TWÓRCZOŚĆ A FANTAZJA, ICH OSOBOWOŚCIOWE I SPOŁECZNO-PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA.

W miarę jak rozwijała się filozofia i psychologia, w istotny sposób zmieniał się stosunek uczonych do twórczości i fantazji jako do problemu naukowego. Dla racjonalistów zdolności twórcze wiązały się z myśleniem logicznym, natomiast wielcy uczeni tacy jak Newton czy Pascal traktowali tę dziedzinę jako nie wartą uwagi. Przedstawiciele psychologii empirycznej obrali inną drogę: według nich aktywność twórcza jest wynikiem działania „praw asocjacji” -zgodnie z zasadą bliskości, podobieństwa i przeciwieństwa. Na dobrą sprawę twórczością zaczęto się poważnie zajmować od roku 1955, wzrosła wtedy znacząco liczba artykułów na temat fantazji i twórczości. Spowodowane to było pojawieniem się nowego terminu w literaturze angielskiej, mianowicie pojęcia creativity, któremu różni autorzy nadają różne znaczenie. Na temat tej radykalnej zmiany stosunku do twórczości Guilford pisze: „Żadne zjawisko psychologiczne [...] nie było tak długo ignorowane i jednocześnie nie wzbudziło tak nagłego zainteresowania, jak twórczość”{1967a, 419}.

Zanim jednak zacznę mówić na temat twórczości i fantazji zdefiniuję te pojęcia. Według Słownika Psychologicznego pod redakcją Włodzimierza Szewczuka terminy te oznaczają:

twórczość- działalność człowieka, której efektem jest wzbogacenie sposobów życia człowieka, jego poznanie rzeczywistości-także samego siebie, wzbogacenie świata kultury w najszerszym słowa znaczeniu. Wbrew opartej na idealistycznej koncepcji tradycji ograniczającej pojęcie twórczości do obszaru sztuki, literatury i nauki nie ma takiej dziedziny działalności, w której nie byłoby miejsca dla twórczej aktywności człowieka.

fantazja-sprawność myślowo-wyobrażeniowego przedstawiania sytuacji, zdarzeń, całych ciągów zdarzeniowych będących przetworzeniem wzbogacenia wcześniejszych doświadczeń, albo przedstawianie nowych sytuacji, zdarzeń i ciągów zdarzeniowych. Fantazja jest jednym z istotnych warunków twórczości, zarówno literackiej jak i muzycznej, plastycznej czy teatralnej ale również naukowej.

Myślę, że przydatna na cele tej pracy będzie definicja osobowości twórczej, według tego samego słownika termin ten oznacza: osobowość, która niezależnie od wieku i dziedziny działalności, człowieka cechują następujące specyficzne właściwości: głębokie zainteresowanie i silny napęd motywacyjny, samodzielność myślenia i łatwość różnych sposobów ujmowania, otwartość na problemy i potrzeba doskonalenia własnego działania; zakres i jakość tych cech u konkretnej jednostki zależy przede wszystkim od historii jej życia, całokształtu oddziaływań wychowawczych i opanowania sztuki samowychowania.

Jednym z podziałów zachowań człowieka jest rozróżnienie przyjmujące jako kryterium stopień receptywności i produktywności. Pierwszy rodzaj zachowań ukierunkowany jest na zdobywanie gratyfikacji od zastanego otoczenia społecznego i fizycznego, natomiast działanie produktywne polega na osiąganiu gratyfikacji w drodze reorganizacji otoczenia. Twórczość to rodzaj zachowania produktywnego. Psychologia nie dysponuje jeszcze rozwiniętą wiedzą na ten temat, aczkolwiek naukowcy przeprowadzili już badania, które miały na celu zbadanie wewnętrznej struktury jednostek twórczych, twórców jako grupy społecznej. Ja postaram się prześledzić budowę osobowości tej specyficznej grupy społecznej, ponieważ różni się ona od tej, jaką posiadają „przeciętne” jednostki.

Jak już napisałem psychologia twórczości jest stosukowo młodą dziedziną. Współczesnym badaniom brakuje ogólnej teorii, wspólnych metodologicznych założeń oraz porównywalnych technik badawczych. Na tym tle jednak pozytywnie wyróżnia się Kalifornijski Instytut Badań i Pomiaru Osobowości {IPAR}.Głównym celem badań było skonstruowanie hipotetycznego modelu osobowości twórczej. Jakimi cechami osobowości charakteryzują się twórcy?

Pierwszą ze specyficznych właściwości jest tzw. silne ego. Ważną rolę w toku rozwoju jednostki odgrywają dwie struktury: „struktura ja” oraz innych obiektów, idei, osób. Odpowiadają one za integrację różnych motywów i emocji oraz za adaptację zachowań jednostki do wymogów świata fizycznego i społecznego. Poziom funkcjonowania struktur „ja” i „nie-ja” objawia się między innymi w umiejętności pokonywania przeszkód, skuteczności rozwiązywania konfliktów. Obie te struktury nazywane są przez psychologów ego. Fakty świadczące o silnym ego u twórców to przede wszystkim wysokie wyniki w teście Ego-strenght. Wyniki te wiążą się z efektywnością w pracy zawodowej, przedsiębiorczością, niezależnością sądów, odpornością na presję grupy, niską neurotycznością.

Twórcy osiągają także wysokie wyniki na skalach CPI -skalach elastyczności intelektualnej, trzeźwości umysłu, samoakceptacji, umiejętności współżycia społecznego.

Drugą cechą wyróżniającą twórców jest odznaczanie się wyższą inteligencją. Wśród różnych grup twórców poziom inteligencji bywa niejednakowy. Naukowcy na przykład odznaczają się wysokim ilorazem inteligencji, natomiast u malarzy od pewnego momentu jego zależność od osiągnięć twórczych jest nawet lekko ujemna.

Osoby twórcze charakteryzują się tolerancją na sprzeczne doświadczenia -to następna cecha charakterystyczna. Tezy tej można dowieść odwołując się do testu upodobań estetycznych Welcha-Barrona, gdzie osoby twórcze i oryginalne częściej niż osoby z populacji przeciętnej preferują niesymetryczne, nieokreślone i niestabilne figury. Innym choć bardziej odległym wskaźnikiem są wyniki testu Jungian Type Indicator. Za jego pomocą możemy wyodrębnić dwa typy ustosunkowania się do rzeczywistości: percepcyjny i osądzający. Twórcy okazali się znacznie częściej percypujący, czyli bardziej otwarci na doświadczenia, zdolniejsi do pełniejszej percepcji i werbalizacji.

Czwarta cecha to wyższy od przeciętnego poziom zaburzeń psychicznych. W samoopisie twórców znacznie częściej pojawiają się określenia „zły nastrój”, „posępność”, „depresja”. Cattel przy użyciu szesnastoczynnikowego kwestionariusza, stwierdził u twórców naukowców wysoki poziom schizotymii. Osoby twórcze charakteryzują się specyficzną formą uspołecznienia i niezależnością-czwarta cecha wyróżniająca osobowości twórcze. Socjalizacja oznacza taką organizację struktur regulujących zachowanie, która sprawia, że zachowanie to zgodne jest z oczekiwaniami i wymogami społecznymi. Przejawów socjalizacji można szukać w trzech sferach zachowań:

• kontroli zachowań przez wartości i wzorce osobowe, funkcjonujące w danej kulturze;

• pozytywnym stosunku jednostki do autorytetów i opinii grupy społecznej;

• towarzyskości: potrzebie aprobaty społecznej i obecności innych

Badacze tacy jak McKinnon, Stein, Torrance interesowali się dzieciństwem i młodością twórców. Badania wykazały, że wśród twórców jest duży procent wczesnego sieroctwa, więcej jest wcześnie rozbitych małżeństw, wystąpił brak identyfikacji chłopców z ojcem niż z matką, rodzice pozwalali na infantylne zachowania. Fakty te świadczą o istnieniu pomyślnych warunków dla rozwoju ego, z drugiej strony zaś o przeszkodach prawidłowego uspołecznienia. jednym ze wskaźników może być test CPI, który między innymi służy do badania stopnia socjalizacji. W badaniu tym testem twórcy osiągają niskie wyniki na skalach: konformizmu, socjalizacji, „pragnienia zrobienia dobrego wrażenia”, samokontroli, dobrego samopoczucia.

„Fantazja jest jednym z warunków twórczości...”-prześledzę więc teraz niektóre z podejść traktujących o fantazji. I tak np. Elsenhans traktował fantazję jako wyjściową i pierwotną zdolność człowieka, Main de Biran rozpatrywał ją jako zjawisko składające się z dwóch zjawisk: rozumienia i woli, podobne stanowisko zajmował w tej sprawie Guilford. W każdym z nurtów psychologii badacze wykazywali zainteresowanie tematem fantazji, sposób podejścia do niego był jednak różny, właściwy danemu nurtowi. Psychoanalitycy sprowadzali ją do podświadomości, biologiści widzieli fantazję jako efekt mechanizmów biologicznych itd. I Rozet w swojej książce „Psychologia fantazji” zaproponował następującą koncepcję fantazji: „...niezależnie od charakteru i rezultatów aktywności twórczej, przy jej realizacji zawsze dochodzi do przesunięcia ocen-z jednej strony: umniejszanie znaczenia niektórych informacji, technik, sposobów rozwiązania itd. (mechanizm aksjomatyzacji); z drugiej: podwyższanie oceny otrzymanych wyników, zastosowanych metod i in. (mechanizm hiperaksjomatyzacji). Mechanizmy te nie są ze sobą tylko powiązane, lecz stanowią wyraz jednej głębszej prawidłowości...”. Dalsze rozważania na temat cech osobowościowych wpływających na fantazję będę prowadził pod kątem tej teorii.

Jak się ma fantazja do cech osobowości? W psychologii od dawna szukano wpływu cech osobowości na rezultaty procesu fantazji. Analizując budowę twórczej osobowości wspomniałem już nieco o cechach jakimi się charakteryzuje ta grupa. Zajmę się teraz bliżej tym tematem.

Zarówno w literaturze naukowej jak i pięknej spotkać można opisy zachowania osób oryginalnych czyli twórczych. Rosyjski badacz Jakowlew zauważył, że jednostki te charakteryzuje „emotywnoość działań i czynów”, za przykład podaje między innymi ataki histerii Edith Piaf. Za inne cechy takich jednostek uważa się zdolność do dziwienia się zwyczajnym faktom, silną koncentrację na błahych obiektach, dziecięcą naiwność, nieustępliwość, wyrzekanie się „światowych” radości. jednostce twórczej przypisuje się umiejętność żartowania i bawienia się. Ludzie przejawiający tendencje twórcze są świadomi czekających ich trudności. Van Gogh pisał: „...lepiej jest więcej i poważniej popracować, niż dogadzać gustom publiczności...”. To z kolei tłumaczy następną cechę twórców jaką jest nonkonformizm.

Oprócz ustalenia niezbędnych cech osobowości, ważne jest określenie możliwości ich współwystępowania. Pierwszą próbę ustalenia współzależności podjął Guilford. Wyszedł on z założenia o istnieniu trzech niezależnych aspektów intelektu: materiału, operacji i wyników. Podobnie jak Spearman, Cattel i Eysenck, Guilford przedstawił własny wariant analizy czynnikowej intelektu. W kilku badaniach ustalono, że „osoby z wysokimi wskaźnikami twórczości” różnią się od „osób z niskimi wskaźnikami”. Osoby bardziej twórcze nie zadowalają się jednym rozwiązaniem problemu i szukają nowych dróg rozwiązania. Lieberman zauważył, że dzieci wyróżniające się skłonnością do zabawy, wykazują znaczną elastyczność i oryginalność, a także mają więcej pomysłów, niż dzieci nie wykazujące „skłonności zabawowych”. Zdaniem niektórych badaczy jednostki twórcze charakteryzują się także „skłonnością do komplikowania”: preferują złożone i asymetryczne obrazy, nie podlegające prostym i oczywistym zasadom. We wspomnianym już teście Welcha-Barrona twórcy preferują asymetryczne figury. Istotnym motywem fantazji jest dążenie do samopotwierdzenia i samorealizacji, te zaś wywołane są mechanizmem hiperaksjomatyzacji.

Wszystkie te cechy osobowości, które sprzyjają aktywności twórczej, potwierdzają słuszność proponowanej koncepcji fantazji, zgodnie z którą jednym z wewnętrznych mechanizmów aktywności umysłowej jest aksjomatyzacja (pomniejszanie znaczenia czegoś, odrzucanie).

Charakter aktywności twórczej jest uwarunkowany takimi czynnikami psychologicznymi, jak motywy i cechy indywidualne jednostki. Analiza tych czynników wskazuje na istnienie społecznych uwarunkowań twórczości. Potrzeby i inne motywy kształtują się pod wpływem warunków społecznych. Wystarczy chociażby spojrzeć na zachowanie konformistyczne, które spowodowane jest zarówno cechami indywidualnymi, jak stosunkami interpersonalnymi, a także właściwościami środowiska społecznego.

Niemiecki psycholog Heyman uważa, że najbardziej szkodliwa dla fantazji twórczej jest technicyzacja, reklama, standardowe programy telewizyjne. Według innego badacza czynnikiem niszczącym fantazję jest urbanizacja tłumiąca naturalność i bezpośredniość, a także nadmiar informacji, który w dzisiejszym świecie jest widoczny i wszechobecny jak nigdy dotąd. Nawet wtedy, gdy zadania twórcze są podejmowane przez jednostkę, to jest ona związana ze środowiskiem społecznym, jej zachowanie jest z reguły kierowane przez potrzeby, zależy od stosunku otoczenia, a aktywność twórcza zdeterminowana jest przez pracę wielu pokoleń poprzedników. Społeczeństwo jednak nie wywiera tylko negatywnego wpływu, także korzystnie oddziaływuje na proces twórczy. Piaget trafnie scharakteryzował ten korzystny wpływ: „...bezustannie rodzi się w nas mnóstwo fałszywych poglądów, dziwactw, utopii, mistycznych wyjaśnień, podejrzeń i megalomanii, które giną przy zetknięciu się z innymi ludźmi...”. kontakty z ludźmi pozwalają się ustrzec przed negatywnymi skutkami procesu fantazji.

Twórczość i fantazja, jako jeden z istotnych warunków twórczości, jest zdeterminowana zarówno przez czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. Od kiedy psychologia zajęła się tym tematem przeprowadzono wiele badań na ten temat, do dziś jednak specyficzna grupa twórców i jej problemy pozostają otwartym tematem. Nie wiadomo dokładnie jakie predyspozycje musi posiadać człowiek, i w jakie interakcje wejść ze środowiskiem aby można było stwierdzić, że jest on jednostką twórczą.

BIBLIOGRAFIA

Rozet I., Psychologia fantazji. Warszawa 1982, PWN.

Reykowski J., Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi. Warszawa 1980,Książka i wiedza.

Szewczuk W.(red), Słownik psychologiczny. Warszawa 1979, Wiedza powszechna.

1

5

Internetowa Baza Pomocy Studentów Psychologii - psychol

www.psychobaza.prv.pl

Odwiedź nas!

---