Wykład VI
PSYCHOLOGIA JEDNOSTKI GORDONA ALLPORTA
Allport - pierwsza dysertacja doktorska poświęcona problematyce osobowości („An Experimental Study of the Traits of Personality: With Special Reference to the Problem of Social Diagnosis).
Jednostka nie tylko emituje zachowanie. To jakie jest zachowanie zależy zdaniem Allporta w pierwszym rzędzie od tego, jaka jest jednostka. Mamy więc w tym przypadku do czynienia z ujęciem dyspozycyjnym, a nie z ujęciem sytuacyjnym.
Allport wysuwa propozycję psychologii jednostki; która ma wykraczać poza założenia psychologii ogólnej i psychologii różnicowej.
Definicja osobowości przedstawiona przez Allporta (1937) „Osobowość to dynamiczna organizacja wewnątrz jednostki tych systemów psychofizycznych, które określają jej charakterystyczny sposób zachowania i myślenia” (Allport, 1961, s. 28).
Osobowość nie jest więc sumą części składowych, lecz pewną całością, której do części zredukować się nie da.
Ważne jest podkreślenie, że składowe części osobowości mają charakter psychofizyczny.
Cechy to podstawowe składniki osobowości w ujęciu Allporta. Wyróżnia jednakże cechy wspólne i cechy osobiste - czyli mamy tutaj coś zdecydowanie nowego. W psychologii różnicowej chodziło przecież przede wszystkim o cechy wspólne. Cechy wspólne tylko w jakiś bardzo teoretyczny sposób przybliżają cechy różnicowe, które rzeczywiście istnieją na poziomie bytu jednostki.
Allportowska cecha ma charakter różnicujący, cecha jest zdecydowanie bardziej ogólna od nawyku. Allport definiuje ją dosyć niejasno jako „uogólniony i zogniskowany system neuropsychiczny (właściwy dla jednostki) obdarzony zdolnością czynienia wielu bodźców funkcjonalnie równoważnymi oraz inicjowania i kierowania spójnymi (równoważnymi) formami adaptacyjnego i ekspresyjnego zachowania” (Allport, 1937, s. 295).
Cecha może powstać w wyniku integracji pewnej ilości nawyków.
O cechach wnioskować możemy jedynie na podstawie zachowania. Allport jest świadom tego ograniczenia.
Cechy ukształtowały się na podłożu czynników o charakterze genetycznym i w wyniku indywidualnego doświadczenia.
Cechy nie są od siebie wzajemnie niezależne, w trakcie życia dochodzi do ich integracji. Gdy nie są w pełni zintegrowane, można mówić o epizodach nerwicowych.
Allport dzieli cechy na kardynalne (można o nich mówić jedynie w przypadku niektórych osób; niezwykle mocno determinują one życie jednostek), cechy główne (tworzące zrąb osobowości) oraz cechy poboczne (jest ich wiele).
Cechy nie determinują w pełni zachowania; one działanie ukierunkowują; „Jakakolwiek dyspozycja, zanim będzie dynamicznie aktywna, musi zostać wzbudzona”.
W pewnym sensie za cechy można uznać to, co przez psychologów rozumiane jest jako motyw (zainteresowania, ambicje) i w tym sensie cechy inicjować mogą zachowanie.
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI W UJĘCIU ALLPORTA
Osobowość wykształca się w trakcie życia.
O noworodku możemy powiedzieć jedynie, że posiada on określone właściwości.
Wpierw jednak dziecko odróżnicowuje rozmaite formy aktywności, aby dopiero później dokonywać ich ponownej integracji.
Surowym materiałem osobowości wg. Allporta są: temperament, inteligencja, budowa fizyczna, które są silnie uzależnione od czynników dziedzicznych. W przypadku kształtowania tych własności wpływ czynników środowiskowych ma zdecydowanie wtórny charakter.
Trzy formy rozwoju u Allporta: rozwój: a) przypadkowy, b) przystosowawczy, c) ukierunkowany.
Te czynniki, których nie da się przewidzieć wyznaczają rozwój przypadkowy - do nich o dziwo zalicza to, co dziedziczne - lecz oczywiście trudno wcześniej przewidzieć, co akurat dziecko odziedziczy - a więc: temperament, ruchliwość, konstytucję fizyczną, inteligencję oraz warunki zewnętrzne: środowisko fizyczne i kulturowe.
Rozwój przystosowawczy rozwój systemów gotowości do zachowań przystosowawczych.
Rozwój ukierunkowany bazuje na typach rozwoju wymienionych powyżej i pojawia się później w ontogenezie. Ukierunkowany rozwój wymaga wykształcenia się centralnej struktury psychicznej.
Allport postuluje spojrzeć na nowo na teorię ludzkiej motywacji, a szczególnie
podkreśla konieczność koncentrowania się na motywie, który jest „współczesny”
dążyć do pluralistycznego ujmowania motywów
uwzględniać dynamiczne procesy kognitywne takie jak planowanie i intencjonalność
nie powinno się narzucać na system motywacyjny danej jednostki żadnego z góry przyjętego sposobu wyjaśniania
Bardzo ważny jest postulat AUTONOMII FUNKCJONALNEJ MOTYWÓW
„Autonomia funkcjonalna dotyczy (...) jakiegokolwiek nabytego systemu motywacji, w którym zaangażowane napięcie nie jest tego samego rodzaju co napięcie poprzedzające, z którego nabyty system się rozwinął”
nie można systemu motywacyjnego dorosłego człowieka wyjaśniać poprzez zredukowanie go do systemu motywacyjnego małego dziecka, pomimo faktu, ze ów „dorosły” system z pewnością z owego „dziecięcego” systemu się rozwinął.
System motywacyjne małego dziecka zdecydowanie bliższy jest strukturalnie systemowi motywacyjnemu zwierzęcia, niż system motywacyjny dorosłego człowieka, który jest zdecydowanie bardziej zintegrowany i zcentralizowany (oczywiście chyba, że nie jest).
Allport wyróżnia dwa typy autonomii funkcjonalnej: perseweratywną (która daje się zaobserwować już u zwierząt, zachowania nawykowe, persewerację niezakończonego zadania, oparta na mechanizmie sprzężenia zwrotnego utrzymującego gotowość do zachowania) oraz autonomię właściwą (charakterystyczna dla dorosłego człowieka; przekształcanie zdolności w zainteresowania, organizowanie aktywności według obrazu samego siebie).
W gruncie rzeczy bardzo trudno określić stopień autonomiczności danego zjawiska; w każdym razie z pewnością autonomii brak odruchom, popędom, zachowaniom warunkowym, niektórym zachowaniom o charakterze nerwicowym.
Jednym z podstawowych fundamentów autonomii funkcjonalnej może być nadmiar energii motywującej człowieka do określonych zachowań
CENTRUM OSOBOWOŚCI - proprium, to co własne
Proprium organizuje osobowość - to właśnie poprzez powiązanie z prioprium poszczególne cechy organizują osobowość.
„Właśnie to powiązanie leży u podstaw autonomizacji motywów, dojrzałych form uczenia się, a także takich specyficznie ludzkich zjawisk, jak sumienie i wiara religijna”
Proprium jest wynikiem długotrwałego procesu rozwojowego. Kształtowanie się poczucia odrębności identyfikowania się z własnym ciałem, przeciwstawiania się światu zewnętrznemu przez dziecko, doświadczania własnej sprawczości.
Wykształcenie się tożsamości staje się jednak możliwe dopiero z chwilą opanowania przez dziecko mowy. Jednym z decydujących czynników jest użycie w stosunku do dziecka imienia, wokół którego chociażby dziecko może konsolidować już wspomnienia.
Następny krok rozwojowy to pojawienie się samooceny i dumy (wynikające z aktywności dziecka: z jego osiągnięć - sukcesów i porażek). Z kształtowaniem się tego aspektu proprium wiąże się bezpośrednio negatywizm dziecięcy.
A więc trzy podstawowe aspekty proprium to: poczucie własnej cielesności, poczucie tożsamości, samoocena i duma.
Te najstarsze genetycznie aspekty propium podlegają przekształceniom w ciągu dalszego rozwoju; np. okres dojrzewania stanowi szczególnie burzliwy czas modyfikowania poczucia własnej tożsamości.
W wieku przedszkolnym pojawia się zjawisko rozszerzania ja oraz obraz siebie.
Tworzenie obrazu samego siebie to tworzenie obrazu swoich realnych właściwości oraz obrazu idealnego.
W okresie dojrzewania pojawiają się również własne pragnienia; motywy, które oddziaływać będą na jednostkę w dalszej perspektywie.
Zachowania, które można wyjaśnić bez odwoływania się do czynników osobowościowych to zdaniem Allporta zachowania peryferyje. Zachowania istotne zawsze jakoś do osobowości jednostki (do propirum) się odnoszą.
Czasami duży wpływ czynników sytuacyjnych ujawnia się w przypadku niezintegrowania dużych obszarów aktywności człowieka - taka sytuacja zdaniem Allporta jest już jednak psychopatologią.
Występowanie proprium, centralnej struktury jest warunkiem autonomii człowieka.
OSOBOWOŚĆ DOJRZAŁA to zdaniem Allporta osobowość bogata, różnorodna, obfitująca w cechy lecz jednocześnie zintegrowana wokół proprium (coś jak kiść winogron, lub obraz; dookreślenie elementów centralnych przez elementy peryferyczne)
Pattern and Growth in Personality; osobowość dojrzała to osobowość: poszerzająca rozumienia własnego ja, posiadająca ciepłe relacje w stosunku do innych, bezpieczeństwo emocjonalne, realistyczność poznania i działania, samoobiektywizację, jednoczącą filozofię życiową.
Poszerzanie własnego ja = zainteresowanie tym, co w stosunku do jednostki zewnętrzne; zerwanie z koncentrowaniem się wyłącznie na sobie.