argumenty za wpł sytuacji i osob na zach Wpł osob: 1) Czł reguluje swe stos z ot poprzez przystosowanie się do niego i przez działanie (przekształcanie ot ze wzgl na własne potrzeby-typowo ludzka forma zachowań). Osob wg Nuttina stanowi z funkcjonalnego punktu widzenia sieć interakcji „ja” ze światem. 2) Murray wyodrębnia dwie klasy zachowań- zach proaktywne jest zdeterminowane przez osob, reaktywne- przez sytuację. 3) Leontiew: osob to wew warunek działalności. 4) Jeżeli czł reguluje swe stosunki z ot poprzez działanie, a ono ma swe źródło w osob, to i zach (regulacja, działanie) ma swe źródło w osob. Działanie to głównie tworzenie planów, i ich realizowanie. Funkcją osob jest tworzenie i realizowanie planów. 5) Osob jest źródłem aktywności intencjonalnej. Można w niej wyodrębnić trzy składniki: motywacyjny- ukierunkowanie osob- odpowiadają na pytanie co czł robi i do czego dąży; instrumentalny- możliwości- jak dobrze czł robi to, co robi; style funkcjonowania- wyrażają charakterystyczny dla jedn sposób reagowania i wykonywania czynności intencjonalnych. 6) Składnikiem osob jest pojęcie własnej osoby, które spełnia co najmniej dwie funkcje: wpł na kształtowanie się planów życiowych jedn (zwłaszcza „ja idealne”); niektóre jego aspekty- np. poczucie kontroli, poczucie własnej skuteczności- wpływają modyfikująco na proces realizacji planów i jego wyniki PSYCH OSOB A PSYCH RÓŻNIC INDYW. Tabelka: Psych osob (dział psych, który zajmuje się głównie zgłębianiem problemu cech osob (psych i fiz aspekty), bada motywacyjne i emocjonalne składniki psychiki czł, jego temp a także udział czyn. instrumentalnych (zdolności, intel) Psych różnic indyw zajmuje się sposobami pomiaru i wykrywaniem różnic indyw między poszczególnymi jedn pod względem różnych cech psych, zachowania itp. Psych różnic stara się poznać zdolności jedn zrozumieć jej osob z uwzględnieniem wł. dziedzicznych i wpływu środ. Przede wszystkim stosuje metody psychometryczne Treść i zakres pojęcia osob. Wprowadzono termin `osob`: żeby wyjaśnić względną stałość zachowania się jedn w różnym czasie w różnych sytuacjach; żeby wyjaśnić różnice zachowania odmiennych ludzi w tych samych sytuacjach; żeby przewidywać zach ludzi; żeby je zmieniać i modyfikować. Sposoby definiowania pojęcia osob: D. omnibusowa: osob to suma cech, agregat charakteryzujący jednostkę integracyjna: nie tylko suma cech, składników; cechy są specyficznie ułożone hierarchiczna: to uporządkowana hierarchicznie struktura, można w niej wyróżnić poziomy organizacji różnicowa: osob jest tym, co odróżnia jednostkę od innych, każda jedn posiada specyficzne i indyw wł. przystosowawcza (funkcjonalna): to mech procesu przystosowania jedn do środ. Zakresy pojęcia osob: zakres szeroki: osob to całość psychofizyczna, psychika jest funkcją ciała; Allport, Kretschmer, Nuttin, Sheldon, Guilford, wł. fiz wpływają na wł. psych w ten sposób, że określają możliwości pewnych działań, Wygląd zew wpł na samoocenę i ocenę innych, do osob dodają wł. fizjologiczne i morfologiczne. zakres średni: wyłącza z osob cechy fizyczne np. Rubinstein, Stern, Guilford. Guilford zaliczał do osob: potrzeby, temp, zdolności, zainteresowania, postawy, własności morfologiczne i fizjologię. Nuttin wyodrębnił własności fiz, uzdolnienia, charakter. Osob jako psychika. Cechy fizyczne wpływają na osob, ale jej nie stanowią. Stern -wyodrębnia 2 rodzaje cech stanowiących: 1)stos czł do otoczenia i samego siebie; zmienia kierunkowe wartości, ideały, dążenia i przekonania. Nadają kierunek działania -dynamiczne; 2) dysp sprawnościowe i instr: wiedza, zdolności, intel, umiejętności zakres wąski: osob sprowadzona do pojęć treściowych, czyli ukierunkowania osob (potrzeby, ideały, zainteresowania, postawy), pomija zmienne instr (zdolności) i temp (stylistyczne), np. Kelly, Łukaszewski, Reykowski, Strelau INSTR SKŁ OSOB Pojęcie instr skł osob obejmuje dysp i procesy percepcyjne, intelektualne oraz wykonawcze. Uczestniczą one nie tylko w realizacji planów, lecz także w ich tworzeniu. W każdym działaniu czł można wyróżnić aspekt motywacyjny, instrumentalny i stylistyczny (patrz podział Guilforda). U podstaw instr (utożsamianego z wykonawczym) składniku osob. leżą: zdolności (najważniejszą rolę pełnią zdolności intelekt, z którymi ściśle wiąże się pojęcie intel), wiedza oraz umiejętności. TEORIE OSOB I ICH PODZIAŁ. Teoria: to sys praw i hipotez wyjaśniających określoną klasę zjawisk, pozwalających je przewidywać i zmieniać. Podział teorii osob ze wzgl na metodę, za pomocą której zostały stworzone: Dedukcyjne: weryfikacja zachodzi na podstawie już stworzonej teorii, np. t. Łukaszewskiego Indukcyjne: badania prowadzą do utworzenia teorii, np. Eysenck, Cattell Dedukcyjno-indukcyjne: najpowszechniejsze, np. teoria struktury intelektu Guilforda - uzyskana na podstawie uzyskanych danych, które pozostawiały jednak luki, wypełniane w wyniku dalszych badań emp. Dane uzyskane drogą indukcyjną, są sprawdzane dedukcyjnie. Podział teorii osob ze wzgl na treść: Teorie struktury osob: odpowiadają na pytanie, z jakich elementów składa się osob i jak są one zorganizowane, ukazują osob jako strukturę cech, dymensji, typów lub dążeń. Teorie funkcjonowania osob: odpowiadają na pytanie co jest gł czynnikiem uaktywniającym zach jedn, jakie są mech funkcjonowania osob Teorie rozwoju: opisują i wyjaśniają mech i czynniki rozwoju osob. Podział ze wzgl na poziom ogólności: teorie ogólne (np. Cattellowska) i szczegółowe(np. zainteresowań); Podział ze wzgl na moc wyjaśniającą i predyktywną: teorie mocne (wiele wyjaśniają i przewidują) i słabe, Osob a temp. Rozróżnienie wg Strelaua (genetyczne ujęcie osob): OSOB [Jest wytworem warunków społecznych, otoczenia; Charakterystyczna tylko dla czł; Kształtuje się w ciągu całego życia w interakcji z ot.; Obejmuje treściowe cechy zachowania; Podatna na modyfikacje] TEMP [Jest wynikiem ewolucji biolj; Właściwy ludziom i zwierzętom; Jest wrodzony; Formalne cechy zachowania; Bardzo trudno modyfikowalny] Większość teorii osob uwzględnia temp (funkcjonalne podejście do osob), za czym przemawia wpł temp na: 1) (poziom reaktywności) na przejawianie aktywnego lub biernego stylu samoregulacji 2)styl uczenia się, działania, interakcji społ, styl życia 3) efektywność działania, zwłaszcza w sytuacjach ekstremalnych 4) poziom samooceny (jest on niższy u introwertyków) 5) poziom aspiracji, optymizm i pesymizm Relacje między osob a temp w ujęciu Cattela, Eysencka, Strelaua Cattell włącza temp do osob. Wyodrębnia on cechy: dynamiczne (motywacyjne), temp, uzdolnieniowe. Biorą one udział w każdym zach (w różnym stopniu). Temp został wyodrębniony jako jeden czynnik, ponieważ wyjaśnia największą wariancję wyników kwestionariusza, czyli w największym stopniu wpł na inne cechy osob. Eysenck: wyodrębnia 4 wymiary osob, z których 2 mają charakter temp: Intr - ekstr; neurotyzm Strelau: oddziela temp od osob: Osob wg Junga osob wg Junga składa się z ze współzawodniczących ze sobą struktur. Podstawowe struktury to: Ego, nieświad osobowa i jej kompleksy, nieświad zbiorowa i jej archetypy, persona, anima i animus, cień. Jung wyróżnia również postawy: ekstrawersji i introwersji. Centrum osob stanowi jaźń. Strukturami osob są również funkcje: myślenie, uczucie, doznawanie i intuicja. Teoria Junga określana jest jako psychoanalityczna ze wzgl na nacisk, jaki kładzie na procesy nieświadome. Ma ona charakter retrospektywny i prospektywny: zach czł jest wyznaczane zarówno przez jego indywidualną historię i historię całej ludzkości, lecz także przez jego cele i aspiracje. Osob jedn jest wypadkową wzajemnego oddziaływania sił wew i zew jedn. Jest ona częściowo zamkniętym ukł energetycznym. Energia odpowiadająca za funkcjonowanie osob określana jest mianem energii psych. Dynamika proc psych opiera się na zasadzie ekwiwalencji (zachowania) energii i zasadzie entropii. Rozwój osob polega na ciągłym doskonaleniu kolejnych stadiów rozwojowych prowadzących do samourz, to proces indywiduacji, czyli harmonijne połączenie wszystkich aspektów osob czł. charakterystyka i ocena teorii cech osob Do tradycyjnych teorii cech zalicza się: teorię Allporta, Cattella, Eysencka, model Big Five głównym twórcą teorii cech był Allport, którego zasługą jest zebranie listy przymiotników dotyczących opisu osob, listą ta posłużył się Cattell, twórca czynnikowej teorii osob- uzyskał on w wyniku analizy czynnikowej 16 czynników. Eysenck stwierdził, że Cattell nie doprowadził analizy czynnikowej do końca i stąd uzyskał tak dużą liczbę czynników. Po przeprowadzeniu analizy czynnikowej II stopnia, wyodrębnił 3 główne dymensje: P (psychotyzm), N (neurotyczność), E (wymiar ekstr - intr); Zuckermann zdefiniował czynnik P jako psychopatię; Opierając się na teorii Cattella McCrea, Costa stworzyli model Big- Five (OCEAN). Porównali modele PEN i OCEAN, stwierdzając że czynniki A i C wchodzą w skład P, choć ich wymiar jest trochę szerszy (A i X zawierają pewne cechy, których nie ma czynnik P). model PEN nie zawiera czynnika O, chyba że włącza się intel (starsza koncepcja Eysencka). Badania wykazały, że czynniki OCEAN są w ok.50% dziedziczne, choć wpł czynników genetycznych zmniejsza się wraz z wiekiem. Scharakteryzuj 3 warstwy osob w teorii Nuttina. Osob to wg Nuttina ustrukturyzowany zbiór interakcji i możliwości interakcji z samym sobą i ze światem. Pojęcie osob opisuje również sposób funkcjonowania obejmujący dwa bieguny ja (zbiór czynności i potencjalnych możliwości jedn) i świat (przedmiot wew jedn). Świat stanowi niezbędną, wew kategorię procesu psychicznego. Proces psych może zmieniać świat. Świat osob wg Nuttin jest strukturą zasadniczo otwartą, a jednocześnie częściowo nieprzenikliwą. Osob jest ukonstytuowana poprzez sieć dynamicznych stosunków ze światem. Treścią „ja” jest całość związków ze światem. Złożoność osob oraz różne i konkurencyjne linie rozwoju są przejawem konfliktów wewnątrz dynamiki samej osob, prowadzącym do jej rozwoju. Nuttin wydzielił 3 warstwy osob: 1) sposób funkcjonowania czy zachowania, jaki utworzył się w procesie uspołecznienia stanowi warstwa publiczna struktury „ja-świat” [Persona]. Przejawia się ona w kontakcie z innymi ludźmi i w naszym odczuwaniu jej w nas samych na poziomie życia społecznego. 2) drugą warstwą jest warstwa intymna ja, stanowiąca osobisty świat jedn. Tu właśnie mają miejsce takie uczucia jak wstyd i nieśmiałość (jeśli „prywatna” struktura osob nie jest dostatecznie chroniona przez personę). 3)te treści, które nie są akceptowane i zostają odrzucone z poziomu intymnego, tworzą najmniej dostępną warstwę osob - warstwę nieświadomości. Prócz treści które są społecznie nieaprobowane, znajdują się tu również najbardziej autentyczne i spontaniczne elementy osob jedn. DYMENSJONALNA TEORIA OSOB EYSENCKA Dymensja to wymiar, przestrzeń zawarta między skrajnymi wart cechy, określająca najniższy i najwyższy poziom cechy lub między cechą a jej przeciwieństwami. Różni ludzie różnią się poziomem określonej cechy i można ich uporządkować pod wzgl natężenia tej cechy. Osob wg Eysencka to względnie trwała organizacja charakteru, tempu, intel i wł. fiz jedn, która det specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia. Osob to suma aktualnych i potencjalnych wzorów zachowań zdeterminowanych przez predysp wrodzone i uczenie się. Organizacja charakteru, tempu, intelektu i wł. fiz, która det specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia. Eysenck nie definiuje swoich superczynników jako typowe wymiary temp, tylko jako „kategorie wzajemnych korelacji między cechami”. Eysenck wyodrębnił: składnik poznawczy -pamięć, zdolności intelektualne, składnik konatywny -charakter, afektywny temp, oraz składnik somatyczny. W obrębie osob Eysenck wyodrębnia 4 poziomy: L1 - konstrukty teoretyczne (pob, hamow), L2 - zm. eksperymentalne (różnice w warunkowaniu, reminiscencji, czuwaniu, zdeterminowane biologicznie), L3 - nawyki, cechy, rysy zachowania (zdeterm. zarówno biol jak i społ) L4 - nawyki myślowe, postawy społeczne, radykalizm, konserwatyzm. Na poziomie L3 wyodrębnił aktywność, impulsywność, inteligencję oraz wymiary E-I i N+, N- i P. Krótka charakterystyka wymiarów: 1)intro-ekstra - u podstaw leży pob/hamow korowe (pętla ukł. siatkowaty-kora mózgowa)EKSTRA: dominuje hamow korowe, nastawienie na zewnątrz, impulsywność, aktywność, lubi kontakty z ludźmi, wielu znajomych, poszukiwanie doznań. INTRO: nastawienie do wew., aktywność intel., kontrola uczuć, starannie dobiera przyjaciół, pesymistyczny, dużą wagę przywiązuje do norm społecznych.; 2)neurotyzm - chwiejność emocjonalna, łatwość zmiany nastroju, drażliwość, bezsenność, reakcje lękowe, niska samoocena, napięcie, nieśmiałość, trudno nawiązuje kontakty. Trzy odmiany neurotyzmu: a)dystymicy (intr-neuro), b)histerycy (ekstra-neuro), c) os. mieszane; 3) psychopatia: trudności w uczeniu się, trudności w uspołecznieniu się, silny ekstrawertyzm - hamow. korowe - trudność uczenia się. Cechy: antyspołeczny, niemiły, emocjonalnie niedojrzały, nastawienie hedonistyczne, brak poczucia wstydu i winy; 4) psychotyzm: zaburzenie proc. pozn.; najmniej dokładna charakterystyka. Eysenck wiąże go z fizjologicznymi podstawami. Psychotycy charakteryzują się samą kontrolą uwagi, pamięcią, agresywni, egocentryczni, impulsywni, twórczy, mało adekwatny poziom aspiracji. Eysenck mówił w swej teorii o intel: gł. zdeterminowana biologicznie, przejawia się w bystrości, dobrych wynikach w nauce łatwości nabywania wiedzy; Model intelektu - 3 wymiary składające się na sześcian: procesy umysłowe (rozumowanie, pamięć, percepcja), materiał (werbalny, liczbowy, przestrzenny), siła (szybkość reagowania) EKSPERYMENTY NA POPARCIE DYMENSJI EYSENCKA EKSTR: warunkowanie słabsze, reminiscencja większa, obraz następczy silniejszy, obraz następczy-spirala krótki, zjawisko czynności niższa efektywność, wytrwałość mała, szybkość duża, towarzyskość duża, reakcja na stres słaba, próg uspokojenia niski. INTR: dokładnie na odwrót POJĘCIE I ELEMENTY OSOB WG REYKOWSKIEGO. Osob jest sys, którego funkcją jest odbiór i wymiana z ot., przetwarzanie i wytwarzanie nowych informacji. Wg Reykowskiego osob składa się z dwóch subsys: 1) mech popędowo -emocjonalnych [u podstaw zach leżą potrzeby, popędy i emocje. Na świat czł przynosi zadatki popędów, które kształtują się pod wpł środ i kultury. Z popędami wiążą się emocje. Zaspokojenie -pozytywne niezaspokojenie- negatywne.] i 2) sieci poznawczej (jest źródłem napięcia motywacyjnego) [w oparciu o poziom pierwszy tworzy się poziom drugi, w skład którego wchodzi: sieć wartości -rozwija się ona początkowo w oparciu o popędu później wartości są przyswajane z otoczenia (dzięki szkole, rodzinie). W końcu tworzy się wartości w oparciu o własne dośw i przemyślenia. sieć operacyjna -czł w ciągu życia zdobywa wiedzę o faktach bezpośrednio lub pośrednio, a potem wykorzystuje ją do rozmaitych operacji np. tworzenie planów, między siecią wartości i operacyjną jest rozpięta struktura JA. To dośw dotyczące samego siebie, mogące mieć formę sygnałów z wnętrza organizmu jak i z zewnątrz, związane z własną aktywnością, spostrzeganie wyglądu, doznania psychiczne. Jej umieszczenie w sieci operacyjnej pozwala na manipulowanie informacjami o sobie związanymi z siecią wartości na samoocenę.] czynnikowa teoria osob cattella Wg Cattella zach jedn jest funkcją jej osob i sytuacji. osob jest tym, co umożliwia przewidywanie zach w określonych sytuacjach. Zarówno osob, jak i sytuacje można scharakteryzować za pomocą cech i w konsekwencji zach jest następującą funkcją: Z = f (S1T1 + S2T2 + S3T3 ...), gdzie T- cecha, S- sytuacja W różnych sytuacjach ważne są odmienne cechy, w każdym zachowaniu różna jest proporcja wpł sytuacji i cech osob. Cechy te można podzielić na: dynamiczne: cechy motywacyjne (ergi, sentymenty, postawy) uzdolnieniowe: wyznaczają skuteczność działania, temp: cechy konstytucjonalne, określają formalne aspekty zachowania Cattell wyodrębnił 16 czynników. Czynnik to zespół cech wyodrębnionych w oparciu o analizę czynnikową, są to cechy źródłowe. Cechy wyodrębnione w analizie wiązkowej (korelacja zachowań) to cechy powierzchniowe. Stworzył swoją teorię metodą indukcyjną: Allport i Odber zbierali terminy określające osobowość, wyeliminował synonimy i pozostało mu ok. 200 słów; Przeprowadził badania metodą obserwacyjną i wyodrębnił dane obserwacyjne L -lifedata; Zastosował kwestionariusze samooceny *zmienna Q i testy obiektywne *zmienna T; Na podstawie korelacji i analizy czynnikowej i wiązkowej otrzymanych wyników wyodrębniono cechy: źródłowe i powierzchniowe OSOB W ŚWIETLE TEORII DOLLARDA I MILLERA Dollard i Miller koncentrują się na procesie uczenia się, czyli wytwarzania nawyków. Omawiają one cztery najważniejsze elementy tego procesu: popęd, sygnał, reakcję oraz wzmocnienie (nagrodę). Popędy skłaniają organizm do działania, sygnały wskazują, jakie zach jest właściwe (doprowadzi do redukcji popędu), reakcja to właśnie owo zach, wzmocnienie zaś zwiększa siłę związku między sygnałem a reakcją dzięki temu, że redukuje napięcie spowodowane popędami. Interesującym przykładem który pokazuje, w jaki sposób Dollard i Miller przekładają pojęcia Freuda na język eksperymentalnej teorii uczenia się, jest ich analiza takiej cechy osob, jak „niezdecydowanie”. Podają oni cztery zasady, które zdają się być pomocne w zrozumieniu tego rodzaju konfliktowej sytuacji:; tendencja do zbliżania się do celu staje się tym silniejsza, im bliżej celu znajduje się dany osobnik (gradient dążenia); tendencja do oddalania się od wzbudzającego strach miejsca czy obiektu również staje się silniejsza w miarę tego, jak dany osobnik zbliża się do niego (gradient unikania); siła tej drugiej tendencji wzrasta szybciej niż siła pierwszej tendencji (gradient unikania jest bardziej stromy); siła każdej z tych tendencji zmienia się wraz z siłą popędu stanowiącego podłoże danej tendencji STRUKTURA OSOB WG FREUDA Freud kładł wielki nacisk na wczesne dośw, będąc przekonany, że wszystkie podwaliny osob czł dojrzałego zostają położone w dzieciństwie. Wyróżnił on 5 stadiów rozwoju psychoseksualnego (oralne, analne, falliczne, latencji, genitalne), których podstawą są instynktowne popędy biol oraz interakcja z rodzicami. Wg teorii Freuda, wszelkie zachowania są (nieświadomie) aktywizowane przez 2 podstawowe popędy: eros (instynkt seksualny - instynkt życia) i thanatos (instynkt agresywny - śmierci). Energia, która stanowi podłoże erosa nosi nazwę libido. Wg Freuda osob składa się z trzech części: id („magazynu” podst popędów), superego („sumienia”), oraz ego, które pełni funkcje arbitra i dokonuje oceny rzeczywistości. Ego często czyni użytek z nieświadomych mech obronnych, których nadużywanie powoduje nerwicę. ROZWÓJ OSOB WG FREUDA. Podst napędem rozwoju jest konflikt, przeszkoda w dążeniu do zaspokojenia potrzeb, stan frustracji. Rezultatami rozwoju osob są: wytworzenie się kateksji -Pod wpł norm społecznych kateksje ulegają zmianie (pierwotny wybór jest najważniejszy, to on ustala następne); zmiana popędów -zmiana formy redukowania napięcia. Źródłem popędów są potrzeby cielesne (brak pokarmu, ból, itd.). Celem popędu jest usunięcie napięcia, które powstało pod wpł potrzeby, przedmiotem popędu są te czynności lub przedmioty za pomocą których czł może usunąć napięcie (kateksje) popęd ma energię psychologiczną; przeobrażanie form redukcji napięcia -rezultatem rozwoju jest powstawanie wyższych form regulacji zachowania {ego i superego); mech identyfikacji -przejmowanie cech przedmiotu zew. osob wg koncepcji allporta osob to dynamiczna organizacja w jednostce tych systemów psychofizycznych, które det jej specyficzne przystosowanie do jej środ. osob istnieje realnie i ma swoje neuronowe i fizjologiczne korelaty; słowo "charakter" wiąże się z pewnym kodeksem zachowania, w kategoriach którego ocenia się jedn i ich czyny, jest pojęciem etycznym, Allport definiuje go jako "osob ocenianą, osob jako charakter nieoceniany"; Allport oddziela temp od osob, wskazując na biol zdeterminowanie tempu oraz jego mniejszą podatność na zmiany. Temp, intel, budowa ciała są surowcami, które budują osob Osob - struktura i dynamika - Rogers Koncepcja Carla Rogersa należy do szerszego nurtu teorii samourzeczywistnienia, która zakłada, że rozwój osob czł polega na odkrywaniu rzeczywistego JA, jego wyrażaniu i rozwijaniu. Struktura osob wg Rogersa składa się z: organizmu i JA. Organizm jest umiejscowieniem wszelkiego dośw. Całość dośw tworzy pole fenomenologiczne, które stanowi indywidualny układ odniesienia, znany jedynie samej jednostce. Zach jedn uzależnione jest od jej pola fenomenologicznego (rzeczywistości subiektywnej), a nie od rzeczywistości zewj. Obraz JA jest częścią wyodrębnioną z pola fenomenologicznego. Na obraz z JA składają się spostrzeganych relacji JA ze światem i wartości przypisanej tym doświadczeniom. Obraz JA jest płynny i zmienny, ale stanowi specyficzną całość. Oprócz JA realnego istnieje również JA idealne. Dynamika osob: Jedyną podst tendencją organizmu jest dążenie do urzeczywistnienia, podtrzymywania i udoskonalenia doświadczającego organizmu. Aby proces ten mógł zachodzić jedn musi odczuwać swobodę wyboru. Istnieje wiele różnych potrzeb, ale każda z nich służy podstawowej tendencji organizmu do samozachowania i doskonalenia się. Rogers wyróżnia dwie, wyuczone potrzeby, które mogą interferować z procesem samourzeczywistnienia: potrzeba uznania i potrzeba szacunku do samego siebie Model Big Five Model Big Five jest tryumfem teorii cech. Jego celem jest poszukiwanie jedn opisu osob- wspólnych czynników (czyli cech wyodrębnionych za pomocą analizy czynnikowej)- które: istnieją realnie- tzn. ujawniają się zarówno gdy diagnozuje się je metodą samoopisu jak i szacowania; mają znaczenie w procesie adaptacji do środ; są uniwersalne- ujawniają się niezależnie od płci, rasy i kultury we wszystkich badaniach (zawsze uzyskiwano pięcioczynnikową strukturę ze zbliżonym układem czynników), niezależnie od zastosowanego narzędzi uzyskano lub wymuszono rozwiązanie pięcioczynnikowe; mają podstawy biol- zdaniem Costy i McCrea jednym z kryteriów pozwalających zaliczyć daną cechę do podst wymiarów osob jest jej biol osadzenie; czynniki NEOAC charakteryzują się dziedzicznością w granicach 30-40% (dotyczy to głównie neurotyczności i ekstrawersji). Model Big Five swój punkt wyjścia ma w teorii osob Cattella oraz stworzona przez Allporta lista słów opisująca czł. Konstrukt ten (B5) jest rozumiany jako zespół cech, pod względem których jedn różnią się między sobą. Czynniki zostały wyodrębnione za pomocą metody leksykalnej. Czynniki: N- neurotyczność- Duża: podatność na irracjonalne pomysły, mniejsza zdolność do kontroli popędów i zmagania się ze stresem, silne reagowanie lękiem, napięciem; tendencje do zamartwiania się; częste doświadczanie stanów wrogości i gniewu, łatwe zniechęcanie się, załamywanie się w trudnych sytuacjach, niskie poczucie wartości, wstydliwość, poczucie zmieszania w obecności innych. Zrównoważenie emocjonalne: stabilność emocjonalna, spokój, zrównoważenie, zrelaksowanie, zdolność do radzenia sobie ze stresem, bez doświadczania obaw, napięć i rozdrażnienia. Neurotyczność: lęk, agresywna wrogość, depresja, impulsywność, nadwrażliwość, nieśmiałość, podatność na urazy psychiczne, samoobwinianie, zmienność nastroju, skłonność do negatywnych uczuć. E- Ekstr- asertywność, poszukiwanie doznań, hedonizm, ciepło, duża ekspresja, serdeczność, towarzyskość, poszukiwanie stymulacji, pogodny nastrój, Intr- rezerwa w kontaktach społecznych, pesymizm, preferowanie samotności i nieśmiałość.,. O- otwartość na dośw- Duża: ciekawość zjawisk świata zew i wew, kreatywność, żywa i twórcza wyobraźnia, ciekawość intelektualna, duża wrażliwość estetyczna, niekonwencjonalność, skłonność do kwestionowana autorytetów, niezależność w sądach. Mała: konwencjonalność w zachowaniu, konserwatywność poglądów, cenienie sobie tradycyjnych wartości, pragmatyczne zainteresowania, preferowanie społecznie uznanych sposobów działania. A- ugodowość-Duża: sympatyczność w stosunku do innych, skłonność do udzielania pomocy, przekonanie, że inni posiadają identyczne postawy, prostoduszność, altruizm, szczerość, skromność, uczuciowość w stosunku do innych ludzi. Mała: egocentryzm, sceptyzm w opiniach o innych ludziach, nastawienie rywalizacyjne, agresywność, oschłość. C sumienność-Duża: silna wola, motywacja do działania, wytrwałość w realizacji celów, skrupulatność, obowiązkowość, rozwaga, rzetelność, duże osiągnięcia akademickie i zawodowe, pracoholizm, skłonność do utrzymywania porządku i perfekcjonizm. Mała: mała skrupulatność w obowiązkach, mała motywacja osiągnięć społecznych, hedonistyczne nastawienie do życia, brak jasno sprecyzowanych planów życiowych, rozleniwienie, impulsywność w podejmowaniu decyzji, spontaniczność w działaniu.3 poziomy osob wg mc adamsa i mądrzyckiego. Mądrzycki: 1)Poziom wrodzonych dyspozycji które można podzielić na: popędowo- emocjonalne: U podstaw popędów leżą potrzeby, Potrzeby fizjologiczne kształtują się w rozwoju filogenetycznym- są wrodzone, ich znaczna część ma swą lokalizację w podwzgórzu. Kwestią sporną jest geneza pozostałych potrzeb, w tym społecznych, jednak coraz więcej psychologów skłania się ku stanowisku, że również są one wrodzone (np. badania Harlow) Potrzeby stanowią najbardziej podstawowe wł. osobnicze- znaczna ich część jest wrodzona lub biologicznie zdeterminowana; analiza zachowania czł zawsze prowadzi do pewnych potrzeb poza które nie da się już wyjść. Popędy- czyli motyw o podłożu biolm. Ich źródła najczęściej upatruje się w potrzebach pierwotnych, przede wszystkim fizjologicznych. Kiedy potrzeba jest niezaspokojona zazwyczaj aktywizuje się popęd, pobudzając zach zmierzające do jej zaspokojenia (na zasadzie homeostatycznej). Popęd może być wzbudzony nie tylko prze potrzebę, także przez bodźce zew np. wygląd potrawy, zach osoby płci przeciwnej. U czł nie wszystkie popędy mają charakter czysto biol- są zwykle wypadkowymi dyspozycji wrodzonych (dynamizujących zach) i dośw jedn (ukierunkowuje zach). Emocje, zachowania impulsywne i reakcje ekspresyjne. Nie zaspokojona potrzeba rodzi emocje negatywne, a zaspokojona pozytywne. Emocje są wzbudzane przez bodźce zew, które działają na zmysły jedn. Emocje wyprzedzają procesy poznawcze, są pierwotną forma organizacji jedn w otoczeniu i mechanizmem przystosowania. W znacznym stopniu wrodzone są wzory reakcji ekspresyjnych. Dyspozycje temp. Czł przynosi ze sobą na świat pewne formalne wł., które przejawiają się w różnych zachowaniach bez wzgl na ich treść. Chodzi tu o wrażliwość sensoryczną i emocjonalną, siłę i szybkość reakcji, zrównoważenie emocjonalne, odporność. Potrzeba stymulacji także wzbudza popęd i odpowiednie emocje (pozytywne w przypadku uzyskania optimum pobudzenia); związana jest z działaniem tworu siatkowatego pnia mózgu. Wiele anatomo-fizjiologicznych podstaw tempu stanowi zarazem podstawy specyficznych emocji i popędów. Dysp instrumentalne. Wrodzone uwarunkowania osob czł- poznawcze i wykonawcze- które określa się jako wrodzone zdolności czy możliwości. Rozwój dyspozycji instrumentalnych jest stopniowy; pod wpł oddziaływania środ społecznego. Wrodzone dysp jedn wchodzą w interakcję z czynnikami środowiskowymi. Oddziaływanie środ może być z nimi zgodne lub niezgodne. Gdy jest zgodne następuje kumulowanie się czynnika genetycznego i środwego. Gdy działanie to jest niezgodne może dojść do: hamowania wrodzonych tendencji; aktywnego poszukiwania środ zgodnego z predyspozycjami; świadomego i planowego kształtowania przez jednostkę środ i organizowanie go. Wrodzone predysp umożliwiają uczenie się. Na ich bazie kształtują się dwa pozostałe poziomy osob.2) Poziom nawyków. Kształtowanie się odruchów i nawyków- łączenie potrzeb z określonymi obiektami oraz sposobami reagowania. Nawyki pierwotnie automatyczne- behawioralne i poznawcze- można podzielić na: indyw czyli specyficzne dla danej jedn wspólne czyli powszechnie występujące w danej kulturze Nawyki wtórnie automatyczne- powstałe z czynności świadomych w wyniku procesu automatyzacji Wszystkie nawyki mają mniej lub bardziej konkretny charakter. Wiążą się z określonymi sytuacjami i mogą być generalizowane na sytuacje podobne; Nawykowe zach jest znacznie zdeterminowane historią życia jedn. Nawyki, szczególnie pierwotnie automatyczne, są w znacznym stopniu sztywne, nie zawsze dostosowane do sytuacji, zawodzą w sytuacjach nowych. Zach czł jest uaktywniane przez popędy i podniety a nawyki ukierunkowują je. Przyzwyczajenia zautomatyzowane czynności, którym towarzyszy tendencja do wykonywania ich, pełnią funkcję wektorową czyli zarówno dynamizują jak i ukierunkowują zach. Nałogi- pewna forma przyzwyczajeń; negatywna. Która obejmuje zarówno mechy fizjologiczne jak i psychiczne. Przyzwyczajenia i nałogi kształtują się w sposób niezamierzony. Podział nawyków: Treściowe- wiążą potrzeby z odpowiednimi obiektami i służą ich zaspokajaniu. Formalne- nie mają na celu zaspokojenia potrzeb, wiążą się ze sposobem reagowania na czy wykonywania czynności. Mają charakter stylistyczny i są określane jako style zachowania. Nawyki treściowe i formalne występują we wzajemnym powiązaniu, każde zach nawykowe zawiera oba aspekty. Formalny aspekt zachowania jest uwarunkowany dyspozycjami wrodzonymi i czynnikami środwymi. Ekspresyjny aspekt zachowania (Allport) podlega wpłom tempu, budowy ciała, zdrowia, płci, wieku i konwencji regionalnych. 3) Poziom świadomości. Najmłodszy filo- i ontogenetycznie poziom funkcjonowania, najbardziej elastyczny i efektywny. Wiąże się z myśleniem abstrakcyjnym i posługiwaniem się językiem. Ma społeczno-historyczne uwarunkowanie i jest swoiście ludzką formą psychiki. Świadomość stanowi swego rodzaju potencjalność, która w odpowiednich warunkach może być aktualizowana w postaci uświadamiania sobie niektórych spraw, związków między zjawiskami, co stwarza jednostce możliwości do integracji dośw i kierowania swym zachm. 2) mc adams. 1)poziom cech ogólnych. Zawiera cechy niezależne od kontekstu, określające, jaki czł jest. Takiego typu, jak zawarte w Big Five. 2) poziom konstruktów rozwojowych i motywacyjnych. Zawiera plany, strategie, zadania, specyficzne dla miejsca, czasu, roli; związane z intencjonalną aktywnością. Mają charakter kontekstowy, określają, co czł robi. Poziom niezależny od pierwszego. 3)poziom tworzenia pojęcia własnej osoby- tożsamości. Kształtowanie historii życia, poszukiwanie jego sensu. Specyficzny sposób kreowania siebie, forma definiowania własnej tożsamości. Słaba strona: Poziomy są tu traktowane jako pojęciowo i epistemologicznie niezależne od siebie. Nie jest jasne rozróżnienie między poziomem drugim a trzecim, gdyż obydwa obejmują intencjonalną aktywność czł i poszukiwanie sensu życia. Zaleta: rozróżnienie między cechami ogólnymi z poziomu I, a kategoriami kontekstowymi z poziomu II związanymi z intencjonalną działalnością czł. Koncepcja łączy ze sobą podejścia strukturalne i funkcjonalne. Łączy osob i intencjonalną działalnością. HIPOTETYCZNY MODEL OSOB TWÓRCY wg Trzebińskiego a)struktury poznawcze są max otwarte na bodźce zew. i wew.- duża wrażliwość na postrzeganie ich bez zniekształcenia, b) silne ego; zapewnia przejście ze stanu określonej lub częściowej dezorganizacji w stan nowej organizacji na wyższym poziomie. Dobry rozwój mech. asymilacji i akomodacji, c) duża wrażliwość emocjonalna, d) struktury poznawcze cechują się względną niestabilnością i dużą złożonością, e) większą tolerancja na dośw nowe, nieznane i różnorodne, f) wysoki poziom samooceny i samoakceptacji osobowośc w świetle teorii uczenia się. Osob jest tu ujęta w kategorii nawyk- przystosowanie.. Nawyk- konfiguracja ruchów wzajemnie torujących swój przebieg. Początkowa część ruchu staje się sygnałem dla jego reszty. Nawyk niestały- zmienia się pod wpł otoczenia, nawyk głęboko zakorzeniony- bardzo mało podatny na zmiany. Akt- konsekwencja ruchu, klasa ruchów określona ich rezultatem. Wszystkie akty składają się z ruchów. Zjawiska kojarzenia i nawyku są pierwotnie zjawiskami ruchu. Skojarzeniu podlega konfiguracja ruchów z konfiguracją bodźców. By zaszło kojarzenie wystarczy współwystępowanie w czasie elementów, które mają mu podlec. Akty i cechy osob definiuje się w kategoriach ruchów, mogą się realizować przez ich wielką różnorodność. U każdego czł dokonanie aktu jest zależne od nabycia w toku uczenia się pewnego specyficznego i stereotypowego ruchu lub ich zespołu. Wszystkie warianty ruchu są określane w toku minionego uczenia się, przyczyna aktualnie wykonywanego ruchu tkwi w historii skojarzeń u danej osoby. Wszystkie zmiany zachowania mają u swej podstawy procesy kojarzenia. Osob- trwałe i odporne na zmiany nawyki i sysy nawyków o istotnym znaczeniu społecznym; wynik wyuczonego przystosowania się. sysy takie mogą być uformowane w stosunku do szerokiej gamy okoliczności. Osob składa się z zespołu zmian przystosowawczych; jest to stałe zach organizmu. Można ją dobrze scharakteryzować dzięki opisowi świata, do którego jedn się przystosowuje. Cechy osob- sys nawyków który stwarza możliwe do zidentyfikowania cechy osob; jest jednostce narzucony przez wyuczone przystosowanie do rodziny, uprawiane zajęcie, kulturę, wymogi otoczenia. Ogólne rysy zachowania się- cechy osob- występują jako rezultat stykania się z powtarzającymi się ogólnymi rysami sytuacji. poszukiwanie cech uniwersalnych nie ma wg tych teorii sensu. Mech tworzenia się osob: Ruchy; Zespoły ruchów czyli akty; Zespoły aktów czyli nawyki; Klasy nawyków czyli role społeczne. Od ludzie pełniących pewne role społeczne inni oczekują zachowań standardowych. Zach jest przez to wtłoczone w pewne normy. Odstępstwo grozi kara społeczną i wymaga ponownego treningu w celu przystosowania się. charakterystyczne wzory reakcji mogą się zmieniać wraz ze zmiana otoczenia społecznego. Rola w społeczeństwie to ważny determinant zachowania się. przejęcie nowej roli może wpłynąć na zmianę postaw, opinii, poglądów czy nawet uznawanych przesądów.