Teoria wychowania
Program na rok akademicki 2009/10, semestr zimowy
Wymiar godzinowy: wykład 30 godzin, ćwiczenia 30 godzin
Prowadzący:
dr Roman Dolata, dolata@poczta.onet.pl
Cel kursu
Wiedza naukowa poza właściwą sobie funkcją poznawczą, czyli opisywaniem i wyjaśnianiem badanych zjawisk, pełni też funkcję ideologiczną, czyli inspiruje i uzasadnia działania społeczne, w tym działania wychowawcze.
Kurs teorii wychowania poświęcony jest prezentacji metod i technik wychowania inspirowanych teoriami rozwoju człowieka. Zajmiemy się koncepcjami rozwoju człowieka sformułowanymi w ramach najważniejszych koncepcji psychologicznych XX wieku: genetyki zachowania, behawioryzmu, psychoanalizy, psychologii humanistycznej oraz poznawczej (łącznie z piagetyzmem i neopiagetyzmem).
W ramach kursu będą podejmowane następujące zagadnienia: cechy wiedzy naukowej i teorie wychowania jako twory ideologiczne, kontrowersje wokół teorii rozwoju człowieka i ich konsekwencje dla teorii wychowania, teorie rozwoju człowieka jako punkt wyjścia dla aksjologii i teleologii wychowania, teorie rozwoju człowieka jak źródło inspiracji dla tworzenia metod i technik wychowawczych, ewaluacja teorii wychowania, możliwości i granice wychowania w świetle przyjętych koncepcji rozwoju człowieka.
Wymagania wstępne
Wiedza z zakresu psychologii ogólnej i rozwojowej.
Wykłady należy traktować jako wprowadzenie do analizy tekstów ćwiczeniowych.
Zaliczenie kursu
Kurs kończy się sprawdzianem w formie testowej oceniającym opanowanie materiału z ćwiczeń i wykładów (przykładowe pytania - poniżej). Do sprawdzianu mogą przystąpić tylko osoby, które pozytywnie zaliczyły ćwiczenia.
Ocena końcowa z kursu stanowi średnią ocen z ćwiczeń (pod warunkiem zaliczenia ćwiczeń) i testowego sprawdzianu egzaminacyjnego (pod warunkiem otrzymania oceny pozytywnej).
Przedmiotem oceny na ćwiczeniach są:
1. staranność czytania na bieżąco zalecanych tekstów i aktywne uczestnictwo w dyskusji,
2. przygotowanie problemów inspirujących dyskusję,
3. wykonanie zadań ćwiczeniowych.
Ad 1. Wartość dyskusji zależy od jakości tego, co wnoszą do niej uczestnicy spotkań. Należy pamiętać, że prowadzący jest tylko jednym z uczestników i jego zadanie ogranicza się do tworzenia ogólnych ram dyskusji i oceny efektów pracy. Cele kursu mają być osiągane przez studentów a nie prowadzącego. Jego rolą jest wspomaganie wysiłków studentów. Oznacza to, że kluczową sprawą jest staranne czytanie zalecanych tekstów i wnoszenie swojego wkładu do dyskusji. Przyjście na spotkanie bez przeczytanego tekstu jest równoznaczne z pozbawieniem pozostałych uczestników możliwości zapoznania się z naszym rozumieniem tekstu i obniża wartość spotkania.
Owocny udział w dyskusji: na każdym spotkaniu od 0 do 2 pkt.
Ad 2. Każdy uczestnik ćwiczeń będzie raz współodpowiedzialny za inicjowanie dyskusji. Na każdym spotkaniu jedna bądź dwie wyznaczone osoby przedstawią po jednym przygotowanym przez siebie problemie związanym z rozumieniem danego tekstu. Problem może dotyczyć:
- umotywowanych wątpliwości dotyczących interpretacji fragmentu lub całego tekstu,
- sprzeczności lub niekonsekwencji dostrzeżonych w tekście,
- związków z innymi koncepcjami lub wynikami badań, itp.
Na prezentację każdego z problemów przeznaczamy od 3 do 5 minut. Należy pamiętać, że problemy te mają inspirować dyskusję podczas naszych spotkań, należy więc dbać, by były ważkie i interesujące.
Za przygotowanie problemu: od 0 do 5 pkt.
Ad 3. Na każdym spotkaniu po 45 - 60 minutach dyskusji o tekście uczestnicy będą wykonywać zadania związane z tematem zajęć (lista zadań - poniżej). Zadania będą wykonywane w parach. Oceniane będzie wykorzystanie wiedzy z tekstu, nawiązywanie do wiedzy spoza kursu teorii oraz oryginalność rozwiązania. Plagiaty i „zapożyczenia od sąsiadów” nie będą przynosić punktów.
Za wykonanie zadania: od 0 do 3 pkt.
Skala ocen z ćwiczeń wygląda następująco: do 35% - nzal; 36-45% - dst.;46 -50%. - dst.+; 51-60% - db.; 61-65 % - db+; 66 i więcej punktów procentowych - bdb.
Układ treści kształcenia
Blok I: Granice wychowania w świetle ustaleń genetyki zachowania
Podstawowe zagadnienia: biologiczne mechanizmy rozwoju, pojęcie odziedziczalności, wyniki badań genetyki zachowania nad odziedziczalnością cech osobowości, podstawowe agendy socjalizacyjne i ich wpływ na kształtowanie się cech osobowości
Literatura na ćwiczenia:
1. R. Plomin i in. (2001) Genetyka zachowania. Warszawa, Wydawnictwa Naukowe PWN. Rozdział 5. Dziedziczność, środowisko i zachowanie. Rozdział 9. Ogólne zdolności poznawcze. Rozdział 10. Specyficzne zdolności poznawcze. Rozdział 12. Osobowość i zaburzenia osobowości.
2. S. Pinker (2005) Tabula rasa. Spór o naturę ludzką. Gdańsk, GWP. Rozdział 19. Dzieci.
Blok II. Metody wychowawcze inspirowane behawioryzmem
Podstawowe zagadnienia: behawiorystyczna teoria rozwoju człowieka, behawioralna aksjologia i teleologia wychowania, skąd się biorą nieprzystosowawcze nawyki, prawa uczenia się a metody wychowania, ekonomia żetonowa, spór o karę, krytyka behawioryzmu.
Literatura na ćwiczenia:
1. K. Konarzewski (1982) Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, Warszawa, PWN. Rozdział 2 i 3 (nagradzanie i karanie)
2. R. V. Hall, R. Copeland, M. Clark (1982) Strategie kierowania zachowaniem dla nauczycieli i rodziców. Nauczanie dostosowane, W: N. G. Haring, R. L. Schiefelbusch (red.) Nauczanie specjalne, PWN.
Blok III. Metody wychowawcze inspirowane psychoanalizą
Podstawowe zagadnienia: psychoanalityczna teoria rozwoju człowieka, psychoanalityczna aksjologia i teleologia wychowania, teoria Katharsis, permisywizm wychowawczy, analiza transakcyjna o psychoanaliza, krytyka psychoanalizy.
Literatura na ćwiczenia:
1. H. Eysenck (2002) Zmierzch i upadek imperium Freuda. Kraków, WiR Partner.
2. A. Neill (1991) Summerhill. Katowice, Almaprint.
3. E. Berne (1987 lub inne) W co grają ludzie? Psychologia stosunków międzyludzkich. Warszawa, PWN. Wstęp, część pierwsza - całość, rozdziały 13-17. K. Ernst (1991 lub inne) Gry szkolne uczniów. Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Blok IV. Metody wychowawcze inspirowane psychologią humanistyczną
Podstawowe zagadnienia: humanistyczna teoria rozwoju człowieka: teoria A. Maslowa i C. Rogersa, humanistyczna aksjologia i teleologia wychowania, wychowanie do wysokiej samooceny, koncepcja wychowania bez porażek, podmiotowość wychowanka jako ideologia, krytyka podejścia humanistycznego.
Literatura na ćwiczenia:
1. M. Kościelniak (2004) Zrozumieć Rogersa. Kraków: Impuls.
Lektura uzupełniająca: C. Rogers (2002) O stawaniu się osobą. Poznań, Dom Wydawniczy Rebis. Część IV. Filozofia osoby - całość, Część IV. Rozdział 19. Ku teorii kreatywności.
2. T. Gordon (1997) Wychowanie w samodyscyplinie, IW PAX. Część II, rozdział 6 i 7.
Blok V. Metody wychowawcze inspirowane psychologią poznawczą
Podstawowe zagadnienia: poznawcza teoria rozwoju człowieka - prekursorzy, podejście piagetowskie, teoria L. Kohlberga, poznawcza aksjologia i teleologia wychowania, podejście poznawcze a metody wychowania, strategia oświeceniowa w wychowaniu, racjonalizm czy konstruktywizm, krytyka podejścia poznawczego.
Literatura na ćwiczenia:
1. L. Kohlberg, R. Mayer (1993) Rozwój jako cel wychowania. W: Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.) Spory o edukację, IBE.
2. B. J. Wadsworth (1998) Teoria Piageta. Poznawczy i emocjonalny rozwój dziecka. Warszawa, WSiP. Rozdział 8. Implikacje teorii Piageta dla edukacji: reguły konstruktywizmu, rozdział 9. Zastosowania teorii Piageta.
3. M. Donaldson (1986), Myślenie dzieci. Warszawa, Wiedza Powszechna. Rozdział 2. Zdolność do decentracji, rozdział 8. Dlaczego dzieci uważają, że nauka szkolna jest trudna; rozdział 9. Co może zdziałać szkoła; rozdział 10. Pragnienie nauki.
Zadania do wykonania podczas spotkań ćwiczeniowych
Blok I
Spotkanie 1.
Wzorując się na badaniu Coopera i Zubeka zaprojektuj badanie dotyczące interakcji genotyp-środowisko dla wybranej cechy behawioralnej człowieka. Projekt tworzymy przy założeniu braku ograniczeń technicznych.
Spotkanie 2.
Zaprojektuj badanie nad odziedziczalnością patriotyzmu.
Blok II
Spotkanie 1.
Na przykładowych procedurach modyfikacji zachowania omów różnice między psychologicznym mechanizmem nagradzania i karania.
Spotkanie 2.
Biorąc pod uwagę znane czynniki skuteczności nagradzania i karania wymyśl i opisz przykład procedury modyfikacji zachowania (np. kształtowanie zachowań altruistycznych u dziecka w młodszym wieku szkolnym). Przedstaw przykładowy wykres prezentujący wyniki i zinterpretuj go.
Blok III
Spotkanie 1.
Zaprojektuj badanie ewaluacyjne terapii psychoanalitycznej zastosowanej w wypadku określonego problemu wychowawczego (np. agresji).
Spotkanie 2.
Jak w świetle poglądów A. Neilla zinterpretowałbyś myśl, że diabeł to spętany Bóg?
Spotkanie 3.
Analiza gry
Józek, uczeń II kl. gimnazjum, „postrach” wszystkich nauczycieli w szkole, pewnego dnia podczas wystawy stoi nieporuszony na samym środku gazetki, którą właśnie chce sfotografować nauczyciel.
N: Pohamowując wściekłość i naciskając ręką na ramię chłopca:
- Nie widzisz, że chcę zrobić zdjęcie!
U: - No, co mnie Pani bije!!!
Pytania:
W jaką grę Józek usiłuje wciągnąć nauczyciela? Czy mu się to udaje?
Przedstaw schemat transakcyjny gry. W jakim celu uczeń prowadzi tę grę?
Wymyśl odpowiedzi nauczyciela z innych stanów ego.
Przedstaw stoper gry.
Nie zapomnij o schematach transakcyjnych.
Blok IV
Spotkanie 1.
Porównaj koncepcję Rogersa z teorią psychoanalityczną.
Spotkanie 2.
Wymyśl przykład kolizji wartości rodzice-dziecko i zaproponuj sposób rozwiązania go wykorzystując metody Gordona.
Blok V
Spotkanie 1.
Oto fragment Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 marca 2001 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych:
§ 2.
Ocenianie wewnątrzszkolne osiągnięć edukacyjnych ucznia polega na rozpoznawaniu przez nauczycieli poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z podstawy programowej i realizowanych w szkole programów nauczania, uwzględniających tę podstawę, oraz formułowaniu oceny.
Ocenianie wewnątrzszkolne ma na celu:
1) poinformowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i postępach w tym zakresie,
2) pomoc uczniowi w samodzielnym planowaniu swojego rozwoju,
3) motywowanie ucznia do dalszej pracy,
4) dostarczenie rodzicom (prawnym opiekunom) i nauczycielom informacji o postępach, trudnościach w uczeniu się oraz specjalnych uzdolnieniach ucznia,
5) umożliwienie nauczycielom doskonalenia organizacji i metod pracy dydaktyczno-wychowawczej.
§ 3.
Ocenianie wewnątrzszkolne obejmuje:
1) formułowanie przez nauczycieli wymagań edukacyjnych oraz informowanie o nich uczniów i ich rodziców (prawnych opiekunów),
2) bieżące ocenianie i śródroczne klasyfikowanie, według skali i w formach przyjętych w danej szkole oraz zaliczanie niektórych zajęć edukacyjnych,
3) przeprowadzanie egzaminów klasyfikacyjnych,
4) ustalanie ocen klasyfikacyjnych na koniec roku szkolnego (semestru) i warunki ich poprawiania.
Szczegółowe zasady oceniania wewnątrzszkolnego określa statut szkoły, z uwzględnieniem przepisów rozporządzenia.
Wykorzystując tekst Kohlberga i Mayer rozważ ideologiczny - jawny i ukryty- sens tego rozporządzenia.
Spotkanie 2.
Jak nauczyć dzieci pisemnego mnożenia (tzw. „pod kreską”) tak, by zrozumiały matematyczny sens tego algorytmu? Przedstaw plan postępowania oraz opisz, jak zbadać, czy udało się osiągnąć cel.
Spotkanie 3.
Analiza błędów
Uczniowie pewnej klasy III rozwiązywali na klasówce następujące zadanie:
Jeżeli piechur przechodzi 6 km na godzinę, to ile kilometrów przejdzie w ciągu 4 godzin i 30 minut?
Oto wypis 10 przykładowych, niepoprawnych rozwiązań tego zadania. Zachowano oryginalną pisownię.
6+4,30=6+4=10+30=40.
Piechtą przejdzie 40 min na gdzine
30-6-4=40 minut.
W ciągu 4 godz zajadą w 40 minut
4*6=24kmy i 500 m.
Piechór przejdzie 24 km i 500 m
6*4=24+30=54.
Piechur przejdzie 54 kilometrów.
6+4+30=6+4=10+30=40.
Piechur przejdzie 40 min na godzinę
6km+(60 przekreślone) 1godz+4(0 przekreślone) godz+30min=101.
Piechur przejdzie 101 km
6km*4godz=24 30min:6km=5.
Przejdzie 28 km.
(4godz*6km)+30min=24km 1/2 km.
W ciągu 4 godz i 30 min. przejdzie 24 km i 1/2 km.
4*6+30=12+30=42
Pechur przejdzie w ciągu 4 godzin i 30 minut 42 kilometry
6km*4godz+30min=24km 30min
W ciągu 4 godz 30 min pojedzie 24 km 30 minut.
Wybierz jedno z rozwiązań i następnie postaraj się wczuć w osobę ucznia i zrekonstruować tok jego myślenia. Dla ułatwienia wejścia w położenie dziecka, możesz pisać w pierwszej osobie. Jakie strategie nauczania mogły przyczynić się do takiego sposobu radzenia sobie z zadaniem?
Przykładowe pytania z testu egzaminacyjnego
Warunkowanie instrumentalne pełni głównie funkcję:
a. selekcji reakcji,
b. kształtowania reakcji,
c. redukcji popędu,
d. selekcji bodźców.
Które z poniższych zjawisk może być behawiorystycznym wyjaśnieniem powstawania nieprzystosowawczych nawyków:
a. konflikt poznawczy,
b. deprywacja potrzeby bezpieczeństwa,
c. gradient opóźnienia wzmocnienia,
d. odruchy bezwarunkowe.
Silna kara:
a. uwydatnia efekt synchronizacji kary,
b. nie ma znaczenia ze względu na efekt synchronizacji kary,
c. sprawia, że kara słabiej zsynchronizowana jest bardziej skuteczna niż lepiej zsynchronizowana,
d. znosi efekt synchronizacji kary.
Między jakimi stanami ego zachodzi poniższa transakcja:
X. Nie byłoby tych wszystkich przestępstw, gdyby nie było rozbitych rodzin!
Y. Teraz nawet w porządnych rodzinach nie uczą dzieci dobrych obyczajów w taki sposób, jak robiono to dawniej!
a. X: Rodzic Dziecko; Y: Rodzic Dziecko
b. X: Dorosły Dorosły; Y: Dorosły Dorosły
c. X: Dorosły Dorosły; Y: Dziecko Dziecko
d. X: Rodzic Rodzic; Y: Rodzic Rodzic
Powinien ukraść lekarstwo. Zrobił tylko to, co powinien zrobić dobry mąż. Nie można go oskarżać, że zrobił coś z miłości do żony, można by go oskarżyć, gdyby nie kochał żony na tyle, by ją ratować.
Powyższy argument jest charakterystyczny dla następującego stadium rozwoju moralnego wg. Kohlberga:
a. pierwszego,
b. drugiego,
c. trzeciego,
d. piątego.
Eksperyment Chandlera (1973) dotyczący resocjalizacji młodocianych przestępców wykazał, że:
a. jest wysoce prawdopodobne, że egocentryzm jest jednym ze znaczących czynników odpowiedzialnych za zachowania dewiacyjne,
b. trening odgrywania ról sprawił, że młodzi ludzie mogli w pełni odczuć na własnej skórze, co to znaczy, być ofiarą przestępstwa,
c. trening odgrywania ról okazał się nieskuteczny i nie zmienił poziomu spontanicznie kształtującego się egocentryzmu,
d. osoby wysoce zdecentrowane zanadto skupiają się na racjonalnej analizie sytuacji.
Zasada swobody seksualnej obowiązująca w Summerhill ma służyć:
a. wczesnej edukacji seksualnej sprzyjającej szczęśliwemu pożyciu w przyszłości,
b. koncentrowaniu uwagi młodych ludzi na najważniejszym dla przetrwania ludzkości problemie - prokreacji,
c. wzmacnianiu siły id, tak by stało się ono dominującym elementem osobowości,
d. rozładowaniu impulsów id i osłabieniu konfliktów między id i ego.
Centralnemu dla psychoanalizy pojęciu nieświadomości w analizie transakcyjnej w największym stopniu odpowiada:
a. transakcja,
b. psychologiczny poziom gry,
c. społeczny poziom gry,
d. stan ego Dziecka.
1
6