dr Patrycja Stawiarska

Zakład Psychologii Zdrowia i Jakości Życia

PSYCHOLOGIA ZDROWIA

Wykład 6:Rola wsparcia społecznego w procesie radzenia sobie ze stresem.

Wsparcie społeczne -stres - zdrowie - teoria a najnowsze wyniki badań. Wsparcie jako zasób ?

1.WSPARCIE SPOŁECZNE - pogranicze zasobów osobistych i społecznych.

W literaturze psychologicznej od lat 70-tych, przede wszystkim w powiązaniu z problematyką stresu i krytycznych wydarzeń życiowych oraz pojęciem zasobów w koncepcji salutogenetycznej. Samo pojęcie wsparcia odnosi się najczęściej do funkcji i jakości relacji społecznych takich jak spostrzegana dostępność pomocy lub rzeczywiście otrzymywana pomoc. Może się wiązać z altruizmem, poczuciem zobowiązania, regułą wzajemności.

szerokie ujęcia wsparcia społecznego (za: Sęk, Cieślak, 2004; Sęk 2001):

pomoc dostępna dla jednostki w sytuacjach trudnych (Sarason, 1982); konsekwencja przynależności człowieka do sieci społecznych (Pommersbach, 1988); zachowania pomocne (Gottlieb, 1978); zaspokojenie potrzeb w trudnych sytuacjach gwarantowane przez osoby znaczące i grupy odniesienia (Caplan, 1981), element proaktywnego radzenia sobie, uogólnione doświadczenie kontaktów społecznych, dziedziczenie stylów przywiązania (por. Cieślak, Eliasz, 2004), dawne, aktualne i potencjalne struktury społeczne i relacje (por. Heszen, Sęk, 2007)

w celu sprecyzowania koncepcji wsparcia społecznego wyróżniamy:

* wsparcie strukturalne i funkcjonalne

* źródła wsparcia społecznego

* rodzaje wsparcia społecznego

* wsparcie otrzymywane i spostrzegane i poszukiwane

(pożądana relacja symetryczna)

* hipotezy wyjaśniające działanie wsparcia społecznego i jego

relacje ze zdrowiem

A) WSPARCIE SPOŁECZNE STRUKTURALNE - obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się wśród innych sieci tym, że poprzez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych, przynależności pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji (cechy ilościowe struktury społecznej; Knoll, Schwarzer, 2004).Analizie podlegają: wielkość sieci, gęstość sieci (obszar wchodzenia dostępność interakcje), homogeniczność/ heterogeniczność sieci (podobieństwo lub zróżnicowanie: wiek, płeć, wykształcenie, problem), symetryczność (odwzajemnienie), spontaniczność (naturalność) sieci, dostępność sieci (łatwość kontaktowania się).

Źródła wsparcia społecznego: NATURALNE (rodzinne, przyjacielskie, sąsiedzkie, towarzyskie), SFORMALIZOWANE (współpracownicy, grupy wyznaniowe, profesjonaliści, instytucje opieki zdrowotnej)

B) WSPARCIE SPOŁECZNE FUNKCJONALNE - rodzaj interakcji społecznej, która zostaje podjęta przez jednego lub obu uczestników sytuacji problemowej, trudnej, stresowej lub krytycznej. Wymianie podlegają: emocje, informacje, instrumenty działania, dobra materialne; wymiana jest jedno lub dwustronna, wyróżniamy dawcę i biorcę wsparcia; istotna jest odpowiedniość między udzielanym wsparciem a potrzebami odbiorcy; celem interakcji jest zmniejszenie stresu, opanowanie kryzysu.

Treściowe rodzaje wsparcia społecznego w toku interakcji:

#emocjonalne (najczęściej oczekiwane niezależnie od sytuacji)

#informacyjne (poznawcze)

#instrumentalne

#rzeczowe (materialne)

#duchowe (opieka terminalna)

Zagadnienie wsparcia spostrzeganego/ otrzymywanego i dopasowania źródeł do treści wsparcia (por. Heszen, Sęk, 2007).

• Wsparcie spostrzegane - efekt działania sieci i doświadczenia w relacjach, wynika z wiedzy, odzwierciedla przekonanie o dostępności wsparcia

• Wsparcie otrzymywane i adekwatność do oczekiwań

• Potrzeba wsparcia a dopasowanie wsparcia !!

• Dopasowanie źródeł do treści wsparcia !!

• Poszukiwanie wsparcia: autonomiczne (gdy wyczerpię własne możliwości…) zależnościowe (tylko inni mogą mi pomóc…)

2. WSPARCIE SPOŁECZNE A STRES

wsparcie społeczne (jako zasób) warunkuje: 1) wystąpienie stresującego wydarzenia 2) jego ocenę 3) sposoby radzenia sobie z nim

w sytuacji stresu we wzajemne relacje wchodzą: wsparcie strukturalne, funkcjonalne, proces radzenia sobie ze stresem (społeczne strategie radzenia sobie!), procesy wsparcia (potrzeba, poszukiwanie, unikanie, wykorzystanie, ocena wsparcia…), cechy podmiotu (sprzyjające lub utrudniające np. samoocena, poczucie kontroli, kompetencje społeczne…) dając pozytywne lub negatywne efekty działania wsparcia.

3. Hipotezy wyjaśniające działanie wsparcia społecznego i jego zależności ze zdrowiem (por. Pommersbach, 1988; Sęk, Cieślak, 2004):

Hipoteza efektu głównego (bezpośredniego) wsparcia:

wsparcie społeczne pełni korzystną rolę dla zdrowia niezależnie od doświadczanego stresu, daje poczucie przynależności i wzmacnia. Osoby posiadające oparcie w znacznie mniejszym stopniu są narażone na stres i spostrzegają niższy jego poziom. Wsparcie społeczne jako wskaźnik integracji ze środowiskiem jest czynnikiem niezależnym wpływającym na zdrowie (raczej pośredniczą zmienne mediacyjne np. poziom spostrzeganego stresu)

Hipoteza buforowa: wsparcie społeczne działa jako bufor wobec zagrożenia patologią (napięcie stresowe i jego negatywne skutki) ale tylko w sytuacji silnego stresu (modyfikacja oceny poznawczej, własnych kompetencji i wzrost poczucia zaradności, własnej skuteczności, samooceny)

INNE HIPOTEZY:

Model addytywny: stres obniża poczucie dobrostanu, wsparcie społeczne działając równocześnie poprawia samopoczucie (jednakowa siła zmiennych =brak zaburzenia; silny kryzys =silna sieć wsparcia)

Model mobilizacji wsparcia: im silniejszy stres tym bardziej poszukujemy i oczekujemy wsparcia (w fazie początkowej tendencja do działań kolektywnych, np. klęski żywiołowe por. Kaniasty, Norris, 2004);

Model deterioracji wsparcia: krytyczne wydarzenie powoduje utratę istotnych źródeł wsparcia (np. przemoc w domu)(Kaniasty, Norris, 2004);

Model przeciwdziałania deterioracji wsparcia (social suport deterioration deterrence model, SSDD): ochraniająca pomoc, wsparcie spostrzegane, ochraniająca ocena = przeciwdziałanie deterioracji (weryfikacja modelu teoretycznego: huragan-Meksyk, powodzie-Polska)

# Klęska żywiołowa jako przykład stresu ekstremalnego i katastrofa społeczna

1. Po doświadczonej klęsce wyłania się tzw. altruistyczna wspólnota ofiar, którą rządzą następujące reguły: względnych potrzeb; piramida pomocy (rodzina, przyjaciele, sąsiedzi, źródła formalne); uprzywilejowanie (kobiety, wykształcone, pozostające w związkach, młode…); pominięcie i troska

2. Deterioracja pomocy - przyczyny

• Zakłócenie funkcjonowania grup społecznych - rozerwanie więzi (obniżanie wsparcia spostrzeganego)

• Rozczarowanie niewystarczającą pomocą

• Konfrontacja z pokryzysową rzeczywistością

• Brak spełnienia oczekiwań

• Obniżony nastrój i negatywne emocje stają się przyczyną obniżenia oceny otrzymanego i spostrzeganego wsparcia

• Źródła wsparcia stają się ofiarami

3. Model przeciwdziałania deterioracji wsparcia w sytuacji klęsk żywiołowych (Kaniasty, 2003, s. 109)

(4)

Ochraniająca

pomoc

względne

uprzywilejowanie

Ochraniając ocena

(3)

Mobilizacja wsparcia deterioracja

(2) wsparcia

zróżnicowane

wystawienie

Wpływ bezpośredni(1)

Wsparcie spostrzegane:

• pokryzysowe nagromadzenie się zasobów radzenia w wyniku mobilizacji otrzymanego wsparcia społecznego ?

• mediator wpływu klęsk na zdrowie psychiczne - rola wsparcia otrzymanego mediowana przez wsparcie spostrzegane !! (wpływ na zdrowie psychiczne)

• ścieżki 2 i 4 stanowią istotę przeciwdziałania deterioracji wsparcia w sytuacji klęski !!

Hipoteza odwracająca relację wsparcie - zdrowie: osłabienie więzi społecznych jest konsekwencją predyspozycji do zaburzeń psychicznych !

4. WSPARCIE SPOŁECZNE A CHOROBY FIZYCZNE

● z badań wynika, że niski poziom wsparcia zwiększa ryzyko

śmierci z powodu chorób układu krążenia i nowotworów

● deficyt wsparcia koreluje z komplikacjami w czasie ciąży

i porodu (Pommersbach, 1988)

● korzystny wpływ wsparcia emocjonalnego od współmałżonka na

powrót do zdrowia po operacji kardiologicznej

● mniejsze szanse na przeżycie zawału mięśnia sercowego u

pacjentów z niższym poziomem wsparcia np. osoby bez partnera

życiowego

● efekt stanu cywilnego u mężczyzn (700 mężczyzn w okresie 51

lat), mniejsze ryzyko zgonu od rozwiedzionych, owdowiałych

i żonatych ponownie)

● efekt ilości dzieci u starszych kobiet (550 kobiet w okresie

51 lat) (Knoll, Schwarzer, 2004)

ścieżki wpływu: wsparcie - choroba - śmierć

1. fizjologiczna: procesy psychoneuroimmunologiczne

2. behawioralna: sieć społeczna stymuluje zachowania sprzyjające zdrowiu, spowalnia postępy choroby, wpływa na proces powrotu do zdrowia

3. psychologiczna: brak wsparcia związany z negatywnymi stanami emocjonalnymi (dystres, depresja)

5. WSPARCIE SPOŁECZNE A CHOROBY PSYCHICZNE

(jaki jest udział wsparcia w powstaniu i utrwaleniu zaburzeń

psychicznych?; jakie są wzorce wsparcia u osób z zaburzeniami

psychicznymi?)

● mniejsza dostępność wsparcia u osób zaburzonych psychicznie

● zaburzone wsparcie rodzinne u schizofreników

● osoby samotne bardziej podatne na depresję

● obniżone wsparcie w miejscu pracy - większe ryzyko depresji

i symptomów psychosomatycznych (Pommersbach, 1988)

● niejednoznaczne wyniki związku wsparcia z konsekwencjami

stresu traumatycznego (np. kobiety zgwałcone)(por. Łuszczyńska, 2004)

6.POZYTYWNE I NEGATYWNE FUNKCJE RELACJI SPOŁECZNYCH

1. POZYTYWNE: źródło poczucia bliskości, przynależności, podstawa zachowań opiekuńczych, poczucia własnej wartości i samooceny, źródło dóbr np. rzeczowych, zmienna mediująca w procesie radzenia sobie ze stresem

2. NEGATYWNE: sieć społeczna może stanowić źródło stresu, społeczna presja, chroniczne tłumienie uczuć, konfliktowe źródła wsparcia, nadopiekuńczość, rodziny z problemem alkoholowym

Literatura wykorzystana w trakcie wykładu:

Cieślak R. (2004). Wsparcie społeczne-problemy i techniki pomiaru. W: H. Sęk, R. Cieślak (red.). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie (s. 106-123). Warszawa, PWN.

Kaniasty K., Norris F.H. (2004). „Wzlot i upadek utopii”: mobilizacja i deterioracja wsparcia społecznego w sytuacjach klęsk żywiołowych. W: H. Sęk, R. Cieślak (red.). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie (s. 123-138). Warszawa, PWN.

Kaniasty K. (2003). Klęska żywiołowa czy katastrofa społeczna. Gdańsk, GWP

Lazarus R.S., Folkman S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New York. Springer-Verlag.

Knoll N., Schwarzer R. (2004). „Prawdziwych przyjaciół...“ Wsparcie społeczne, stres, choroba i śmierć. W: H. Sęk, R. Cieślak (red.). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie (s. 29-48). Warszawa, PWN.

Łuszczyńska A. (2004). Wsparcie społeczne a stres traumatyczny. W: H. Sęk, R. Cieślak (red.). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie (s. 190-206). Warszawa, PWN.

Pommersbach A. (1988). Wsparcie społeczne a choroba. Przegląd Psychologiczny, 31 ,2,

Poprawa R. (2001). Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem. W: G. Dolińska-Zygmunt (red.). Podstawy Psychologii Zdrowia (s. 103-143). Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Sęk H. (2001). O wieloznacznych funkcjach wsparcia społecznego. W: L. Cierpiałkowska, H. Sęk (red.). Psychologia kliniczna i Psychologia zdrowia (s. 13-31). Poznań, Wydawnictwo Fundacji Humaniora.

Sęk H. (2003). Wsparcie społeczne jako kategoria zasobów i wieloznaczne funkcje wsparcia. W: Z. Juczyński, N. Ogińska-Bulik (red.). Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki (s. 17- 32). Łódź, Wydawnictwo UŁ.

Sęk H., Cieślak R. (2004). Wsparcie społeczne - sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne. W: H. Sęk, R. Cieślak (red.). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie (s. 11- 28). Warszawa, PWN.

Sęk H. (2004). Rola wsparcia społecznego w sytuacjach stresu życiowego. O dopasowaniu wsparcia do wydarzeń stresowych. W: H. Sęk, R. Cieślak (red.). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie (s. 49-67). Warszawa, PWN.

W badaniach Sęk (2004) wśród młodzieży okazał się, iż to nie źródło wsparcia ale JEGO RODZAJ wpływa na zmniejszenie dopasowania.

W innych badaniach Sęk (2004) wśród przyszłych rodziców uczęszczających do szkoły rodzenia okazało się, iż wzajemnie od siebie oczekują oni wsparcia emocjonalnego, przy czym w większym stopniu kobiety, natomiast mężczyźni oczekują wsparcia informacyjnego od partnerek, nie oczekują natomiast wsparcia emocjonalnego od członków szkoły rodzenia, a w tym wypadku zdecydowanie wsparcia informacyjnego, które uzyskują zgodnie z oczekiwaniami.

Mamy tutaj do czynienia z 2 mechanizmami: wsparcie działa profilaktycznie, wsparcie modyfikuje spostrzeganie stresu

W badaniach Kanga i In. (1998) studenci spostrzegający w ciągu semestru wyższy poziom wsparcia ze strony rodziny wykazywali obniżenie cytotoksyczności komórek NK (cytotoksyczność odgrywa istotną rolę w zwalczaniu chorób wirusowych), dotyczyło to studentów o wysokim poziomie stresu

Powyższy model zachowań powtarza się w sytuacji doświadczania klęsk żywiołowych (ofiary powodzi, huraganów, trzęsień ziemi, tornad…(por. Kaniasty, 2003)

Warto wziąć pod uwagę że pomocy mogą nie otrzymywać ci którzy o nią nie proszą!

Istnieje wiele narzędzi do pomiaru wsparcia społecznego (por. Cieślak, 2004), Berlin Social Suport Scales - BSSS Schwarzer, Schultz, 2000 są dostępne na stronach http://www.coping.de, polska wersja BSSS opracowana przez Łuszczyńską, Kowalską, Schwarzera i Schultz dostępna jest na stronie: http://userpage.fu-berlin.de/~health/soc_pol.htm)

Tutaj warto zwrócić uwagę na źródła wsparcia !!!

Pozycje podkreślone stanowią literaturę obowiązkową do prezentowanego wykładu

1

Rozmiar traumy

Dystres emocjonalny

Status i zasoby

Wsparcie otrzymane

Wsparcie spostrzegane

---