Św. Bonawentura (Jan Fidanza)

(1221 - 1274)

System prawowierny, konserwatywny, augustyńsko-platoński.

Poprzednicy: Augustyn, Anzelm, Wilhelm z Owernii, Wiktorianie

Poznanie:

- na drodze abstrakcji, ze zmysłowych obrazów umysł dochodzi do pojęć, do prawdy.

- odwoływał się do zdolności wrodzonych.

- uznanie czynników nadprzyrodzonych, rzeczy poznajemy przez ich idealne wzory w umyśle Bożym.

- pełne poznanie Boga - poznanie mistyczne.

- dążył do syntezy scholastyki z mistyką, uważając poznanie mistyczne za ukoronowanie racjonalnego

6 stopni widzenia:

widzenie umysłu

1. przyrodzonego

2. podniesionego przez wiarę

3. pouczonego przez Pismo

4. natchnionego przez kontemplacje

5. objaśnionego przez proroctwa

6. pogrążonego w zachwycie

3 drogi duszy:

1. wyzwolenie duszy ze zła

2. wewnętrzne jej oświecenie

3. zjednoczenie z Bogiem

Św. Tomasz z Akwinu

(1225 - 1274)

Od Arystotelesa przejął:

- pojęcie poznania jako procesu receptywnego - empiryczna teoria poznania

- pojęcie dowodu - rozgraniczenie wiedzy i wiary

- pojęcie przyczynowego powiązania zdarzeń - pogląd na stosunek Boga i stworzenia

- pojęcie aktu i potencji, oraz formy i materii - teoria duszy i ciał, psychologię i filozofię przyrody.

- pojęcie środka - etyka

Poprzednicy: Albert Wielki.

Dzieła:

- Komentarz do Sentencji Piotra Lombarda.

- Suma filozoficzna.

- Suma teologiczna

- Komentarze do Arystotelesa.

Poglądy:

- wyraźnie oddzielił wiedzę od wiary, niektóre prawdy przekraczają rozum, ale żadna mu się nie sprzeciwia, teologia buduje na podstawie objawienia, filozofia wyłącznie na zasadach rozumu;

- umysłowi znane tylko jednostkowe rzeczy, stanowią punkt wyjścia dla poznania, są substancjami.

Powszechnik ma trojaką wartość:

1. bezpośredni - zawarty w substancji jednostkowej, której istotę stanowi.

2. refleksyjny - wyabstrahowany przez umysł, nie istnieje realnie.

3. niezależny od rzeczy - idea, wzór, według którego Bóg stworzył świat realny.

- Składniki bytu, zawsze złożone:

1. Istota i istnienie - istotą każdej rzeczy jest to co wspólne jej gatunkowi i zawarte w definicji. Istota Boga implikuje Jego istnienie, istota człowieka - nie. Z tej różnicy: Bóg jest bytem koniecznym i niezależnym, stworzenie - przypadkowym i zależnym

2. Istota substancji cielesnych złożona z formy i materii. Forma jest podstawą tego, co w jednostkach gatunkowe (źródłem jedności), a materia tego co indywidualne różne (źródło mnogości). Cielesne składa się z formy i materii, duchowne posiada tylko formę.

3. Forma jest aktem, materia - potencją. Bóg jest czystym aktem, stworzenie zaś zawiera zawsze czynnik potencjalny, który urzeczywistnia się tylko stopniowo.

- Istnienie Boga nie jest prawdą oczywistą, nie wymagającą dowodzenia. Nie jest prawdą opartą na apriorycznym rozumowaniu. Nie możemy istnienia Boga wywodzić a priori z Jego istoty. Trzeba udowadniać na doświadczeniu, ze znanych nam Jego dzieł.

5 dowodów na istnienie Boga:

(typu kosmologicznego, szereg przyczyn nie może iść w nieskończoność - musi istnieć pierwsza przyczyna,)

1. z ruchu - istnieje pierwsza przyczyna ruchu

2. z niesamoistności świata - istnieje istota samoistna będąca przyczyną świata

3. z przypadkowości rzeczy - istnieje poza nimi istota konieczna

4. z istnienia istot różnej doskonałości - istnieje istota najdoskonalsza

5. z powszechnej celowości przyrody - istnieje istota najwyższa, rządząca przyrodą i działająca celowo.

Własności Boga można poznać rozumem, ale nie wprost, lecz drogą negacji (przez zaprzeczenie) i eminencji (nieskończone wzmożenie własności istot skończonych), istotą metafizyczną Boga jest samoistność. Jego istota identyczna z istnieniem.

- Stosunek Boga do świata jest stosunkiem stwórcy do stworzenia:

1. Świat stworzony z niczego.

2. Stworzenie dokonane zostało wprost przez Boga, bez pośredników.

3. Stworzenie jest aktem woli a nie konieczności.

4. Stworzenie odbyło się według idei Bożych.

5. Stworzenie nastąpiło w czasie (to było dla niego rzeczą wiary).

Bóg który jest celem świata, stworzył świat i nim kieruje.

Mnogość i różnorodność były potrzebne, bo bez nich Bóg nie mógłby wyrazić pełni swej istoty.

Istnieją pośrednie istoty, wyrażające ciągłość między stworzeniem a Bogiem - czyste inteligencje, anioły - poznają przez iluminację.

- Ciało z duszą są złączone jak forma z materią. Człowiek aby być jedną substancją, musi mieć jedną formę. Człowiek nie jest samą duszą, dusza jest formą ciała.

- Stał na stanowisku:

1. receptywności poznania (w przeciwieństwie do augustyńskiej samorzutności)

- poznanie polega na upodobnieniu podmiotu do poznawanego przedmiotu (przedmiot wraża w duszę swój obraz, za pośrednictwem zmysłów)

2. łączność wyższego poznania z niższym, umysłowego ze zmysłowym (w przeciwieńs. do niezależności umysłu od zmysłów)

- Władze wyższe posługują się niższymi, więc umysłowe zmysłowymi. Od zmysłowych rozpoczynamy poznanie.

Przedmioty materialne możemy poznawać rozumem, ale poznanie rozumowe jest ogólne, więc poznajemy gatunki, nie jednostki materialne. Duszę własną poznajemy tylko pośrednio.

- Dla trafnego wyboru dóbr, rozum musi poprzedzać wolę i kierować nią. Głosił pierwszeństwo rozumu i stał na stanowisku intelektualizmu, w przeciwieństwie do woluntaryzmu augustyńskiej szkoły.

Ostateczny cel życia widział w szczęściu, jako poznaniu Boga. Bóg jest najdoskonalszym przedmiotem poznania (zgadzał się z augustynizmem).

Duns Szkot

(1265/66 - 1308)

Poprzednicy: Henryk z Gandawy

Dzieła: Komentarze do Sentencji Piotra Lombarda (Opus Oxoniense), Opus Parisiense, komentarze do Arystotelesa

Subtelny system scholastyczny:

1. Przewaga wiary nad rozumem.

Nie może być dowiedziona ogromna większość tez teologicznych. Analiza Szkota nie kwestionował prawd teologicznych, ale kwestionowała zdolności rozumu i przez to, choć nie miała intencji sceptycznych, wiodła do sceptycyzmu. Był zwiastunem nowej epoki - krytycznej filozofii średniowiecznej. Dowód na istnienie Boga: istniejące rzeczy są wprawdzie przygodne, ale można je ująć pod kątem ich możliwości, skoro faktycznie zaistniały jako przygodne, to z konieczności są możliwe, bo gdyby nie były możliwe nie zaistniały by faktycznie, więc możliwość zbiega się z koniecznością. Twórca teorii jednoznaczności pojęcia bytu - wieloznaczne pojęcie bytu musi prowadzić do agnostycyzmu w kwestii poznania Boga. Jednoznaczność mówi, że Bóg i stworzenie nie jest nicością. Nauka o różnicy formalnej. Atrybuty Boga różnią się formalnie. Nie jest to ucieczką w fideizm, ale stawianiem wysokiej poprzeczki dla rozumu.

2. Przewaga intuicji nad abstrakcją

Do poznania prawdy nie jest konieczne specjalne oświecenie Boże. Człowiek nie dlatego poznaje, że ma intelekt, ale dlatego, że są przedmioty poznawalne. O ile w wypadku przyczyn przyporządkowanych do siebie w działaniu tylko przypadłościowo, jedna z przyczyn może być usunięta, a skutek i tak nastąpi(mocny koń), o tyle w przypadku przyczyn przyporządkowanych istotowo, skutek nie pojawi się bez zadziałania obydwu przyczyn(mąż i żona). Tak jest w poznaniu, gdzie konieczna jest aktywna władza poznawcza i równie konieczny jest poznawany przedmiot. Ponieważ zaś faktycznie istnieją tylko rzeczy jednostkowe, wobec tego poznanie intuicyjne góruje nad abstrakcyjnym, gdyż bliższe jest temu co istnieje realnie.

3. Przewaga jednostki nad ogółem

Powszechnik ma jakiś odpowiednik w rzeczywistości. Materia posiada jakiś stopień bytowości, niezależnie od formy, jest pozytywnym warunkiem umożliwiającym istnienie rzeczy cielesnych. Przejście od natura communis do jednostki stanowi bytowe wzbogacenie, ponieważ większy jest stopień jedności indywiduum w porównaniu z jednością gatunkową; rzecz jednostkowa jest nie tylko niepodzielna, ale i nie komunikowalna, a tam gdzie jest wzrost jedności, jest też wzbogacenie bytowe. Wypracowuje naukę o haecceitas, zasadzie jednostkowienia, nie modyfikuje ona formy gatunkowej, lecz tylko udoskonala jej aktualność, sprawia że indywiduum staje się czymś oryginalnym. Indywiduum ma najwyższy stopień bytowości, jest najbardziej piękne i poznawalne.

4. Przewaga woli nad myślą

Te władze różnią się między sobą formalnie. Dyskutuje, czy poznanie jest ze swej natury skierowane do przygotowania aktu chcenia, czy też akt chcenia jest tylko skutkiem, wypadkową aktu poznania. Jeśli intelekt przedstawiając woli poznany przedmiot, determinuje wolę do chcenia, wtedy niema wolności, bo intelekt w swoim działaniu nie jest wolny. Dlatego twierdzi, że tylko sama wola jest całkowitą przyczyną chcenia. Wola chce ponieważ chce. Wola nie jest zdeterminowana do chcenia przez żaden czynnik zewnętrzny, nawet Boga. Ale nie zastępuje intelektu. Intelekt jest tak samo autonomiczna zasadą poznania, jak wola jest autonomiczna zasadą chcenia. Obydwie władze są więc równie konieczne, a akt poznania czasowo wyprzedza akt woli. W aspekcie godności pierwszeństwo przynależy się aktowi woli, bo on niejako zamyka proces ludzkich działań duchowych.

3

- hylemorfizm

- teologia pozytywna

- metafizyka światła - dla wytłumaczenia natury materii, światło jest formą powszechną materii, poza nim ciała mają formy swoiste.

- teoria racji zarodkowych (rationes seminales) - dla wytłumaczenia rozwoju ciał. W każdym ciele jest zarodek, który wywołuje jego rozwój i celowo nim kieruje. Zarodki utożsamił z formami.

---