SARCODINA
KORZENIONÓŻKI Rhizopoda
Ich ciało dzięki bardzo cienkiej pellikuli, nie ma stałego kształtu i porusza się na zasadzie
przesuwania płynnej masy cytoplazmy, która wyciąga się w wypustki, zwane pseudopodiami.
Pseudopodia służą do poruszania się i odżywiania.
Ameby rozmnażają się przez podział poprzeczny.
Większość gatunków jest wolnożyjąca, niektóre są pasożytami. Żyją we wszystkich
środowiskach.
Dzielą się na trzy gromady:
Amoebina - ameby nagie - nie wytwarzające trwałych skorupek, poruszające się za
pomocą pseudopodiów
Testacea - ameby skorupkowe - wytwarzają osłonkę (z materiału organicznego
produkowanego przez komórkę - osłonki błoniaste lub galaretowate, lub
nieorganicznego pochodzącego z otoczenia - np. ziarna piasku) a pseudopodia
wychodzą przez jeden stały otwór w osłonce; żyją głównie w wodach słodkich
Foraminifera - otwornice - posiadają skorupkę wzmocnioną ciałami obcymi lub
wysyconą węglanem wapnia; skorupka ma dużo drobnych otworków, przez które
wysuwają się siateczkowate pseudopodia; żyją w wodach morski
Otwornice (Foraminifera) - typ należący do królestwa Protista, kiedyś zaliczany do pierwotniaków. W aletrnatywnej systematyce zalicza się je do typu orzęsków.
Posiadają pancerzyki zbudowane z węglanu wapnia (CaCO3), lub ze zlepionych ziarenek piasku (otwornice aglutynujące). Pod względem trybu zycia wyróżnia się otwornice planktoniczne oraz bentoniczne. Najstarsze otwornice pochodzą z ery mezozoicznej. W pancerzykach znajdują się małe otworki, przez które otwornice mogą wypuszczać nibynóżki. Otwornice mają duże znaczenie w oznaczaniu wieku skał, oraz warunków ich powstawania, zwłaszcza w przypadkach, kiedy jest dostępna mała ilość materiału skalnego (np. w rdzeniach wiertniczych).
OTWORNICE, Foraminiferida, rząd pierwotniaków z nadgromady korzenionóżek; formy jedno- lub wielojądr., zamknięte zwykle w wielokomorowej skorupce, z 1 lub b. licznymi i drobnymi otworkami, przez które wychodzą nibynóżki; skorupka jest budowana od tzw. komory zarodkowej, w miarę wzrostu zwierzęcia są dobudowywane następne komory w jednej linii, spiralnie, lub tak, że każda nowa komora obejmuje poprzednie; rozmnażają się bezpłciowo i płciowo; u wielu otwornic następuje swoista przemiana pokoleń: pokolenie mikrosferyczne — diploidalne, osobniki o małej komorze zarodkowej, rozmnażające się bezpłciowo przez podział jądra, przy czym ostatni jest podziałem redukcyjnym; powstałe w wyniku tych podziałów pełzaki dają początek pokoleniu makrosferycznemu — osobniki haploidalne, o dużych komorach zarodkowych, rozmnażające się płciowo; po serii podziałów powstaje dużo maleńkich jąder, które w cienkiej otoczce cytoplazmy, wyposażone w 2 lub 3 wici pełnią funkcję izogamet; zygota daje początek pokoleniu mikrosferycznemu; otwornice odżywiają się drobnoustrojami i szczątkami org.; zamieszkują wody słone, występują przydennie i w planktonie; skorupki obumarłych otwornic tworzą mułdna mor., a z biegiem czasu pokłady wapieni otwornicowych (fuzuliny, globigeryna i numulity); występują od kambru, maks. rozwój w jurze, kredzie i trzeciorzędzie; gat. kopalne są ważnymi skamieniałościami przewodnimi.
Promienionóżki (Actinopoda) to typ pierwotniaków wodnych, obejmujący trzy gromady: kolconóżki (Acantharia), słonecznice (Heliozoa) i promienice (Radiolaria). U wszystkich promienionóżek występują aksonemy (szkielet wewnętrzny zbudowany z krzemionki, węglanu wapnia lub siarczanu strontu), promienice mają ponadto chitynowe torebki okołojądrowe. Promienionóżki występują w wodach słodkich i słonych jako
organizmy wolno żyjące
PROMIENIONÓŻKI - Actinopoda
Mają ciało mniej lub bardziej kuliste, w komórce jest oś utworzona z gęstszej i bardziej sztywnej protoplazmy niż osłonka protoplazmy, wskutek czego wypustki sterczą wyprostowane jak kolce. Zawsze są pojedyncze.
PROMIENIONÓŻKI (Actinopoda)
podgromada pierwotniaków z podtypu sarkodowych; należą do najpiękniejszych zwierząt jednokomórkowych; ciało kuliste, wyposażone w liczne, cienkie nibynóżki, w skład nibynóżek wchodzą z reguły włókniste pałeczki osiowe zw. aksonemą, stanowiące rodzaj szkieletu wewnętrznego p.; aksonema łatwo ulega rozpuszczeniu (np. w kontakcie z cząstką pokarmową), a nibynóżki wraz z pożywieniem są wciągane w głąb cytoplazmy; ciało niektórych p. pokryte jest skorupką, może być także wyposażone w specjalną torebkę okołojądrową, zbudowaną z chityny; rozmnażają się zazwyczaj wegetatywnie, nieliczne - płciowo; zamieszkują wody słodkie i słone; obejmują 3 rzędy: słonecznice, promienice i kolconóżki.
Nibynóżki posiadają w środku oś z gęstszej i bardzie sztywnej protoplazmy, niż otaczająca je
osłonka ektoplazmatyczna.
PROMIENIONÓŻKI
Mają kuliste ciało, z którego promieniście na wszystkie strony wychodzą nibynóżki.
Nibynóżki posiadają w środku oś z gęstszej i bardzie sztywnej protoplazmy, niż otaczająca je
osłonka ektoplazmatyczna.
Heliozoa - słonecznice - słodkowodne, o kulistym ciele okrytym galaretowatą lub
śluzowatą substancją, pierwotniaki tworzące gromadę zaliczaną do typu promienionóżek, występujące głównie w wodach słodkich, niektóre zamieszkują torfowiska, są wśród nich gatunki morskie.
Ciało słonecznicy ma kształt kulisty, średnicę 10-100 µm. Nie mają szkieletu w przeciwieństwie do innych promienionóżek, u niektórych gatunków występują jedynie krzemionkowe twory w kształcie płytek bądź igiełek. Wokół ciała rozchodzą się promieniście tzw. aksopodia, czyli nibynóżki, z częścią osiową usztywnioną włóknami osiowymi zwanymi aksonemami. Słonecznice potrafią poruszać się na zasadzie toczenia przez kolejne skracanie nibynóżek.
Rozmnażają się zarówno na drodze bezpłciowej, jak i płciowej. Niektóre gatunki wytwarzają galaretowatą otoczkę, wewnątrz której przebywa znaczna liczba osobników. Odżywiają się pierwotniakami, a także mniejszymi bezkręgowcami, które chwytają tworząc tzw. kolonie odżywcze, skupiające się przy zdobyczy i pożerające ją wspólnie.
ORZĘSKI CILIATA
Nazwa grupy pochodzi od obecności bardzo licznych rzęsek, ułożonych wzdłuż ciała w charakterystyczne szeregi. Pelikula orzęsków ma bardzo złożoną strukturę i z tego powodu wodniczki nie mogą się tworzyć ani opróżniać w dowolnym miejscu. Orzęski mają więc "komórkowy otwór gębowy" (cytostom) i "komorkowy odbyt" (cytopyge). Są to obszary błony komórkowej, gdzie nie wystepują rzęski.
Wiele spośród orzęsków ma wyoróżniony przód i tył ciała, wiele także strony brzuszną i grzbietową.
Rzęski służa do przemieszczania się lub napędzania pokarmu. U niektórych gatunków pęki ciasno ułożonych rzęsek towrzą silne i ruchome szczecinki, na których kroczy np. małżynek, czyli stylonychia.
Każdy orzęsek obdarzony jest dwoma jądrami: mikronukleusem (Min) i makronukleusem (Man). Mikronukleus jest jądrem diploidalnym, zwykle kulistym. Jest odpowiednikiem jądra komórkowego innych eukariontów. Zawiera całość informacji genetycznej komórki, nie zachodzi w nim jednak transkrypcja. Makronukleus zawiera w sobie wiele kopii niektórych genów komórki i jest transkrypcyjnie czynny. Zawiera w sobie 60-1500 razy więcej materiału genetycznego niż mikronukleus.
Orzęski rozmnażają się wyłącznie bezpłciowo, przez poprzeczny podział komórkowy. Podczas podziału mikronukleus ulega mitozie, a makronukleus przewęża się i jest dzielony pomiędzy komórki potomne mniej więcej na połowy.
U orzesków występuje proces płciowe, zwany koniugacją, przy czym brak podziału organizmów na męskie i żeńskie. Przebieg koniugacji orzęsków:
1) Dwa organizmy tego samego gatunku spotykają się. Dochodzi do częściowego (brzeżnego) zlania cytoplazm.
2) Oba mikronukleusy ulegają mejozie. W każdej komórce trzy jądra potomne ulegają degeneracji.
3) Pozostałe jądra haploidalne ulegają mitozie.
4) Każda komórka przekazuje drugiej jedno ze świeżo powstałych, haploidalnych jąder.
5) Następują zapłodnienia i powstają dwa mikronukleusy.
6) Orzęski się rozdzielają.
7) W każdym znich zachodzi mitoza mikronuklusa i degenracja makronukleusa.
8) W każdej komórce jedno z jąder powstałych na drodze mitozy zostaje przekształcony w makronukles. Podczas tego procesu wybrane geny są wielokrotnie kopiowane z mikronukleusa na makronukleus.
ORZĘSKI (Ciliata)
Odznaczają się dualizmem jądrowym: obok mikronukleusa o charakterze jądra generatywnego (odpowiadającego jądru innych pierwotniaków i jądru komórek), makronukleus, czyli jądro wegetatywne, występujące wyłącznie u o. (stąd przez dłuższy czas uważano je za organizmy wielokomórkowe); w plazmie obok aparatu jądrowego występują wodniczki odżywcze i tętniące, mitochondria, włókienka kurczliwe i wzmacniające, u niektórych gat. symbiotyczne glony zoochlorelle; ciało pokrywa pellikula i liczne rzęski stanowiące równocześnie narząd ruchu i zdobywania pokarmu; otwór gębowy, zw. cytostomem, na pow. ciała lub w zagłębieniu, zw. perystomem; odżywiają się innymi mikroorganizmami roślinnymi i zwierzęcymi; rozmnażają się bezpłciowo, przez podział lub pączkowanie, a także płciowo w procesie koniugacji lub autogamii; są ważnym składnikiem planktonu; zamieszkują morza i oceny, wody słodkie, wilgotne gleby i bagna, występują też w przewodach pokarmowych przeżuwaczy jako symbionty lub pasożyty (np. kulorzęsek); w obrębie o. wyróżnia się 4 podgromady: równorzęse (Holotricha) o urzęsieniu słabo zróżnicowanym (np. pantofelek); wieńcorzęse (Peritricha) o silnej spirali rzęsek wiodących do otworu gębowego (np. wirczyk); bezrzęse, zw. też sysadlaczkami (Suctoria), pobierające pokarm licznymi ssącymi rurkami (występują tak w wodach, jak i organizmach żywych - np. szparkosz); Spirotricha o szerokiej taśmie poprzecznie ułożonych rzęskowych błonek dogębowych (np. małżynek, trębacz), zdolne do rozkładania złożonych związków organicznych, np. celulozy.
POLYHYMENOPHORA
Trębacz, stentor, trąbik (Stentor), rodzaj słodkowodnych pierwotniaków zaliczany do typu orzęsków, o stożkowatym kształcie przypominającym trąbkę. Trębacze osiągają do 2 mm długości, prowadzą osiadły tryb życia uczepione do podłoża węższym końcem ciała, tworzącym rodzaj stopy.
Przednią, szerszą część ciała wieńczy rząd rzęsek napędzających pokarm do cytostomu. Powierzchnia ciała trębaczy pokryta jest rzędami rzęsek biegnących wzdłuż osi długiej komórki. Makronukleus w formie paciorków oraz rozproszone w cytoplazmie mikronukleusy tworzą aparat jądrowy. Trębacz ma wodniczkę tętniącą, pod okrywającą ciało pellikulą znajdują się włókienka kurczliwe, umożliwiające kurczenie się komórki, oraz ziarnka stentoryny, barwnika nadającego mu zielonkawe zabarwienie.
Pożywienie trębacza stanowią bakterie. Rozmnażanie przez podział komórki. Trębacze posiadają olbrzymie zdolności regeneracyjne, w toku badań wykazano, że odtworzenie całości komórki jest możliwe nawet z 1/260 części ciała, pod warunkiem, że zachowały się w niej fragmenty podstawowych jej elementów.
MAŁŻYNEK, Stylonychia, rodzaj pierwotniaków z typu orzęsków, z gromady Polyhymenophorea; ciało wydłużone, spłaszczone grzbieto-brzusznie; urzęsienie silnie zróżnicowane, po stronie brzusznej pęczki rzęsek tworzą rodzaj szczecinek (cirri), służących do poruszania się po podłożu; żyją w wodach słodkich, często na wodorostach.
oligohymenophora
PANTOFELEK- Paramecium, rodzaj pierwotniaków z typu orzęsków, z gromady Oligohymenophoera; duży (dł. ok. 0,2 mm), o wydłużonym ciele, całkowicie urzęsionym; posiada liczne trichocysty — włókniste struktury, które są wyrzucane w przypadku podrażnienia komórki; otwór gębowy (cytostom) w zagłębieniu zw. perystomem; na krańcach ciała 2 wodniczki tętniące; żyją we wszystkich zbiornikach słodkowodnych i lekko słonawych; popularny materiał laboratoryjny.
Peritricha:
WIRCZYK, Vorticella, rodzaj pierwotniaków z typu orzęsków; komórka kieliszkowata, przytwierdzona do podłoża kurczliwą nóżką; szczytowy biegun otacza podwójna spirala rzęsek prowadzących do gęby; rozmnaża się przez podział, jest też znany proces koniugacji; tworzy kolonie w zbiornikach słodkowodnych.
WICIOWCE (Flagellata)
grupa jednokomórkowych lub kolonialnych organizmów zwierzęcych lub roślinnych, których charakterystycznym elementem jest wić stanowiąca narząd ruchu; ok. 2000 gat. podzielonych na 2 gromady: roślinne i zwierzęce; w. roślinne są najczęściej samożywne, posiadają ciałka zieleni i celulozową ściankę komórkową; zwierzęce - cudzożywne, bez ścian celulozowych; granice między gromadami są nieostre, gdyż łączy je zbyt wiele cech wspólnych; wyst. w wodach słodkich i morskich, glebach, pasożytują w org. roślinnych i zwierzęcych; rozmnażają się przez podział mitotyczny lub podłużny.
Wiciowce roślinne, Monadophyta (Phytomastigina), mają chromatofory o różnym składzie barwników (niektóre gat. są bezbarwne), różnorodne materiały zapasowe (skrobię albo inne węglowodany, tłuszcze) oraz różną budowę ścian komórkowych (od peryplazmatycznej błony po celulozowy pancerz), co wskazuje na ich różną filogenezę; formy wiciowcowe występują więc w różnych klasach, gł. złotowiciowców, chloromonad, kryptofitów, bruzdnic, euglenin (np. klejnotka), zielenic (np. toczek); masowe występowanie wiciowców roślinnych w wodach powoduje niekiedy zakwity.
BRUZDNICE, Dinophyceae (Dinoflagellatae), klasa jednokomórkowych, roślinnych wiciowców obejmująca ok. 1000 gat.; mają 2 wici umieszczone przeważnie w prostopadłych do siebie bruzdach celulozowego pancerzyka; ubarwienie żółte lub brązowe, oprócz chlorofili zawierają ksantofile i β-karoten; niektóre gat. cudzożywne, a nawet pasożytnicze; większość w planktonie mor. lub słodkowodnym, w morzach i jeziorach może tworzyć barwne zakwity, powodując zatrucia zwierząt i ludzi; niektóre, zawierające enzym lucyferynę, wywołują świecenie morza.
Wiciowce zwierzęce, Zoomastigophorea, przez zoologów traktowane jako gromada pierwotniaków łączonych wraz z wiciowcami roślinnymi w podtyp wiciowców; komórki wiciowców zwierzęcych osłania b. cienka błona cytoplazmatyczna, pod którą może znajdować się system wzmacniających mikrotubul, komórki te są pozbawione plastydów; organellum ruchu jest 1, 2 lub wiele wici; u niektórych występuje element szkieletowy — aksostyl; mniejsza część wiciowców zwierzęcych prowadzi wolny tryb życia, wiele form symbiotycznych i pasożytniczych (np. lamblia, rzęsistek).
RZĘSISTKI, Trichomonadida, rząd pasożytniczych pierwotniaków z gromady wiciowców zwierzęcych; ciało stanowi komórka (dł. do 0,05 mm), wzmocniona aksostylem, zaostrzona w tylnej części, w przedniej opatrzona 3-5 wiciami ruchowymi i 1 wicią sterowną, tworzącą wzdłuż ciała falującą błonkę; szeroko rozpowszechnione gł. wśród kręgowców; rzęsistek pochwowy, Trichomonas vaginalis, wywołuje u człowieka rzęsistkowicę, podobnie jakrzęsistek bydlęcy, Trichomonas foetus, u bydła; rzęsistek jelitowy, Trichomonas hominis, żyje w jelicie człowieka, prawdopodobnie nieszkodliwy.