Sebastian Sauter

SPOŁECZNE WYZNACZNIKI

POSTAW ALTRUISTYCZNYCH

Człowiek w ciągu życia wykonuje najróżniejsze czynności i postępuje w swoisty dla siebie sposób. Działanie jest jednym z głównych przejawów funkcjonowania osoby na poziomie świadomości.

Prof. Tadeusz Mądrzycki określa działanie jako: „zespół czynności dowolnie podjętych, zorientowanych na cel i wolicjonalnie kontrolowanych, na które to czynności składa się planowanie, realizacja planu oraz ocena jego wykonania”

Istnieją wewnętrzne i zewnętrzne czynniki wyznaczające przebieg, kierunek i styl działania. Do czynników wewnętrznych możemy zaliczyć wrodzone dyspozycje oraz niektóre nawyki. Ograniczenia zewnętrzne wiążą się z kulturą, działanie zależne jest od społecznie wykształconego obrazu świata, światopoglądu, norm i wartości. Materialne warunki życia również mogą ograniczać działanie człowieka.

Aktywność wychodząca poza zakres interesów jednostki jest jednym z najbardziej powszechnych zjawisk występujących w życiu ludzi. Zachowanie zorganizowane tak, by chronić, podtrzymać lub rozwijać interes innych osób, grup, społeczności nazywamy czynnościami prospołecznymi. Można je podzielić przyjmując jako kryterium relację między tym co osiąga podmiot, a tym co osiągają inni. Otrzymujemy wówczas zależności:

• Czynność zorganizowana jest tak, aby inny osiągnął korzyść, podczas gdy podmiot poświęca ważne dobro osobiste (majątek, zdrowie, życie, dobre imię ) − są to czynności altruistyczne.

• Czynność, podczas której ktoś inny odnosi korzyści a podmiot ponosi jedynie naturalne koszty czynności − są to czynności pomocne.

• Czynność zorganizowana jest tak, aby podmiot oraz inni odnosili korzyść lub nie ponosili strat − są to czynności kooperacyjne ( Reykowski 1986 ).

W tej pracy zajmę się jedną z form zachowań prospołecznych − czynnościami altruistycznymi .

Czynności zorganizowane tak, aby przynieść pożytek drugiemu, mogą być motywowane zewnętrznie lub wewnętrznie. W pierwszym przypadku osoba działająca oczekuje, iż działanie na rzecz cudzego dobra zostanie odpowiednio wynagrodzone przez osobę lub osoby, które z tego korzystały. Zewnętrznym motywem czynności altruistycznych może być także lęk przed karą czy potępieniem za nie udzielenie oczekiwanej pomocy.

Przy wewnętrznej motywacji zachowań prospołecznych trzeba zwrócić uwagę na jej podział na niespecyficzną i specyficzną. Pierwsza to taka, która jest sposób naturalny powiązana z wynikiem czynności. Czasami wspieranie słabszych wiąże się z chęcią doświadczenia przyjemności związanej z własną pomocą lub kompetencją. Atrakcyjne może być też pomaganie tym, których się uważa za atrakcyjnych.

W zachowaniach altruistycznych kierowanych przez motywację specyficzną rzeczywiste usunięcie szkody, którą ktoś poniósł, czy rzeczywiste przyczynienie się do powiększenia cudzego dobra, jest autonomicznym celem czynności. Możemy wyróżnić kilka form takiej motywacji. Pierwsza, najwcześniej rozwijająca się, wiąże się z powstawaniem wrażliwości emocjonalnej na sygnały emocjonalne odbierane od innej osoby − jest to motywacja empatyczna. Druga forma motywacji przejawia się w takich przeżyciach jak poczucie obowiązku, lęk przed wyrzutami sumienia, poczucie humoru. Tutaj ważną rolę odgrywa poczucie własnej wartości. Jest to motywacja endocentryczna. Trzecia przejawia się w reakcjach współczucia, przekonania o słuszności sprawy, bezinteresownej miłości − motywacja autoteliczna.

Znany jest również podział motywacji specyficznej na egzocentryczną i endocentryczną. Pierwsza z nich to tzw. „czysty altruizm”, wewnętrzne przekonanie o bezinteresownej pomocy. Motywacja endocentryczna to wewnętrzne nakazy, chęć bycia zadowolonym z siebie (Karyłowski ) .

Analiza mechanizmów neutralizujących motywację prospołeczną wskazuje na złożoność procesów, od których zależą czynności altruistyczne. Jeżeli weźmie się pod uwagę wielorakość procesów uczestniczących w regulacji, to staje się oczywiste, jak wielkie uproszczenia kryją się za potocznymi wyobrażeniami o tym , dlaczego ludzie postępują egoistycznie bądź pomagają innym. Tylko w skrajnych przypadkach można je wyjaśnić za pomocą niewielu prostych założeń. Na przykład wtedy, gdy „struktura ja” uzyskuje duży potencjał regulacyjny lub jakiś jeden obiekt społeczny zaczyna dominować w umyśle jednostki. Wszelkie najdrobniejsze sygnały odbierane są wtedy jako oddziaływanie silnie pobudzające. Innymi słowy nie ma „gry sił” pomiędzy mechanizmami pobudzenia i hamowania. Taka sytuacja zdarza się rzadko. U większości ludzi występują mechanizmy motywacyjne różnych rodzajów i dlatego ich postępowanie jest uzależnione od gry rozmaitych, oddziaływujących na siebie czynników. O układzie między tymi czynnikami w dużym stopniu decydują warunki, w jakich czynność przebiega. „Odczytanie” warunków uzależnione jest od właściwości wewnętrznych mechanizmów. Właściwości te zmieniają się z chwili na chwilę, a stanowią mniej lub bardziej stałe elementy psychiki ludzkiej (Reykowski).

W literaturze psychologicznej można znaleźć opis wielu badań nad związkiem między cechami osobowości a podejmowaniem zachowań pomocnych. Metody stosowane przez badaczy pozwalają jedynie na stwierdzenie, że pewne cechy w pewnych sytuacjach mogą wpływać na wystąpienie poszczególnych sposobów zachowań altruistycznych. Jednakże niektórzy badacze orzekli, że istnieją tacy ludzie, którzy w różnych sytuacjach zachowują się w miarę stabilnie w tym sensie, że są bardziej altruistyczni, uczynni, wielkoduszni niż inni.

Niektóre korelaty osobowościowe współwystępują najczęściej z wyborem pomocnych bądź altruistycznych zachowań, na przykład w sytuacji nagłych wypadków. Stwierdzono, że były to między innymi : impulsywność, współczująco − życzliwa orientacja i zdolność do radzenia sobie z własnym stresem, społeczna odpowiedzialność, niski stopień makiawelizmu, otwarcie się na innych, autorytaryzm, autonomia, uległość, niezależność, wrażliwość na bodźce fizjologiczne, poznawcza złożoność oraz wysoki poziom rozwoju moralnego. Osoby o wysokim stopniu empatii wykazywały większą gotowość do zachowań pomocnych niż te o niskim stopniu empatii, gdy przyczyny dyskomfortu były pod kontrolą ofiary. Atrybucja przyczyn nie zmieniała ich stałej, wysokiej gotowości do pomocy. Bywały też bardzo specyficzne zależności, na przykład osoby o dużej potrzebie bezpieczeństwa chętniej pomagały innym w szukaniu drobiazgów niż osoby o wysokim poczuciu własnej wartości.

Niektórzy badacze byli jednak zdania, że stopień, w jakim dana cecha koreluje z zachowaniem pomocnym, zależy od widoczności potrzeby pomocy w danej sytuacji. Wiele cech występowało najczęściej u osób uznawanych według pewnych kryteriów za altruistyczne. Były to: wewnętrzny locus of control, społeczna odpowiedzialność, samokontrola, samoakceptacja, siła superego, zdolność do nawiązywania bliskich kontaktów (Otrębska - Popiołek). Jednakże z pewnością dla różnych typów altruistów − tych pomagających stale w drobnych sprawach i tych heroicznych, tych motywowanych endocentrycznie i egzocentrycznie (Karyłowski) − charakterystyczne będą inne cechy.

Reykowski twierdzi podobnie jak Otrębska - Popiołek, iż nie istnieje jakiś jeden wariant prospołecznych mechanizmów. Uznaje on także empatię jako podłoże postaw altruistycznych. Chodzi tu o wytworzoną w ontogenezie emocjonalną wrażliwość na cudze emocje i dążność do reagowania pomocnego w celu usuwania emocji negatywnych, a wzmacniania pozytywnych.

Postawy prospołeczne mogą formować się też jako konsekwencja „włączania w obszar ja” różnych elementów społecznej rzeczywistości. Przesłanką owego „włączania” są własności poczucia tożsamości i sposób poznawczego ujmowania otoczenia. Chodzi tu o zjawisko generalizacji standardów osobistych, stanowiące warunek powstawania motywacji syntonicznej. Poza tym normy moralne w powiązaniu z poczuciem własnej wartości, mogą stać się podstawą postaw altruistycznych o charakterze endocentrycznym. Przesłanki zachowań altruistycznych formują się wraz z procesem wyłaniania „ja”, dokonywania rozróżnień między „ja” a „nie -ja”.

Postawy prospołeczne mogą również powstawać jako konsekwencja formowania i rozbudowy struktur poznawczych uzyskujących własność „układów dążących do równowagi”. Układy te mogą mieć formę zarówno pewnego systemu zasad, jak też formę struktur reprezentujących złożone przedmioty i sytuacje fizyczne, psychologiczne i społeczne.

Po to, by układy te mogły mieć wpływ regulacyjny na postępowanie człowieka, muszą osiągnąć dostatecznie wysoki poziom stabilizacji. Troska o interes własny, jak i troska o interes społeczny mogą stać się koniecznymi warunkami zachowania równowagi systemu kontroli. Różne mechanizmy prowadzić będą do różnych jakościowo postaw: jeżeli dominuje mechanizm syntoniczny, to szczególne znaczenie regulacyjne będą posiadały interesy osób uznawanych „za swoje”. Jeżeli dominować będzie mechanizm empatyczny, wtedy o regulacji zachowania decydować będą bezpośrednie sygnały emocji od innych ludzi (Reykowski).

Przejawianie zachowań prospołecznych jest w dużym stopniu wynikiem procesu socjalizacji, któremu poddany jest przeciętny osobnik w rodzinie i w otaczającym go środowisku.

W celu określenia mechanizmów warunkujących powstawanie zachowań altruistycznych przeprowadzono analizę wychowania dzieci o nastawieniach pomocnych i egocentrycznych. Wykazano, że dzieci prospołeczne miały lepsze doświadczenie emocjonalne oraz silniejszy związek uczuciowy z matką. Wobec dzieci egocentrycznych wymagano bezwzględnego posłuszeństwa i stosowano wobec nich kary, jako środek egzekwowania wymagań. W stosunku do dzieci altruistycznych wykorzystywano przy egzekwowaniu wymagań psychologiczne środki kontroli. Dzieci te spostrzegają swój system wychowawczy jako bardziej konsekwentny, mają pełniejszą orientację co do stawianych im wymagań. Dla rozwoju nastawień prospołecznych potrzebne jest doświadczenie pozytywnych uczuć ze strony rodziców, nie sprzyjają temu rozwojowi oddziaływania wychowawcze, które utrwalają zależność od ocen rodzicielskich (Reykowski).

Anna Potocka −Hoser przeprowadziła również wiele badań dzieci, które dotyczyły procesu socjalizacji i jego wpływu na zachowania prospołeczne. Okazało się, że inaczej zachowywali się w eksperymencie jedynacy. Wśród nich było więcej zachowujących się prospołecznie. Próbowano to wyjaśnić przypisaniem jedynakom pewnego rodzaju deprywacji w zakresie kontaktów z innymi dziećmi, co w konsekwencji może sprzyjać altruizmowi.

Autorka ta potwierdziła, iż istnieje pewien wpływ niektórych form socjalizacyjnych stosowanych przez rodziców na podejmowanie zachowań pomocnych. Dopilnowanie, żeby dzieci w domu zawsze się dzieliły między sobą, a także chwalenie i nagradzanie za niektóre zachowania prospołeczne miały wpływ na późniejsze przejawianie takich zachowań. Zauważono przy tym jednak, że generalizacja bodźca (z jednej osoby potrzebującej pomocy na inną) nie przebiega spontanicznie i wymaga dalszego uczenia. Stwierdzono także pewien wpływ poglądów uznawanych przez dzieci na przejawianie altruizmu. Wśród dzieci negatywnie oceniających zachowania egoistyczne było więcej pomagających niż wśród dzieci oceniających zachowania egoistyczne z pewną dozą wyrozumiałości.

Częściej daje się zauważyć tendencję do zachowań prospołecznych u dzieci o bardziej zaspokojonych potrzebach społeczno−ekonomicznych niż u dzieci, które mogły odczuwać pewien stopień deprywacji w zakresie tych potrzeb. Dużo większy wpływ na altruizm miało zaspokojenie potrzeby kontaktu z innymi dziećmi niż zaspokojenie potrzeby jedzenia, ubrania czy zabawy. Wpływ ten można by uzasadnić teorią hierarchii potrzeb A. Maslowa. Według niego zaspokojenie potrzeb niższych w hierarchii pozwala na pojawienie się potrzeb wyższych. Czyli im większe będzie zaspokojenie potrzeb podstawowych u ludzi, tym większe istnieje prawdopodobieństwo, że będą przejawiać zachowania prospołeczne. Poza tym zaspokojenie potrzeby kontaktu z innymi sprzyja większemu niż u innych zainteresowania otaczającym światem i innymi ludźmi oraz przejawianiu altruizmu. (Potocka −Hoser).

Zająłem się tym tematem, ponieważ uważam, iż pomoc drugiemu człowiekowi jest bardzo ważna w dzisiejszym świecie. Nie możemy myśleć tylko o sobie i egoistycznie przechodzić obok drugiego człowieka. Grozi to zatraceniem wszelkich kontaktów z innymi ludźmi, a przecież nikt z nas nie jest „samotną wyspą na oceanie”. Tworzymy swojego rodzaju wspólnotę z otaczającymi nas osobami i chciejmy zrobić coś w kierunku tego, aby nam się milej żyło. Stąd też w tej pracy można znaleźć swego rodzaju wskazówki, jak wychowywać dzieci by nie wyrosły na bezwzględnych egoistów. Chęć i zdolność uwzględniania wartości społecznych w swoich myślach i działaniach, liczenie się z nimi, koordynowanie celów swoich i społecznych są niezbędną przesłanką życia społecznego.

BIBLIOGRAFIA

Karyłowski J.,O dwóch typach altruizmu. Wrocław 1982, Ossolineum.

Mądrzycki T.,Osobowość a działanie. Psychologia Wychowawcza 1989,nr 2.

Mądrzycki T.,Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. Gdańsk 1996, GWP.

Otrębska− Popiołek K., Człowiek w sytuacji pomocy. Katowice 1991, Uniwersytet Śląski.

Potocka−Hoser A., Wyznaczniki postawy altruistycznej. W−wa 1971,PWN.

Reykowski J.,Motywacja, postawy prospołeczne a osobowość. W−wa 1986,PWN.

Reykowski J., Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi. W−wa 1980,Książka i wiedza.

1

1

Internetowa Baza Pomocy Studentów Psychologii - psychol

www.psychobaza.prv.pl

Odwiedź nas!

---