NICEJSKI I, SOBÓR, I sobór powszechny, zwołany 325 do Nicei (ob. İznik), w Azji Mniejszej przez cesarza Konstantyna Wielkiego w celu przywrócenia jedności chrześcijaństwa skłóconego wewnętrznie z powodu arianizmu; potępiono na nim naukę Ariusza i ułożono wyznanie wiary (symbol nicejski).
SOBÓR KONSTANTYNOPOLITAŃSKI I, zwołany 381 przez ces. Teodozjusza I Wielkiego; potępił → arianizm, ustalił tekst Credo i naukę o bóstwie Ducha Św., przyznał biskupom konstantynopolitańskim pierwszeństwo po biskupach rzym.; zgromadził tylko biskupów wsch. części cesarstwa, ale w następnym wieku zaczęto uważać go za powszechny.
EFESKI SOBÓR, trzeci sobór powszechny, zwołany 431 w Efezie przez ces. Teodozjusza II, w celu rozstrzygnięcia sporu między biskupami Nestoriuszem i Cyrylem Aleksandryjskim dotyczącego określenia zjednoczenia natury ludzkiej i boskiej w Jezusie Chrystusie oraz tytułu Marii jako Matki Bożej (gr. Theotokos); Cyryl Aleksandryjski głosił nierozerwalną jedność 2 natur w Chrystusie i nazwał Marię Theotokos; Nestoriuszowi, który nie uznawał tego tytułu, zarzucał głoszenie błędnej nauki o 2 Chrystusach (Synu Bożym i Synu ludzkim); na soborze efeskim Nestoriusz został potępiony i zdjęty z urzędu; spór trwał jednak aż do przyjęcia przez obie strony tzw. symbolu efeskiego (433), który głosił wiarę w jednego Chrystusa oraz nazywał Marię Matką Bożą.
CHALCEDOŃSKI SOBÓR, IV sobór powszechny (zwołany 451 n.e. do Chalcedonu), na którym potępiono monofizytyzm; jako dogmat wiary ogłosił naukę o istnieniu w Jezusie Chrystusie jednej osoby i dwóch integralnych natur — boskiej i ludzkiej (hipostatyczna unia).
SOBÓR KONSTANTYNOPOLITAŃSKI II, zwołany 553 przez ces. Justyniana I Wielkiego wbrew woli papieża Wigiliusza, który tylko pod naciskiem cesarza zatwierdził jego decyzje; usiłował bez powodzenia przywrócić jedność z monofizytami.
SOBÓR KONSTANTYNOPOLITAŃSKI III, zwołany 680 przez ces. Konstantyna IV z poparciem papieża Agatona; potępił monoteletów, ustalił naukę o podwójnej woli w Chrystusie, tj. woli boskiej i zgodnej z nią woli ludzkiej.
NICEJSKI II, SOBÓR, VII sobór powszechny, zwołany przez cesarzową Irenę, najpierw 786 do Konstantynopola, potem 787 do Nicei (ob. İznik), w Azji Mniejszej, w celu zakończenia sporu o kult obrazów (ikonoklazm); przyjęto na nim dekret o prawowierności czci obrazów.
SOBÓR KONSTANTYNOPOLITAŃSKI IV, zwołany 869/870 przez ces. Bazylego I Macedończyka w porozumieniu z papieżem Hadrianem II; dotyczył sporu między papiestwem i patriarchą Konstantynopola, Focjuszem; sobór potępił Focjusza, pozbawił go godności, którą ten jednakże w kilka lat później odzyskał; sobór ten nie uzyskał nigdy uznania w formie takiej jak 7 poprzednich soborów i przez wielu historyków i teologów katol. nie jest uważany za powszechny.
Sobór Laterański I, zwołany 1123 przez papieża Kaliksta II; pierwszy sobór powszechny zwołany na Zachodzie; zatwierdził konkordat → wormacki, potępił symonię i konkubinat duchowieństwa, ponowił nakaz → celibatu.
Sobór Laterański II, zwołany 1139 przez papieża Innocentego II; zlikwidował schizmę spowodowaną nie zaakceptowanym powszechnie wyborem papieża, potępił naukę Piotra z Bruys o Eucharystii, ustalił zasadę nietykalności osobistej kleru (privilegium canonis), wydał dekret banicyjny na Arnolda z Brescii.
Sobór Laterański III, zwołany 1179 przez papieża Aleksandra III po zwycięskiej walce z Fryderykiem Barbarossą; unieważnił wszystkie czynności wyznaczonych przez cesarza antypapieży, ustalił konieczność 2/3 głosów do ważności wyboru papieża (→ konklawe), wydał szereg przepisów dotyczących karności duchowieństwa; obłożył ekskomuniką → katarów i wydał pierwsze dekrety antyżydowskie. Sobór Laterański IV, zwołany 1215 przez papieża Innocentego III, potępił → albigensów i → waldensów, postanawiając przeciwko nim zbrojną krucjatę, określił naukę o sakramentach, wprowadził obowiązek dorocznej spowiedzi wielkanocnej, zakazał zatwierdzania nowych zakonów; po raz pierwszy w soborze uczestniczyli biskupi ze środk.-wsch. Europy; delegacji pol. na sobór przewodniczył arcybp H. Kietlicz.
SOBÓR LYOŃSKI I, zwołany 1245 przez Innocentego IV w okresie ostrej walki pomiędzy Rzeszą i Kościołem o prawa do Italii; na soborze odbył się proces przeciw ces. Fryderykowi II, zakończony jego detronizacją jako króla niem. i ces. rzym.; sobór zatwierdził również kośc. prawo procesowe (inkwizycja) opracowane wcześniej przez papieża.
SOBÓR LYOŃSKI II, zwołany 1274 przez Grzegorza X, był przede wszystkim próbą pojednania pomiędzy Kościołami wsch. i zach.; posłowie Kościołów wsch. zaakceptowali przedłożoną na soborze naukę o prymacie papieskim, o siedmiu sakramentach oraz formułę → Filioque ; sobór przyjął też obowiązujący do dziś dekret o wyborze papieża (Ubi periculum) i zobowiązał prowincje kośc. do składania dziesięciny na rzecz wyprawy krzyżowej.
VIENNEŃSKI SOBÓR, sobór Kościoła zach. w Vienne 1311-12, zwołany przez papieża Klemensa V; potępił błędy ruchu rel. → begardów i → beginek oraz → spirytuałów, przyzwolił, pod naciskiem przybyłego z armią Filipa IV Pięknego, na rozwiązanie zakonu → templariuszy.
KONSTANCJAŃSKI SOBÓR, 1414-18, zwołany w Konstancji w celu zakończenia wielkiej → schizmy zachodniej; 1415 zadeklarował, że władza soboru pochodzi od Chrystusa, pozbawił władzy antypapieża Jana XXIII, natomiast papież rzym. Grzegorz XII abdykował; 1417 sobór usunął antypapieża awiniońskiego Benedykta XIII i wybrał papieża Marcina V; potępił doktrynę i osobę J. Wiklefa oraz J. Husa, którego skazał na spalenie. W sprawie Husa Polacy popierali stanowisko soborowe, choć część delegacji pol. wystąpiła w jego obronie; w czasie soboru Krzyżacy oskarżyli króla Władysława II Jagiełłę i ks. Witolda o sprzyjanie pogaństwu; przeciw temu oskarżeniu wystąpił skutecznie Paweł Włodkowic z wywodem potępiającym nawracanie pogan siłą; sobór konstancjański przyznał arcybiskupom gnieźn. tytuł prymasów Polski.
BAZYLEJSKI SOBÓR, sobór powszechny obradujący 1431-49, zwołany do Bazylei przez papieża Marcina V w celu przeprowadzenia reform w Kościele, dialogu z husytami i zapobieżenia ekspansji Turków w Europie. Spór papieża Eugeniusza IV (następcy Marcina V) z ojcami soborowymi doprowadził do zawieszenia przezeń soboru (1431-33), a potem do przeniesienia obrad 1437 do Ferrary, następnie 1439 do Florencji. Większość ojców soborowych pozostała w Bazylei, gdzie ogłosili dekret (soboru w Konstancji) o wyższości soboru nad papieżem; 1439 deponowali Eugeniusza IV i wybrali Feliksa V (ostatniego w Kościele antypapieża). Sobór Bazylejski rozwiązał się 1449, uznając władzę papieża Mikołaja (zastępcy Eugeniusza IV). Dokonania soboru: głębokie reformy struktur kośc. oraz porozumienie z husytami (→ utrakwistami) w formie → kompaktów praskich okazały się nietrwałe. Także zawarte we Florencji podczas soboru z inicjatywy Eugeniusza IV unie z Kościołem prawosławnym (1439) i Kościołem → ormiańskim nie przetrwały próby czasu.
FLORENCKI SOBÓR, XVII sobór powszechny obradujący 1439-43 we Florencji, na którym (1439) została zawarta unia między Kościołem wschodnim a Kościołem rzymskokatolickim (tzw. unia florencka), która utrzymała się do 2. połowy XV w.
Sobór Laterański V, zwołany 1512 przez papieża Juliusza II, zakończył się 1517 za Leona X; odbywał się w okresie największego kryzysu Kościoła; potępił dekrety soboru w Pizie (nie uznanego za powszechny), wystąpił przeciwko niemoralnemu życiu duchowieństwa; nie dokonał jednak postulowanej powszechnie reformy Kościoła, czym przyspieszył → reformację, zapoczątkowaną przez M. Lutra pół roku po zamknięciu obrad soboru.