MAGDALENA ŚWIOKŁO

Samoocena jako zmienna modyfikująca proces planowania i realizacji planu.

Samoocena jest konstruktem uważanym przez wiele teorii osobowości za podstawowy. Jest sposobem doświadczania czy przeżywania siebie- procesem dokonującym się poza świadomą kontrolą człowieka. Jest poza tym podstawą kształtowania się aspiracji, które są nadziejami na powodzenie w urzeczywistnieniu określonych zamierzeń i planów życiowych. Jednostka w oparciu o stopień uświadomienia sobie swoich właściwości i oceny posiadanych możliwości, stawia sobie określone plany i dążenia .

Planowanie obejmuje ustalenie celu działania oraz jego operacjonalizację tzn. ustalenie sekwencji czynności prowadzących do celu, określenie środków, sposobów, warunków działania itp. Cel i jego operacjonalizacja zazwyczaj wypływają z potrzeb człowieka. Bezpośredni zaspokojeniu potrzeb ma służyć realizacja celu działania. Najpierw tworzone są pomysły dotyczące celu, środków, sposobów, warunków działania a następnie spośród tych pomysłów wybierana jest subiektywnie najlepsza wersja całości. Plan nastawia na cel, ukierunkowuje oraz organizuje czynności, stanowi podstawę kontroli procesu działania i oceny jego wyniku.

Świadomość samego siebie, przejawiająca się w formie samooceny jest sumą nagromadzonych doświadczeń i zdobytej przez jednostkę wiedzy o otaczającym ją świecie oraz posiadanych przez nią cechach psychicznych i fizycznych. W miarę zdobywania doświadczeń jednostka zaczyna dostrzegać i rozumieć nie tylko świat , ale również swoje w nim miejsce i posiadane przez siebie właściwości. Człowiek kształtuje obraz własnej osoby na podstawie cech pozytywnych oraz negatywnych posiadanych przez niego. Cech dodatnie to: cech ułatwiające współżycie z innymi , cech ułatwiające zdobywanie wiedzy , dodatnie cechy fizyczne oraz inne cechy charakteryzujące dodatnie strony własnej osobowości. Natomiast na cech ujemne składają się : cechy utrudniające współżycie z innymi, cechy przeszkadzające w uzyskiwaniu pozytywnych wyników w nauce, ujemne cechy fizyczne oraz inne ujemne cechy określające osobowość.

Są podstawy , aby sądzić , że wysoka samoocena sprzyja stawianiu celów adekwatnych do możliwości podmiotu, czyli realistycznym (=umiarkowanym) aspiracjom. Taką zależność można wyprowadzić z badań omawianych przez Strelaua , w których stwierdził, że osoby wysoko reaktywne cechują się niską samoakceptacją i często przejawiają nieadekwatny- zaniżony lub zawyżony poziom aspiracji. Natomiast większość osób mało reaktywnych reprezentuje realistyczny poziom aspiracji. Ponadto osoby mało reaktywne są bardziej odporne na działanie presji społecznej, mniej sugestywne. A.K. Korman w swoich badaniach wykazał, że jednostki cechujące się wysoką samoakceptacją nie ulegają naciskom społecznym w wypadku wyboru zawodu i innych ról społecznych. Skłonne są one wybierać te zawody, które lepiej zaspokoją ich potrzeby i pozwolą podtrzymać własną tożsamość. Mając zaspokojone potrzeby w przeszłości, poszukują takich ról, które umożliwią im zaspokojenie ich w przyszłości. Odmiennie postępują osoby o niskim poziomie samoakceptacji, które cechuje poczucie nieadekwatności i przekonanie o niezdolności do zaspokajania swych potrzeb.

Stwierdzono również, że osoby o wysokiej samoakceptacji są bardziej wytrwałe w dążeniu do celów niż te o niskiej, co ujawnia się zazwyczaj w sytuacjach trudnych. Mniejszy wpływ na wyniki ich działań mają negatywne oceny ich poprzednich działań podobnego typu i większy wpływ oceny pozytywne(Carver, Scheier, Zaleski). Podobnie stwierdzili Carroll i Tossi: jednostki z wysoką pewnością siebie w przeciwieństwie do tych z niską, podejmowały większy wysiłek, gdy musiały stawić czoło trudniejszym celom. Ludzie z wysoką samooceną inaczej reagują na pozytywne informacje zwrotne niż jednostki z niską. Wykonanie w pierwszej grupie poprawia się, a w drugiej obniża. Pozytywne informacje mają większy wpływ na ludzi z wysoką samooceną, natomiast negatywne mocniej wpływają (negatywnie) na ludzi z niską samooceną. Ludzie reagują na świat zgodnie z obrazem siebie. Jednostki o wysokiej samoocenie będą wzmacniane przez kolejne osiągnięcia i mają szansę na realizację coraz trudniejszych zadań. Jednostki z niską samooceną doświadczające niepowodzeń, będą stawiały się w coraz gorszej sytuacji. W efekcie powtarzających się negatywnych doświadczeń może dochodzić u nich do regresji intencjonalnej lub do stagnacji w rozwoju.

Według Bandury cele motywują poprzez mechanizm rozbieżności między standardem a obecnym stanem. Im bliższe są w czasie i bardziej konkretne, tym maja większą siłę motywacyjną. Dalekie cele są zbyt odległe w czasie, aby efektywnie mogły wpływać na zachowanie. Zachowanie zapoczątkowane przez cel jest regulowane przez ocenę operatywnych uzdolnień- własnej skuteczności, która odnosi się do tego, jak dobrze jednostka może zorganizować i wykonać czynności wymagane w warunkach prospektywnych, zawierających wiele dwuznacznych, nieprzewidzianych i często stresowych elementów. ”Własna skuteczność” jest terminem używanym przez Bandurę do określenia samooceny. Ocena własnych możliwości jest podstawą dokonania wyboru i wytrwałości działań. Im większa własna skuteczność, tym energiczniej i wytrwalej podejmowane są wysiłki. Na skutek niepowodzeń ludzie, którzy wątpią w swoje możliwości, obniżają wysiłek, tracą aktywność albo nawet rezygnują z działania, podczas, gdy jednostki mające silne poczucie WS podejmują wysiłek, aby sprostać wyzwaniu sytuacji. Ludzie o niskiej WS skłonni są do omijania sytuacji uważanych za przekraczające ich możliwości, a podejmują i wykonują czynności łatwiejsze, które leżą w granicach ich wydolności.

Własna skuteczność również determinuje ilość podejmowanego wysiłku i wytrwałość w przezwyciężani trudności i przykrych doświadczeń. Percepcja WS wpływa na procesy myślenia i reakcje emocjonalne podczas antycypacyjnych i rzeczywistych aktów współdziałania z otoczeniem- czyli zarówno przy stawianiu sobie celów do osiągnięcia, jak i w trakcie ich realizacji. Poczucie własnej skuteczności jest warunkiem podjęcia zadań, a trafna ocena WS ma duże znaczenie w efektywnym działaniu. Zaniżanie WS prowadzi do odrzucenia możliwości działań, które mogłyby mieć dużą wartość dla osoby i rozwoju jej możliwości. Ponadto wycofywanie się ze względu na niską WS prowadzi do wewnętrznego niepokoju, stanowiącego przeszkodę w efektywnym działaniu. Natomiast przecenianie WS prowadzi do podejmowania działań, których jednostka nie jest w stanie wykonać. W efekcie doznaje niepowodzeń, co w niektórych przypadkach może być szkodliwe.

Leon Niebrzydowski przeprowadzał badania dotyczące samooceny na uczniach V i VIII klas szkoły podstawowej oraz uczniach liceum. Uważa on, że samoocena w miarę wzrostu rozwoju jednostki odgrywa rolę motywu wszelkiego działania, w szczególności zaś uczenia się, a także staje się jednym z ważnych czynników kształtowania się osobowości. Jednostka w oparciu o stopień uświadomienia sobie swoich właściwości i ocenę posiadanych możliwości , stawia sobie określone plany i dążenia zawodowe. Ważne jest aby zachodziła zgodność między tym, czego dany zawód wymaga , a tym co jednostka może z siebie dać. W planach tych tkwi pewna siła pobudzająca, która w okresie dorastania przybiera formę mniej lub bardziej skrystalizowanych ideałów, wyrażających się w realizacji określonych dążeń.

Samoocenę można ulokować na następujących wymiarach: stabilna-niestabilna, adekwatna-nieadekwatna, zawyżona-zaniżona. Wraz z wiekiem rośnie odsetek uczniów oceniających się adekwatnie, a maleje - nieadekwatnie. Uczniowie o zawyżonej samoocenie wyrażają chęć realizowania swoich pragnień wbrew realnym możliwościom, a niedoceniający się przeżywają zahamowania aktywności , powodujące irracjonalne dążenia budzące poczucie winy i zagrożenia, co uniemożliwia im właściwy rozwój umysłowy i społeczny. U oceniających się adekwatnie występuje postawa pełna zaufania do siebie oraz zdrowa chęć realizowania swoich planów, będących podstawą prawidłowego rozwoju emocjonalnego.

Najkorzystniejsza jest samoocena pozbawiona wszelkich skrajności, której podmiot charakteryzuje się przeżywaniem zadowolenia z siebie po osiągnięciu sukcesu, a niezadowolenia po przeżytej porażce. Po osiągnięci sukcesu osoba taka nie spoczywa na laurach, lecz zwiększa swoje aspiracje i ma odwagę sięgać po nowe , coraz trudniejsze zadania i wyższe wartości. Po przeżytej porażce nie załamuje się, lecz aktywizuje swoje siły, aby w odpowiednim momencie podjąć nowe zadanie.

Literatura:

Tadeusz Mądrzycki „ Osobowość jako system tworzący i realizujący plany”

Z. Zaleski „ Psychologia zachowań celowych”

Leon Niebrzydowski „ Kształtowanie się samooceny w okresie dorastania”

Internetowa Baza Pomocy Studentów Psychologii - psychol

www.psychobaza.prv.pl

Odwiedź nas!

---