Literatura dziecięca w przedszkolu, jej rola w rozwoju i wychowaniu małego dziecka, różne możliwości wykorzystania książek w pracy wychowawczej - wszystko to jest przedmiotem żywego zainteresowania nauczycieli przedszkola.
Nauczycielki starają się stwarzać w przedszkolu dobre warunki zabawy, a zarazem dostarczać dzieciom pewnych przeżyć, obserwacji, wiadomości, które ubarwią ją i wzbogacą. I wtedy obok zabawki, w przedszkolne życie małego dziecka wkracza książka. Dostarcza ona treści do zabawy, pokazuje piękny i szeroki świat, niesie radość. Początkowo książka w rękach dziecka jest tylko pewnego rodzaju zabawką - przedmiotem manipulacyjnej zabawy. Stopniowo zaczyna interesować się obrazkami, wodzi po nich placem. Ale to zainteresowanie jest zmienne i krótkotrwałe. Dopiero nauczyciel lub rodzić mogą zainteresować dziecko treścią książki, w sugestywny sposób przekazać treść, odwołując się do uczuć i wyobraźni dziecka. W ten sposób obok zabawki, umiejętnie dobrana na miarę czytelników książka zaczyna zajmować coraz więcej miejsca w życiu małego dziecka. Stosowana w atrakcyjny sposób, gdy obraz i słowa tekstu łącza się z działaniem stają się odtąd nieodłącznym towarzyszem zabaw i zajęć.
Przeżycia literackie dzieci związane z wielostronną aktywnością dziecka, ekspresją słowną, plastyczną i muzyczną, zabawą ruchową i tematyczną. Szczególnie wyraźne związki istnieją między treścią utworów, a tematem swobodnych zabaw, w których dzieci ożywiają bohaterów książek, odtwarzają ich losy, a zarazem w twórczy sposób rozwijają pewne wątki, tworząc swoisty komentarz utworu. Treść książki, która poruszyła wyobraźnię, inspiruje zabawy inscenizowane, zabawy w teatr. I to jest charakterystyczne dla recepcji książek u małych czytelników, u których procesy poznawcze ściśle wiążą się z działaniem.
Z drugiej strony kontakt dziecka w wieku przedszkolnym z książką wymaga pośrednika - narratora, obrazu, gestu, czasem kukiełki. Kontakt czytelniczy przedszkolaków jest więc bardzo bliski różnym formom teatralnym i zabawie.
Teatr jako sztuka, praca wychowawczymi i twórcze zabawy samych dzieci spotykają się ze sobą tak blisko jak nigdy później i dlatego trzeba głębiej przemyśleć, jaki charakter ma mieć inwencja wychowawcza.
Ciekawe i wartościowe są inscenizacje utworów literackich, kiedy dzieci nie uczą się tekstu, ale starają się go zrozumieć i przyswoić, aby go potem odtworzyć w bardziej swobodnych formach działania. Oczywiście wymaga to dużo pomysłowości i inicjatywy wychowawczej. Trzeba dzieci nie tylko zapoznać z utworem, ale sprawić, aby utrwaliły jego treść, zapamiętały kolejność zdarzeń, wyodrębniły postacie bohaterów, ich charakterystyczne cechy i sposób zachowania. Wszystkie elementy, konieczne dla właściwego opracowania utworu i przygotowania inscenizacji, mogą mieć bardzo ważne i bardzo interesujące formy związane z wielokierunkową działalnością dzieci. Oczywiście jest to możliwe wówczas, kiedy dziecko przedszkolne stale znajduje się w kręgu oddziaływania literatury, a jego kontakty z książką mają charakter systematyczny i długotrwały.
Istotny jest również dobór odpowiednich utworów literackich, które mogą być treścią zabawy. Wybierając utwory z myślą o zabawie inscenizowanej nauczyciel musi pamiętać o tym, aby miały zwartą akcję, dużo dialogów, jasną kompozycję, wyraziste sylwetki bohaterów, walory wychowawcze i literackie.
Nauczyciel przedszkola już przy okazji pierwszych kontaktów dzieci z książką stara się wydobyć ich walory. W młodszych grupach przedszkola książka nie tylko pomaga wzbogacać zabawy dziecka, ale jednocześnie ułatwia orientację w otaczającym go świecie ludzi, zjawisk i przedmiotów - w przedszkolu, w ogrodzie, na podwórku. Ukazuje wzory społecznego współżycia, książka staje się pomocna nauczycielce w kształtowaniu właściwego stosunku dzieci do przedszkolnych kolegów, wspólnych zabawek, przyrody.
W pracy z dziećmi starszymi w dziedzinie wychowania umysłowego, społeczno-moralnego i estetycznego cenną pomocą staje się literatura dziecięca. Przedstawia oma bardziej skomplikowane stosunki między ludźmi, ukazuje przykłady postępowania bohaterów, ich postawy w różnych sytuacjach. Te przykłady mogą być momentem inspirującym całą różnorodność wychowawczego oddziaływania. Piękno polskiej mowy zawarte w książkach, artystyczne ilustracje mogą budzić wrażliwość estetyczną dzieci. Wyobrażenia i talent pisarza pomagają im ujrzeć wiele znanych przedmiotów i zjawisk w innym, nowym świetle, dostrzec urodę krajobrazu, piękno otaczającej przyrody, harmonię barw i kształtów. Książki działając na wyobraźnię dzieci zachęcają je także do swobodnej twórczości plastycznej. Starsze dzieci bardzo lubią słuchać niedługich opowiadań o życiu współczesnych im rówieśników, lubią do nich powracać, porównywać własne obserwacje i doznania z losami bohaterów. Interesują je utwory, których treść jest mocno osadzona w realiach życia społecznego i przyrody, obok baśni, bajki - pragną słuchać opowiadań, w których jest prawda o życiu, podana w sposób realistyczny. Takie książki zyskują na długo sympatię i zainteresowanie. Książka zwielokrotnia możliwość poznania, "poszerza" dostępny dziecku świat. Nawet łatwe książeczki dla najmłodszych, o prostej akcji "opowiadają" często o sprawach wykraczających poza dostępne dla nich obserwacje i doświadczenia. I wtedy nie tylko utrwala ono pewne wyobrażenia, które powstały w wyniku obserwacji i spostrzeżeń w konkretnych sytuacjach, ale pomaga w kształtowaniu nowych wyobrażeń i pojęć. Ta dydaktyczna funkcja książki rośnie coraz bardziej w miarę dorastania dziecka - coraz więcej wiadomości czerpiemy tylko z książek, a bardzo dużo z literatury pięknej.
Przedszkolaki analizując fragmenty akcji książki, wspólnie oceniają bohaterów, porównują ich ze sobą. Takie opracowanie wybranej pozycji sprzyja czynnościom umysłowym, niezbędnym do podjęcia nauki szkolnej. Związane z przeżyciem treści utworu różne formy działania przedszkolaków stwarzają dobrą okazję bogacenia zasobu pojęciowego i słownikowego, zachęcania dzieci do samodzielnych i swobodnych wypowiedzi. Jednocześnie z rozwojem zasobu pojęciowego i słownikowego dziecka dokonuje się opanowanie gramatycznej struktury języka. Książka wzbogacając zasób słów i zachęcając do mówienia może uczyć pięknej polskiej mowy na dobrych, prawidłowych wzorach, o ile oczywiście zadbamy o to, aby w naszej przedszkolnej bibliotece znalazły się jedynie utwory wartościowe pod względem literackim.
Wczesny kontakt dziecka z książką jest szczególnie cenny, wtedy bowiem kształtuję się jego nawyki i upodobania, między innymi nawyki i upodobania czytelnicze.
Początkowe wszystkie kontakty dziecka z książka organizuje nauczycielka. Ona wybiera książkę oceniając jej artystyczne i wychowawcze wartości, ona stara się zapoznać dziecko z utworem w taki sposób, aby stał się on treścią przeżycia i treścią działania. Nauczycielki doceniają konieczność bliskiego, osobistego kontaktu dziecka z książką. Wyrazem tego są "kąciki książki" w przedszkolu.(1) Taki "kącik" w przedszkolnej sali jest właśnie tym miejscem, w którym dziecko bezpośrednio styka się z książką. Może ją wziąć do ręki, przyjrzeć się okładce, powoli i spokojnie obejrzeć obrazki, przypominając sobie wszystko to, o czym mówiła lub czytała nauczycielka. Tu można przede wszystkim samodzielnie wybrać książkę, kierując się własnymi upodobaniami lub zainteresowaniami. Organizacja tego kącika musi być dobrze przemyślana zarówno od strony doboru książek, jak ich ekspozycji. Będą tam książki dostosowane do wieku i poziomu rozwojowego dzieci, związane ze sprawami aktualnymi w życiu przedszkola.
W oddziałach młodszych może być kilkanaście tytułów - niektórych po kilka egzemplarzy, w oddziałach starszych ponad 20 książek.
Książka w obecnej dobie stała się już codziennym towarzyszem dziecka. Coraz młodsze dziecko otrzymuje książkę do ręki, coraz młodsze jest przedmiotem zainteresowania pisarzy. W przedszkolu trudno wyobrazić sobie codzienną pracę z dziećmi, realizację wielu treści programowych bez odwoływania się do wartościowej książki. Nauczyciel musi dokładnie znać klasyczne pozycje z literatury przeznaczone dla dzieci w wieku przedszkolnym, jak i orientować się w nowościach wydawniczych.
Wybierając książki dla dzieci przedszkolnych nauczyciele starają się je oceniać także pod kątem ich walorów artystycznych, wychowawczych. Właśnie artystyczne walory tekstu i ilustracji są bardzo ważne w całokształcie oddziaływania książki, w prawidłowym kształceniu wrażliwości estetycznej dziecka - przyszłego odbiorcy sztuki. Literatura dziecięca jest bowiem dziedziną sztuki, która ma wzruszać, zachwycać pięknem literackiego języka i artystycznego obrazu. Trzeba więc uważnie czytać i analizować książkę, zanim przekaże się ją dzieciom. Trzeba nauczyć się dostrzegać jej wartości, ale i dostrzegać braki. Często zdarza się, że forma artystyczna książki zupełnie nie odpowiada jej treści i poziomowi odbiorcy. Nauczyciele wybierając książki dla dzieci przedszkolnych starają się je ocenić także pod względem ich walorów wychowawczych i wykorzystać w swoich oddziaływaniach pedagogicznych. W ten sposób literatura dziecięca staje się bardzo ważnym elementem sprzyjającym realizacji zadań i treści programu wychowania w przedszkolu. Przy czym w kontaktach dziecka z książką zachodzi dosyć istotna integracja tych treści, książka może bowiem jednocześnie pomagać:
- kształtować postawę społeczną dziecka jako członka rodziny, zbiorowości przedszkolnej, społeczeństwa;
- utrwalać i wzbogacać wiadomości dotyczące otoczenia społecznego, przyrodniczego i technicznego;
- rozwijać mowę i myślenie;
- wyrabiać wrażliwość estetyczną i postawę twórczą dziecka.(2)
Tak możemy określać związek literatury dziecięcej z programem wychowania w przedszkolu. Jednocześnie zachodzi relacja bardziej szczegółowa. Każdy nauczyciel dobrze znający program pracy dla poszczególnych oddziałów przedszkola, zdaje sobie sprawę, że wiele z tych treści można utrwalić i wzbogacić korzystając z określonych pozycji literatury dziecięcej.
Kontakt z literaturą poszerza możliwości poznawania świata, ludzkich losów przestrzeni innych lądów i krajów, pozwalając na uczestnictwo w wydarzeniach niedostępnych własnym doznaniom i obserwacjom. Odpowiednio dobrane utwory literackie ukazują dzieciom piękno ojczystej mowy, są przykładem poprawnego języka, często mają wpływ na doskonalenie funkcji mowy pod względem gramatycznym i dźwiękowym. Literatura wzbogaca także zasób pojęć i słów, którymi dzieci się posługują, poszerza ich horyzonty myślowe, wpływa na doskonalenie komunikatywnej mowy, a także na doskonalenie jej stylu.
Książka i towarzysząca jej nieodłącznie ilustracja w znacznym stopniu aktywizuje myślenie dziecka, pobudza procesy myślowe, sprzyja tworzeniu pojęć elementarnych, wpływa na rozwój pamięci, uwagi oraz innych skomplikowanych operacji myślowych.
Literatura dziecięca jest bardzo wartościową pomocą w pracy z dziećmi. Często nauczycielki korzystają w zajęciach prowadzonych z dziećmi z jej bogatych zasobów. Utwory dobierane są zgodnie z aktualną porą roku, omawianą tematyką, by posiadały cenne walory artystyczne jak i inne.
Wszystkie wyżej wymienione poznawcze walory literatury należy oceniać pozytywnie i brać pod uwagę przy wyborze utworów literackich, które chcemy wykorzystać w naszej pracy z dziećmi.