Psychologia rozwoju i wychowania

Maria Kielar-Turska

(streszczenia wykładów wygłoszonych w roku akademickim 2005/2006)

Lektura podstawowa: Matczak A., 2003, Zarys psychologii rozwoju. Podręcznik dla nauczycieli. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.

Lektura uzupełniająca:

Przetacznikowa M., 1973, Podstawy rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży. Warszawa WSiP.

Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa, M. 2000, Psychologia rozwoju człowieka. Tom I. Warszawa: PWN.

Psychologia rozwoju człowieka, T. 2., pod red. J. Trempały i B. Harwas-Napierały. Warszawa: PWN.

Streszczenia wykładów

Wykład 1

Natura rozwoju, przejawy, cechy, rodzaje i mechanizmy zmian rozwojowych

Rozwój człowieka można ujmować z różnych punktów widzenia: filogenetycznego (ukazywanie człowieka na linii ewolucji od niżej do wyżej zorganizowanych organizmów), antropogenetycznego (ukazywanie rodowej historii człowieka i człowiekowatych) i ontogenetycznego (ukazywanie indywidualnej linii rozwoju człowieka).

Do opisania ontogenetycznego rozwoju człowieka, zarówno wsferze fizycznej, jak i psychicznej, stosuje się następujące parametry: wzrostu, proporcji, pojawiania się nowych cech, zanikania cech starych.

Podstawowym pojęciem w rozważaniach nad rozwojem jest zmiana. Zmiana rozwojowa to różnica w stanie obiektu lub organizacji struktury. Zmiana rozwojowa jest trwała, nieodwracalna, ma charakter progresywny oraz prowadzi do uniwersalnie uporządkowanej sekwencji zmian ukierunkowanych na osiągnięcie określonego celu.

Wyróżnia się następujące rodzaje zmian rozwojowych: uniwersalne, wspólne oraz indywidualne. Zdaniem H. Flavella zmiany występują w takich formach jak: dodawanie, substytucja, modyfikowanie, inkluzja, mediacja.

Rozwój może być opisywany jako proces ciągły i jednocześnie ukierunkowany (np. na samorealizację); jako proces stadialny i jednocześnie ukierunkowany (np. na stanie się logikiem); jako proces ciągły ale nieukierunkowany (stale uczymy się czegoś nowego); jako proces stadialny ale nieukierunkowany (realizujemy różne zadania w poszczególnych okresach rozwojowych).

Zmiany rozwojowe mogą być wyjaśniane mechanistycznie, tzn. w kategoriach zmian reakcji na bodźce lub organismicznie, tj. w kategoriach zmian wewnątrz organizmu zachodzących w toku interakcji jednostki społecznych.

Wykład 2

Charakterystyka procesu rozwojowego: cechy, prawa i prawidłowości rozwoju

Rozwój psychomotoryczny zachodzi we wczesnym okresie zgodnie z następującymi prawami: cefalokaudalnym, proksymodystalnym i prawem rozwoju dłoni.

Proces rozwoju charakteryzuje się następującymi właściwościami: jest długotrwały, zasadniczo progresywny, odznacza się indywidualnym tempem i rytmem, w rozwoju występują okresy krytyczne, jest uwarunkowany wieloma czynnikami.

Dla opisu rozwoju dzieli się go na okresy.

W rozważaniach nad uwarunkowaniami rozwoju wyróżnia się teorie jednoczynnikowe: natywistyczne i empirystyczne oraz teorie wieloczynnikowe zapoczątkowane prze teorię konwergencji W. Sterna.

Przyjmuje się następującą klasyfikację uwarunkowań rozwoju: czynniki rozwoju i wyznaczniki rozwoju jako czynniki niezbędne, aby rozwój zachodził.

Czynniki rozwoju z kolei dzieli się na wewnętrzne (uwarunkowania biologiczne) oraz zewnętrzne (środowisko). Zaś wyznaczniki rozwoju o charakterze wewnętrznym to aktywność własna, a zewnętrzne wyznaczniki tworzą wychowanie i nauczanie.

Wykład 3

Biologiczne uwarunkowania rozwoju

Biologiczne uwarunkowania rozwoju mogą mieć charakter gatunkowy i indywidualny. Dotyczą cech fizycznych (wzrost, kolor oczu), psychicznych (inteligencja, temperament), zachowań patologicznych (anoreksja, alkoholizm).

Wykład dotyczy problemu odziedziczalności takich cech psychicznych jak inteligencja i temperament.

Badania nad odziedziczalnością inteligencji prowadzono w trzech zakresach: pokrewieństwa, bliżniąt jedno i dwujajowych, dzieci adoptowanych. Badania te wykazały, że odziedziczalności inteligencji nie można wykluczyć. Poziom odziedziczalności jest modyfikowany przez wpływy środowiskowe i edukacyjne (badania Hebera, Scarr-Salapatka, Caprona, Duyme). Okazało się również, że lepsze warunki środowiskowe i wychowawcze sprzyjają ujawnianiu się różnic indywidualnych, związanych z genotypem (Scaar-Salapatek). Wpływ odziedziczalności na poziom inteligencji zaznacza się najwyraźniej w okresie dorosłości.

Obserwuje się odziedziczalność temperamentu we wszystkich jego cechach (Buss, Plomin), a szczególnie w zakresie emocjonalności i aktywności (Strelau). Wpływ uwarunkowań genetycznych temperamentu zaznacza się coraz wyraźniej z wiekiem (Braungart, Plomin).

Wykład 4

Środowiskowe uwarunkowania rozwoju

Środowisko to część otoczenia, w której żyje człowiek. Środowisko oddziałuje na człowieka bezpośrednio lub pośrednio. Wyróżnia się następujące rodzaje środowisk: naturalne (środowisko biogeograficzne), społeczne (interakcje międzyludzkie) oraz kulturowe (system znaków, norm, zasad, wartości). Każde z tych środowisk oddziałuje w sposób zamierzony lub niezamierzony.

W rozważaniach nad wpływem środowiska na rozwój przyjmuje się w psychologii dwa paradygmaty. Zgodnie z pierwszym z nich, jakie środowisko, takie dziecko. Badania prowadzone w tym paradygmacie wskazują na związki między zachowaniami dorosłych w kontaktach z dzieckiem a zachowaniami dziecka. Na wykładzie posłużono się przykładem polskich badań z lat 60-tych, prowadzonych w okresie wczesnego dzieciństwa.

Drugi paradygmat: takie dziecko, jaka jego aktywność w środowisku, ma związek z psychologią ekologiczną. Podejście to wskazuje na potrzebę systemowego ujmowania środowiska. Na wykładzie przedstawiono strukturę jednostki analizy jaką jest ośrodek aktywności. Za Barkerem i Wright'em wyróżniono składowe ośrodka aktywności ludzie,ich zachowania i przedmioty. Zaprezentowano Systemowe ujęcie środowiska przez U. Bronfenbrennera, wyróżniając podsystemy środowiska: mikrosystem, mezosystem, egzosystem i makrosystem.

Wykład 5

Aktywność własna jako wyznacznik rozwoju

Aktywność jest cechą każdej żywej istoty. Cechą aktywności ludzkiej jest autonomiczność. Formy działalności przystosowawczej człowieka dotyczą adaptacji organizmu do środowiska drogą przekształcania samego organizmu lub drogą oddziaływania na osoby i rzeczy.

Do opisywania ludzkiej aktywności używa dię takich terminów jak: reakcja, czynność, działanie, działalność, zachowanie.

Przedstawiono fazową strukturę aktu działania (orientacja w sytuacji, faza dzoiałań propulsywnych, faza działań repulsywnych, uchwycenie obiektu i oddziaływanie nań) oraz elementy aktu działania (podmiot, przedmiot, warunki, okoliczności, sposób, środki, wyniki) na podstawie koncepcji S. Szumana.

Rozwój aktywności postępuje w kierunku od aktywności o strukturze niedojrzałej (prosta, z lukami, nieekonomiczna, nieskuteczna) do aktywności o strukturze dojrzałej (pełna, efektywna, spójna, ekonomiczna).

Omówiono kierunki zmian aktywności w ontogenezie. Wraz z rozwojem postępuje proces:

• dyferencjacji (zróżnicowania, dostosowania działań do struktury i funkcji przedmiotu);

• integracji (działania stają się powiązane z celami);

• automatyzacji (działania stają się szybkie i ekonomiczne, nie wymagają kontroli),

• mentalizacji (działania stają się świadome, co przejawia się w przewidywaniu, poprawianiu, przewidywaniu, planowaniu),

• socjalizacji (uwzględnianie społecznych wzorów zachowań i wartości),

• indywidualizacji (odnajdywanie własnych sposobów działania),

• interioryzacji (działania na symbolach i znakach),

• eksterioryzacji (dzielenie się wiedzą, zastosowanie wiedzy w praktyce).

Wykład 6

Wychowanie i nauczanie jako wyznacznik rozwoju

Wychowanie to społeczny mechanizm regulowania aktywności ludzkiej. Odnosi się do jednostki i grupy. Prowadzi do wystąpienia względnie trwałych zmian w strukturach wewnętrznych wychowanka. Wychowanie pełni funkcję socjalizującą, związaną z przekazywaniem norm, wartości, zasad współżycia, oraz funkcję wyzwalającą związaną z udzielaniem pomocy w ujawnieniu się i rozwijaniu możliwości jednostki (R. Rorty). Ważne jest zachowanie w procesie wychowania równowagi między tymi funkcjami.

Przedstawiono sposoby wywierania wpływu oraz przetwarzania tych wpływów przez wychowanka według propozycji M. Przetacznik-Gierowskiej. Omówiono procesy przekazywania wzorów czynności, postępowania i wzorów osobowych i odpowiadające im procesy przetwarzania: naśladownictwo, modelowanie i identyfikację. Innym sposobem jest stawianie zdań, wymagań, które są przetwarzane w toku powtarzania, ćwiczenia. Z kolei organizowanie sytuacji wychowawczych wiąże się z przyjmowaniem ról społecznych i uczestniczeniem w interakcjach społecznych. Przekazywanie systemu norm i wartości jest związane z procesem internalizacji.

Nauczanie to planowa praca nauczyciela z uczniami, która ma na celu wywołanie ich aktywności w formie uczenia się, co prowadzi do zmian w strukturach wewnętrznych uczniów. Nauczanie wiąże się ze zdobywaniem wiedzy, umiejętności oraz rozwijaniem cech osobowych.

Właściwa relacja między nauczaniem a rozwojem to taka, kiedy nauczanie wyprzedza rozwój i wpływa nań stymulująco (L.S. Wygotski). Przedstawiono Wygotskiego koncepcję strefy najbliższego rozwoju. Pokazano różne formy uczenia: warunkowe i konceptualne, zachowawcze i innowacyjne. Zdaniem J. Delorsa, edukacja pełni wiele różnych funkcji: poznawczą, pragmatyczną, socjalizacyjną, personalną.

Wykład 7

Fakty i prawidłowości rozwoju w okresie prenatalnym

Rozwój w okresie prenatalnym został pokazany z punktu widzenia zachodzących zmian w sferze fizycznej oraz psychicznej. Podstawą rozważań jest podział okresu prenatalnego na trzy fazy: jajową, embrionalną i płodową. W fazie jajowej następuje zapłodnienie komórki jajowej i jej zagnieżdżenie się w ściance macicy. W tej fazie decydują się cechy dziedziczne, takie jak kolor oczu, wysokość, skłonność do pewnych chorób, inteligencja, temperament. W fazie embrionalnej kształtują się wszystkie ważniejsze wewnętrzne i zewnętrzne struktury organizmu i zaczynają funkcjonować. Powstaje specyficzne środowisko wewnątrzmaciczne, którego zasadniczymi elementami są: łożysko, pępowina i pęcherz płodowy. W fazie tej płód narażony jest na głębokie zaburzenia strukturalne poszczególnych organów zewnętrznych i wewnętrznych pod wpływem wielu różnych czynników, takich jak: infekcje, leki, używki przyjmowane przez matkę. W fazie płodowej następuje dalszy rozwój organów, zmysły przygotowują się do odbierania bodźców, zwiększa się aktywność rozwijającego się płodu, zaznacza się życie psychiczne w postaci zdolności do uczenia się oraz przeżywania prostych emocji. Możliwość poznania rozwoju w okresie prenatalnym stanowi podstawę dla leczenia rozwijającego się dziecka przed narodzeniem oraz stworzenia warunków optymalizujących jego rozwój psychiczny.

Wykład 8

Potrzeba przywiązania i początki inteligencji w wieku niemowlęcym

Po początkowym spowolnieniu rozwoju między 5 a 7 miesiącem życia dziecka następuje przełom, zwany fizjologicznymi narodzinami, a po nim faza ekspansji zaznaczająca się intensywnym rozwojem układu mięśniowego, kostnego, nerwowego, ustalaniem się krzywizn kręgosłupa, dynamicznym rozwojem motorycznym. Dokonuje się zmiana postawy ciała od horyzontalnej do wertykalnej. W zakresie lokomocji zaznacza się przejście od obrotów wokół osi ciała poprzez pełzanie i raczkowanie do samodzielnego chodzenia. Rozwój manipulacji wyznaczają kolejne osiągnięcia w zakresie chwytu dowolnego; kolejno pojawia się chwyt: prosty, dłoniowo-łokciowy, nożycowy i pęsetkowy. Doskonalą się narządy zmysłów oraz powiązania między modalnościami percepcyjnymi. W wyniku zmian w sferze sensoryczno-motorycznej dziecko spostrzega głębię, traktuje przedmiot jako stały, istniejący obiektywnie. Zmiany w zakresie motoryki i percepcji przyczyniają się do intensywnego eksplorowania przedmiotów, poznawania ich cech oraz tworzenia pierwszych kategorii percepcyjnych. Rozwija się inteligencja sensomotoryczna: powstają schematy czynności prostych opartych na odruchach (schematy pierwotne), schematy czynności skierowanych na przedmioty (schematy wtórne) oraz dochodzi do koordynacji schematów wtórnych, co czyni działanie dziecka intencjonalnym. W okresie niemowlęcym dziecko ustala relację między elementem oznaczanym i oznaczającym, przy czym oba te elementy nie są jeszcze wyraźnie odróżnicowane.

Niemowlę komunikuje się z otoczeniem za pomocą środków niewerbalnych. Jego życie uczuciowe wzbogaca się o proste emocje takie jak strach, gniew, smutek, radość. Ustala się przywiązanie do matki, które może przybierać trzy formy: przywiązania ufnego (występuje najczęściej) lękowo-unikającego lub ambiwalentnego (M. Ainsworth).

Wykład 9

Znaczenie motorycznej aktywności dziecka w wieku poniemowlęcym dla rozwoju psychicznego

W okresie poniemowlęcym rozwój nie jest już tak intensywny. Sylwetka dziecka ulega wyszczupleniu. Jego postawa stojąca jest stabilna. Dziecko zdobywa sprawność motoryczną: biega, pokonuje przeszkody a w 3. roku życia potrafi iść niosąc coś, np. miseczkę z zupą. Wskaźnikiem rozwoju motorycznego dziecka jest chodzenie po schodach, które opanowuje do końca 3. roku życia. Rozwija się manipulacja specyficzna: dziecko buduje wieże, pociągi i mosty. Umiejętności te stanowią podstawę zabawy konstrukcyjnej.

Z osiągnięciami w sferze motoryki wiąże się rozwój poznawczy, a mianowicie osiągnięcia w zakresie: - opracowywania przedmiotu, - przejścia od rozwiązywania problemów drogą czynnego eksperymentowania do rozwiązywania problemów drogą kombinacji myślowych, - opanowania funkcji symbolicznej jako zdolności do przywoływania nieobecnych przedmiotów za pośrednictwem symboli i znaków (J. Piaget)., czego przejawem są rysunki, zabawy symboliczne z użyciem przedmiotów zastępczych oraz mowa.

W wieku poniemowlęcym rozwijają się zabawy manipulacyjne, konstrukcyjne, funkcjonalne, tematyczne i receptywne. Interesującym partnerem dziecka jest dorosły, który inicjuje kontakt i podtrzymuje go oraz proponuje ciekawe zabawy. W tym okresie kontakty z dorosłymi dominują nad kontaktami z dziećmi. Dziecko potrafi zauważyć przeżycia innych oraz przejawia zachowania prospołeczne w formie pocieszania. Występują również zachowania agresywne, które pojawiają się częściej u chłopców.

Reakcje emocjonalne dziecka nadal są gwałtowne i impulsywne. Pojawiają się takie złożone uczucia jak: zazdrość, duma, wstyd, poczucie winy, zakłopotanie.

W wieku poniemowlęcym obserwuje się początki kształtowania odrębności psychicznej, czego zapowiedzią jest zdolność do rozpoznawania siebie w lustrze. Tworzenie się poczucia ja wyraża się w bronieniu swoich rzeczy przed innymi, przeciwstawianiu się poleceniom dorosłych i w używaniu zaimka osobowego „ja”.

Wykład 10

Orientacja dziecka w wieku przedszkolnym w świecie przedmiotów

W tym okresie dziecko zdobywa orientację w cechach przedmiotów oraz w podstawowych wymiarach rzeczywistości, a więc w czasie, przestrzeni i relacjach przyczynowo-skutkowych. Szkołą zdobywania orientacji w świecie przedmiotów są zabawy, zwłaszcza konstrukcyjne.

Wiek przedszkolny zwany jest okresem głodu ruchu: dziecko pozostaje ciągle w ruchu. W tym okresie powstaje wiele kombinacji ruchowych, ruchy stają się płynne i harmonijne. Obserwuje się zróżnicowanie związane z płcią w zakresie podejmowanych form ruchu.

Doskonali się sprawność sensoryczno-motoryczna: polepsza się różnicowanie kształtów i ich reprodukowanie, co stanowi dobrą podstawę do opanowania sztuki czytania i pisania. Zaznacza się wzrost wrażliwości w zakresie słuchu muzycznego i fonemowego. Rozwija się orientacja w czasie i w przestrzeni, co związane jest z opanowaniem językowych określeń relacji czasowych i przestrzennych.

Rozwijają się czynności umysłowe: szeregowanie, klasyfikowanie i przyporządkowywanie. Rozwija się pamięć dziecka, co znajduje wyraz w powiększeniu się pojemności pamięci, stosowaniu strategii powtarzania oraz orientacji we własnych procesach pamięciowych (metapamięci).

Wykład 11

Orientacja dziecka w wieku przedszkolnym w świecie ludzi

Dziecko od początku życia jest nastawione na człowieka: reaguje na ludzką twarz, uśmiecha się do ludzi, rysuje człowieka, odkrywa psychiczne cechy człowieka. W kontaktach z rówieśnikami podejmuje najpierw zabawy równoległe, a następnie zespołowe i zabawy ze współdziałaniem. W zabawie dziecko odkrywa reguły, uczy się podporządkowywać regułom.

Rozwijają się zachowania prospołeczne w formie dzielenia się z innymi oraz przyjaźni opartej na wspólnej zabawie. Zachowania negatywne występują w postaci agresji instrumentalnej, która zmniejsza się wraz z wiekiem oraz agresji skierowanej na osobę, która zwiększa się z wiekiem.

Dziecko uczy się wyjaśniać zachowania innych osób odwołując się do nieobserwowalnych stanów umysłu (życzeń, pragnień, oczekiwań, przekonań). Uczy się też regulować swoje emocje.

Dziecko w wieku przedszkolnym cechuje moralność heteronomiczna, dla której charakterystyczny jest realizm moralny, sprawiedliwość immanentna i kara ekspiacyjna.

Rozwija się dziecięca osobowość: poczucie tożsamości płciowej, samokontrola oraz samowiedza złożona z sądów opisowych i oceniających.

---