHRYSTOLOGIA dział teologii zajmujący się bosko-ludzką rzeczywistością i zbawczą działalnością Jezusa Chrystusa CORPUS DIONYSIACUM, pisma tzw. Pseudo-Dionizosa, chrześc. platończyka z V w., w których omawia się m.in. piękno jako atrybut Boga; DEUS ABSCONDITUS, Bóg nieznany, niedocieczony; pojecie występ przede wszystkim w teologii Kalwina; DEUTERONOMIUM, Powtórzonego Prawa Księga. ostatnia księga biblijna Pięcioksięgu DEVOTIO MODERNA, osobiste przeżywanie męki pańskiej DOKETYZM, kierunek we wczesnym chrześc. głoszący, iż Chrystus miał ciało pozorne lub eteryczne; należał do szeroko rozumianych ruchów manichejskich; DONATYZM, wczesnochrześcijański ruch religijny w północnej Afryce (IV-VII w.); doktryna biskupa Donata (IV w.); zgodnie z nią chrztu może udzielić kapłan bezgrzeszny; kościół powinien składać się z ludzi świętych i sprawiedliwych; DORMITORIUM , dormitarz, wspólna sypialnia dla zakonników w klasztorze lub część klasztoru (zwykle odrębny budynek) z indywidualnymi celami do spania. DOULEIA (dulia), oddawanie Marii i świętym czci relatywnej; pojęcie odnoszone też do obrazów religijnych jako przekaźnika sacrum; EGZEGEZA, wyjaśnianie i komentowanie tekstów religijnych, zwłaszcza Biblii EKLEZJOLOGIA, dział teologii fundamentalnej zajmujący się nauką o Kościele; jednocześnie jest to polemika między starym ludem Bożym a nowym, który ma zastąpić stary EKLEZJA, określenie Kościoła wzięte z jego gr. nazwy ekklēsia; w Nowym Testamencie zgromadzenie pierwszych chrześcijan, Kościół. Także zgromadzenie z inicjatywy Bożej; EPIFANIA, liturgiczna nazwa święta Trzech Króli, upamiętniającego objawienie światu narodzin Jezusa Chrystusa przez Gwiazdę Betlejemska EPIKLEZA, wezwanie Ducha Św. w ceremonii eucharystycznej po słowach konsekracji; występ w liturgiach Kościoła wschodniego; EWANGELIA, w chrześcijaństwie nazwa utworów historyczno-teologicznych z I w., zawierających opis życia i nauk Jezusa; dobra nowina o zbawieniu. 4 ewangelie o życiu o nauce Chrystusa; Ewangelia św. Marka - szczególnie podkreśla mękę Jezusa - uważana jest za najstarszą (70 r.); jako ostatnia powstała ewangelia św. Jana (ok. 100 r.); ewangelie św. Marka, Łukasza i Mateusza = synoptyczne -cechuje je zgodność; FILIOQUE (i od Syna), dodatek (do końca VI w.)Kościoła zach. do niceańska - konstantynopolitańskiego wyznania wiary, stwierdzający, iż Duch Św. wywodzi się z Ojca i Syna. Jeden z gł. punktów spornych z Kościołem Wschodnim; GNOZA, wiedza tajemna, dostępna tylko wybranym, mająca stanowić środek osiągnięcia zbawienia; Gnoza wg Melanchtona - przedmiotem poznania jest Bóg jako stwórca świata i jego Zbawca. Celem jest wytłumaczenie przeznaczenia człowieka; gdyby boskie dzieło stworzenia było dobre, to nie mógłby karać wygnaniem człowieka; człowiek ma swoją siedzibę w kosmosie. Podział na dobro i zło. HEREZJA, zakwestionowanie podstawowej prawdy danej religii lub wyznania przez jej wyznawców; błędne interpretowanie doktryny uważanej za ortodoksyjną. Potępiano to na synodach i soborach. Niebezpieczne herezje: gnoza, arianizm, manicheizm, donatyzm, pelagianizm; HEZYCHAZM, ruch w łonie Kościoła bizantyńskiego, występ ze szczególnym nasileniem w XIV w. (Grzegorz Palamas), propagujący ekstatyczne wizje boskiej ceremonii w tzw. świetle Taboru poprzez specyficzne formy ćwiczeń kontemplacyjnych i rytualnych modłów; HYPERDOULEIA (idolatria), bałwochwalczy kult obrazów; IDOLATRIA, bałwochwalstwo, kult przedmiotów wyobrażających bóstwa; EXTERIOR - kult obrazów, INTERIOR - idole, które każdy człowiek ma w sercu; IKONODUALIZM, postawa aprobująca kult obrazów; IKONOKLAZM, obrazoburstwo INDEPENDENCI, kongregacjonaliści, jeden z gł. odłamów protestanckich nonkonformistów w krajach anglosaskich, założony w XVI w. przez R. Browne'a INTERCESSIO, wstawiennictwo; pojęcie teologiczne uzywane zwł. w stosunku do Marii i świętych; JOSIFLJANIE, w Kościele prawosławnym zwolennicy wybitnego duchownego Józefa z Wołokołamska (zm. 1515), oponenta Nila z Sorska w sporze o prawo klasztorów do posiadania własności; JUDAIZANCI, określenie dla przedst. wielu rozmaitych nurtów w obrębie chrześc., którzy domagali się przestrzegania przepisów ceremonialnych i etycznych ST
KAZANIA POSTNE, Luter 1517, na I niedzielę postu (9 III), mają zasadnicze znaczenie dla określenia sztuki religijnej. Wygłoszone w Witenberdze między 9 a 17 III, mówione jedno po drugim. Podejmuje problem „o wolności chrześc.”, mają tytuły: o obrazach, o sakramencie, o spowiedzi, o pożywieniu, krytyka obrazów i jednocześnie obrazoburców; obrazy nie są ani dobre, ani złe - nadużycia powodowały jej ostateczne odrzucenie; krytyka intencji mecenasów i fundatorów - sprzeczne z doktryną „Werkheiligkeit” ; fundacja obrazów, jak i ich niszczenie sprzeczne z doktryną odrzucenia dobrych uczynków; społeczne koszty sztuki - pieniądze dla biednych czy dla podkreślenia splendoru kościoła? przesunął sztukę religijną z obszaru wiecznych prawd religijnych do obszaru „wolności”; „względy wobec słabych” - utrzymanie przedst. obrazowych w kościołach; LATREIA (latria), adoracja Boga, absolutna cześć oddawana Boskiej Istocie; występ też jako pojęcie polemiczne w bizantyńskim sporze o obrazy; LITURGIA, zgromadzenie wiernych w celu oddania Bogu publicznej czci, także ściśle ustalony porządek i sposób odprawiania nabożeństw i in. obrzędów religijnych. LITURGIA GODZIN, godziny kanoniczne, modlitwa brewiarzowa, oficjalna modlitwa Kościoła, którą odmawiają kapłani i zakonnicy w ustalonych porach dnia; LITURGIA OFIARY, znoszenie i konsumowanie darów; MANICHEIZM, synkretyczny (łączący mazdaizm, chrześcijaństwo, buddyzm i gnostycyzm) system religijny, utworzony w Persji w III w. przez Maniego; twórcą był Mani. Ogłosił własną doktrynę gnostyczną. Za swoje przekonania został powieszony w 276 r. MASORA, zbiór uwag krytycznych i danych statystycznych do hebrajskiego tekstu Biblii, początkowo przekazywanych ustnie, później spisanych między VI i X w. n.e. MASORECI, uczeni żydowscy, którzy VI-X w. n.e. sformułowali zasady masory. Dodatkowo ujednolicili pisownię tekstu świętego, ustalili wymowę poszczególnych wyrazów oraz wskazali jak czytać Biblię, a także na końcu tekstu podali spis wyrazów komentowanych MISSA KATECHUMENORUM, msza katechumenów; biorą w niej udział nawet ci, którzy nie są włączeni do wspólnoy MOJŻESZ, prawdopodobnie 1. połowa XIII w. p.n.e., wg Biblii wódz i prawodawca narodu izraelskiego MSZA,w Kościele katolickim i prawosławnym główny akt kultu, w którym uobecniana jest ofiara Jezusa Chrystusa na krzyżu NABOŻEŃSTWO, w katolicyzmie modlitwy i obrzędy religijne, np. różaniec, koronka do Miłosierdzia Bożego, Droga Krzyżowa NATCHNIENIE BIBLIJNE, ekstatyczne działanie Boga przekazujące treści nieznane innym ludziom. Jest rodzajem współpracy Boga i człowieka („dzieło bożo - ludzkie”); można NIKODEMIZM, istnienie ruchu lub postawy religijnej w formie utajonej NIŁOWCY, w Cerkwi rosyjskiej zwolennicy wybitnego starca Nila z sorska, (zm.1508), przeciwnika posiadania przez klasztory jakiekolwiek własności NONJURORZY, grupa wyższych duchownych kościoła anglikańskiego, którzy po rewolucji w 1688 odmówili złożenia przysięgi na wierność nowemu królowi Wilhelmowi III. Po 1730 - 40 ruch ten utracił znaczenie; NOWY MOJŻESZ - sugeruje że życie Jezusa można porównać z życiem Mojżesza; Mojżesz z Egiptu - Chrystus przed Herodem; Mojżesz daje prawo na G.Synaj - Jezus daje na górze błogosławieństwo; Jezus stawia wyższe wymagania niż prawa Mojżesza; potwierdza je swoim autorytetem; NUMEN, boskość i świętość w swych przerażających i pociągających objawach (tremendium i fascinosum); OUSIA, istota, esencja PARUZJA, powtórne przyjście PELAGIANIZM, nurt w teologii chrześcijańskiej głoszący, że grzech pierworodny nie obciąża ludzkości, akcentujący wolną wolę człowieka oraz pomniejszający znaczenie łaski Bożej; Pelagiusz negował grzech pierworodny, podkreślał wolną wolę człowieka, ograniczał rolę łaski Bożej. Uważał, że każdy człowiek może się zbawić własnymi siłami; został potępiony na soborze w Efezie w 431 r. PERYKOPA fragment księgi biblijnej przeznaczony do odczytywania podczas liturgii PIETYZM, nurt w luteranizmie przeciwstawiający się racjonalizmowi i deizmowi, propagujący pogłębienie życia religijnego; w XVII w. nawoływał do osobistego przeżywania religii, zachęcał do tworzenia wspólnot, aby czytać Biblię i czynić miłosierdzie. PREDESTYNACJA, przekonanie, że tylko wola Boga decyduje o zbawieniu lub potępieniu, niezależnie od czynów człowieka (doktryna kalwińska); w teologii chrześcijańskiej powołanie człowieka przez Boga do zbawienia (św. Augustyn, J. Kalwin). PROTOTYP, pierwotny, najwcześniejszy wzór czegoś, wg którego coś się tworzy (naśladuje); PROZELITYZM, nawracanie, dążenie do pozyskania nowych wyznawców; PROZELITA, nowo nawrócony, nowy wyznawca jakiejś wiary religijnej lub idei; prozelitami byli początkowo chrześc. wśród pogan; PSALM, religijna pieśń hebrajska ze Starego Testamentu (150 śpiewów pochwalnych, błagalnych i innych, przypisywanych królowi Dawidowi); zbiór 150 pieśni i poematów biblijnych zawartych w ks. Psalmów (Psałterz Dawida) ST, powstały w X / XI w.p.n.e. RUCH PRZEBUDZENIOWY, lud - wyznawcy, żyjący nadzieją na powtórne przyjście Jezusa; RUCH WITTENBERSKI, (Reformacja), zgromadzenie augustianów; do głosu dochodziły elem coraz bardziej radykalne; ostre wystąpienia przeciw ofiarnemu charakterowi mszy; żądanie zniesienie celibatu, ślubów zakonnych, spowiedzi ustnej; gł. przywódcy: Karlstdadt, Zwilling; w 1522 doszło do rozruchów obrazoburczych w klasztorze augustianów w Wittenberdze, pod przewodnictwem Zwillinga. Luter początkowo popierający Ruch, uznaje, że sprawy zaszły za daleko i przeciwstawia się im. Przybywa do Witt, w czasie postu i rozpoczyna cykl kazań; SKANDALON, zgorszenie, teologia zgorszenia: zarówno jako wyzwania prawdą Chrystusa (NT) jest też i zgorszenia wywoływanego u bliźnich błędnym postępowaniem (aspekt moralny). Stanowiła istotny składnik rozmaitych polemik w okresie reformacji; SABATARIANIE, grupa sekciarska w XVI w. zbliżona do formacji judaizanckiej, (zwł. na Morawach), domagająca się obchodzenia sabatu zamiast niedzieli; SKRYPTURALIZM, biblicyzm, kierowanie się rygorystycznie pojmowanym sensem literalnym Biblii; STUNDYŚCI, protestantyzująca ludowa grupa sekciarska w łonie Kościoła prawosławnego; występowali od 1862 w Rosji i na Ukranie, w XX w. w łączności z baptystami. Teologia ich jest zblizona do pietyzmu; SUPERSTITO, przesąd, pojęcie występ w okresie reformacji w polemikach dot religijności ludowej, liturgii i kwestii obrazów; SYMONIA, praktyka kupowania lub sprzedawania godności kościelnych i związanych z nimi dóbr materialnych; SYN BOŻY, w Nowym Testamencie jeden z tytułów Chrystusa; oznacza Bostwo Jezusa, a uzasadnia przy pomocy ST; oznacza godność mesjańską; Jezus jest w jeden relacji do Boga, ma prawo do wiedzy Ojca. SZED, kraina zmarłych TARGUMY, aram. przekłady Biblii hebrajskiej z komentarzem (dosłowne lub zawierające materiał midraszowy) używane początkowo (od V-IV w. p.n.e.) w liturgii w formie przekazu ustnego TRANSSUBSTANACJACJA, obowiązująca od XII w. doktryna eucharystyczna, zakładająca całkowite przeistoczenie chleba i wina w ciało i krew Chrystusa. Przeistoczenie dot. tylko substancji chleba i wina, które w zewnętrznym kształcie pozostaja niezmienione. Odrzucana przez wszystkie odłamy reformacji; TYP, metodol. jednostka o cechach gatunkowych lub rodzajowych, albo wzór, dzięki któremu określa się gatunek lub rodzaj; log. kategoria, klasa logiczna lub wyróżniany jako wzorzec element danego zbioru czy szeregu. TYP IDEALNY, konstrukcja pojęciowa, wzorzec, który nie występuje w rzeczywistości. TYP, lit., teatr, postać o cechach przede wszystkim ponadindywidualnych; TYP, metodol. w naukach empirycznych obiekt lub konstrukcja pojęciowa o charakterze wzorca, służące systematyzacji i opisowi naukowemu danej dziedziny rzeczywistości; UNIA HIPOSTATYCZNA, temat poruszany na soborach w V w.; Chrystus jako pierwiastek boski i ludzki, zespoliły się, podwójna natura; negował to bkp Nestioriusz przeciw niemu sobór w Efezie, 431) UTRAKWIŚCI, umiarkowany odłam husytów domagający się komunii pod dwiema postaciami;
WERKHEILIGHEIT, Werkgerechtigkeit, oczekiwanie zbawieni jako następstwa czynienia dobrych uczynków; WIATYK, w liturgii katolickiej komunia św. udzielana umierającemu jako duchowy pokarm, czyli umocnienie na drodze do życia wiecznego.WNIEBOWSTĄPIENIE, odejście do nieba zmartwychwstałego Jezusa, którego świadkami wg Ewangelii Marka i Ewangelii Łukasza oraz Dziejów Apostolskich byli apostołowie ZESŁANIE DUCHA ŚWIĘTEGO, opisane w Dziejach Apostolskich i zapowiedziane przez Chrystusa w Ewangelii zstąpienie Ducha Świętego na apostołów zebranych w wieczerniku w Jerozolimie niedługo po śmierci Jezusa ZWIASTOWANIE, wg Ewangelii Łukasza oznajmienie Marii przez anioła Gabriela, że w wyniku cudownego poczęcia urodzi Jezusa, Mesjasza i Zbawiciela. ŻYDOSTWUJUSZCZY, określenie dla dwóch grup heretyckich w obrębie Cerkwi rosyjskiej: pierwszej - występ ok. 1490 przede wszystkim w Nowogrodzie, i drugiej - działającej w poł. XVI w. w centralnej Rosji, której przywódcami byli Teolodzy Kosy i Matwiej Baszkir. Oblicze społ.-religjne tych grup jest nadal przedmiotem badań;