Longina Strumska-Białko,
Natasza Pęcherzewska-Kaczmarek
Media a wychowanie
Współczesny młody człowiek w coraz młodszym wieku jest poddawany oddziaływaniu multimedialnemu. Tradycyjne formy wychowania oraz oddziaływania są zastępowane przez obraz i dźwięk docierający ze srebrnego ekranu, przez kolorowe czasopisma. Telewizja, kasety wideo, gry komputerowe wyparły czytanie bajek, książek dla dzieci oraz tradycyjne gry i zabawy. Media i środki techniczne coraz częściej zastępują drugiego człowieka jako partnera dialogu, komunikowania się i wzajemnej interakcji.
W swoim codziennym życiu ludzie często naśladują przekaz telewizyjny, władza telewizji rozszerza się, inkorporuje ona w świat upozorowania coraz to nowe sfery rzeczywistości, wysysa rzeczywistość z rzeczywistości, oplątuje ją siecią wytworzonych we własnych ramach wyobrażeń i odniesień. Mass media oferują iluzje, które bardzo często zastępują współczesnemu człowiekowi prawdziwe doświadczenia i problemy. Sprawiają, iż człowiek żyje w zaczarowanej, wykreowanej przez media rzeczywistości, nafaszerowanej pseudowydarzeniami.
W kulturze upozorowania mamy do czynienia z odrealnieniem rzeczywistości poprzez naśladowanie jej wymiaru fikcyjnego, co prowadzi do zamazania różnicy między rzeczywistością fikcyjną a rzeczywistością rzeczywistą. Autentyczne przeżycia człowieka w realnym świecie, bezpośredni kontakt z drugim człowiekiem zostają często zastąpione przekazami modelującymi owe przeżycia oraz doświadczenia w określony sposób. Taki stan rzeczy może sprawić, iż człowiek zatraci swoją tożsamość i nie będzie mógł się odnaleźć w otaczającym go świecie. Należy podkreślić, iż mass media niejednokrotnie oferują swoim odbiorcom wiele cudownych recept, sposobów na "szczęśliwe życie". Dają złudzenie, że sukces, powodzenie w różnych sferach życia można osiągnąć łatwo, bez wysiłku. Tworzą tym samym wykreowany, sztuczny świat, za którego sprawą powiększa się sukcesywnie grono frustratów. Należy także zauważyć, że treści przekazywane przez mass media są bardzo często istotnym narzędziem manipulacji opiniami i poglądami ludzi. Treści te prowadzą często do uniformizacji ich sposobu myślenia, a nawet odczuwania. Szczególne obawy budzi w nas jakość oraz rodzaj przekazywanych treści docierających najrozmaitszymi kanałami do najmłodszego odbiorcy.
Omawiane zjawiska rodzą wiele pytań. Na przykład: Czy współczesne wychowanie, współczesna pedagogika ma działać w ramach logiki upozorowania, czy też przeciwko niej? Czy i w jaki sposób kontrolować jakość i treść przekazów docierających do młodego odbiorcy? Są to pytania otwarte, nie podjęłyśmy próby odpowiedzi na nie.
Badania OBOP-u donoszą, iż 94% widzów włącza codziennie odbiorniki telewizyjne, 84% nie wyobraża sobie życia bez telewizji ("Rzeczpospolita" nr 30, 1992). Z badań przeprowadzonych w 1992 roku wynika, że telewizor i radio są w każdym domu, niektórzy uczniowie mają własny, odrębny odbiornik w swoim pokoju. 55% respondentów (45% młodzież miejska) ma dostęp do telewizji satelitarnej, a 54% ma w domu magnetowid. Dane te świadczą, iż dostęp do środków masowego komunikowania jest powszechny, telewizja jest oglądana masowo i niewątpliwie zmonopolizowała czas wolny przeciętnego, młodego człowieka.
*
Z badań przeprowadzonych wśród studentów pedagogiki (studiów stacjonarnych i zaocznych) w latach 1994/95 (w badaniach wzięło udział 100 studentów III i IV roku Uniwersytetu Gdańskiego) wynika, że 79% respondentów widzi w mass mediach zagrożenie dla prawidłowego i harmonijnego rozwoju jednostki, a zwłaszcza dzieci i młodzieży. Ze szczególnym niepokojem respondenci odnoszą się do programów telewizyjnych oraz popularnych czasopism. Ich zdaniem modyfikują one negatywnie orientację moralną młodego człowieka, zawężają jego horyzonty myślowe, deformują postrzeganie świata i ludzi. Zdaniem respondentów brak kontroli nad odbiorem owych treści może być zgubny w konsekwencjach dla młodego człowieka. Zatarcie granic między światem rzeczywistym a fikcyjnym, ograniczenie uczestnictwa w kulturze wyłącznie do konsumowania zhomogenizowanej papki gotowej do spożycia; zatracenie tożsamości i zdolności do indywidualnego odbioru (za sprawą indywidualnej wrażliwości) świata - może w końcu doprowadzić do otępienia, znieczulenia, a nawet braku odczuwania w ogóle.
Inne badania zostały przeprowadzone w latach 1995/96 w dwóch trójmiejskich szkołach podstawowych na grupie 62 uczniów (w badaniach wzięli uczniowie klas siódmych i ósmych). Respondentom zadano pytanie: Jakie programy emitowane na lamach telewizji oglądasz najchętniej? Wymień przynajmniej trzy i uzasadnij swój wybór.
Odpowiedzi respondentów na zadane pytanie pozwalają na utworzenie listy preferowanych przez nich programów, które uporządkowano hierarchicznie wedle częstotliwości wskazań przez badane osoby:
Filmy fabularne (przy czym najczęściej wymieniano filmy sensacyjne, a w dalszej kolejności komedie, horrory, filmy fantastyczne i inne).
Programy muzyczne, teledyski.
Filmy animowane (kreskówki).
Programy typu "talk show", np.: "Randka w ciemno".
Programy przyrodnicze.
Programy sportowe.
Teleturniej np.: "Kolo fortuny", "Miliard w rozumie" itp.
Programy edukacyjne.
Programy informacyjne, np.: "Teleexpress".
Inne.
Respondenci, próbując uzasadnić swoje wybory, najczęściej podawali następującą argumentację (przytaczamy fragmenty najbardziej reprezentatywnych wypowiedzi):
Lubię filmy sensacyjne, na nich nie można się nudzić, poza tym chętnie oglądam programy muzyczne i talk showy (uczeń kl. VII).
Oglądam przede wszystkim filmy sensacyjne oraz horrory, lubię dreszczyk emocji, gdy coś się dzieje (uczeń kl. VII).
Oglądam różne programy i różne mi się podobają, czasami lubię oglądnąć jakiś film (w zależności od nastroju - komedię, melodramat, przygodowy lub inny), czasami lubię popatrzyć na teledyski. (…) Bardzo lubię programy przyrodnicze oraz teleturnieje, jest to dla nie świetny relaks i zabawa (uczennica kl. VIII).
Najchętniej oglądam filmy fabularne, w szczególności sensacyjne, fantastyczne i historyczne, poza tym lubię programy sportowe i muzyczne, bo takie są moje zainteresowania. Czasami, jak mam czas, oglądam wszystko, co leci.
*
Przedstawiony materiał badawczy świadczy, że obawy studentów pedagogiki można uznać za uzasadnione. Wartościowe programy o charakterze poznawczym, edukacyjnym zajmują zdecydowanie dalsze pozycje w rankingu, a największa grupa młodych respondentów preferuje przede wszystkim filmy sensacyjne i wiele programów o wątpliwych walorach poznawczych i estetycznych.
Mówiąc o niepokojach wobec zagrożeń, jakie niosą ze sobą treści przekazywane za sprawą mass mediów, chciałybyśmy zaznaczyć, że nie usiłujemy podsycać niezdrowych emocji ani frustracyjnego lęku wokół omawianego problemu. Celem, dla którego podjęłyśmy ów temat, jest raczej chęć zastanowienia się nad nim i pobudzenia do dyskusji wokół następujących pytań: Jak zapobiegać negatywnym konsekwencjom wychowawczym wynikającym z ekspansji środków masowego komunikowania oraz w jaki sposób stawić czoło omawianym zagrożeniom? Postawienie tych pytań wydaje się być uzasadnione w sytuacji sukcesywnego rozwoju i ekspansji środków masowego komunikowania. Mass media są bowiem wszechobecne w najróżniejszych postaciach w życiu codziennym współczesnego człowieka.
Artykuł rozpoczęłyśmy od ukazania zagrożeń ze strony mass mediów i ich negatywnego wpływu na człowieka zwłaszcza młodego. Jednakże środki masowego przekazu to nie tylko źródło zagrożeń i obaw, lecz także ogromnych możliwości i korzyści, jakie możemy z nich czerpać. Mass media spełniają kilka bardzo istotnych funkcji (pojęcia funkcja używa się najczęściej w znaczeniu działanie, skutek działania bądź środek czy cel działania):
informowanie (dostarczanie informacji w formie dostępnej i użytecznej dla odbiorcy),
socjalizacja i integracja (umożliwienie uczestnictwa społecznego),
zachowanie tradycji i wartości kulturalnych oraz wprowadzanie innowacji,
funkcje kulturalne (ekspresja i transmisja kultury) i psychologiczne (rozrywka, rekreacja),
rządzenie (media stanowią kanały informacji od rządu do społeczeństwa i odwrotnie),
kierowanie i rządzenie,
udział w życiu gospodarczym (same media są przedsiębiorstwami, ale stymulują również rozwój ekonomiczny),
oświata i wychowanie (media upowszechniają wiedzę i kształtują systemy wartości).
Niektóre z wymienionych funkcji odgrywają, naszym zdaniem, znaczącą rolę w wychowaniu. Jednakże naszym zamiarem nie jest szczegółowa ich analiza i interpretacja, lecz chęć skoncentrowania się na tych, które w naszym przekonaniu odgrywają szczególnie pozytywną rolę w procesie wychowania.
*
Ad. a. Środki masowego przekazu dostarczają informacji o wydarzeniach politycznych, gospodarczych, naukowych i kulturalnych w kraju i na świecie. Wiedza ta niewątpliwie sprzyja lepszej orientacji. Powszechność dostępu do mass mediów (TV, radio, czasopisma, gazety, komputery, sieć Internet) sprawia, iż praktycznie każdy może korzystać z ogromu informacji.
Ad. d. Coraz mniej ludzi ma żywy i bezpośredni kontakt z kulturą (na przykład, według socjologów, statystyczny Polak bywa w teatrze średnio raz na 7,5 roku). Brak ten - przynajmniej częściowo - może być skompensowany kontaktem z mediami. Jest wiele programów telewizyjnych, radiowych, artykułów prasowych traktujących o kulturze. Są to informacje, omówienia wydarzeń kulturalnych, recenzje wystaw, sztuk teatralnych, filmów.
Jak wynika z badań przeprowadzonych przez M. Wawrzyniak-Chodaczek rodzice stwierdzali, że oni i ich dzieci chętnie sięgają po książkę, według której został nakręcony film czy sztuka teatralna. Przykładem mogą tu być: "Imię róży", "Ania z Zielonego Wzgórza", "Fizia Pończoszanka" (film był zatytułowany "Pipi Lungstrump"), "Polyanna" i inne pozycje filmowe.
Bardzo często dla przeciętnego współczesnego człowieka mass media stwarzają jedyną szansę kontaktu z dziełem sztuki i spuścizną kultury. We wszystkich jednak badaniach media przegrywają z możliwością odbioru na żywo, lecz dla wielu osób jest to jedyna droga zetknięcia się z dziełem sztuki.
Ad. h. Mass media emitują również wiele programów o charakterze edukacyjnym. Są to wszelkie programy popularnonaukowe, przyrodnicze, publicystyczne i stricte edukacyjne. Mogą być one doskonałym uzupełnieniem lub poszerzeniem szkolnej wiedzy dzieci i młodzieży. Ukazuje się coraz więcej programów komputerowych - jak choćby do nauki języków obcych. Na rynku można znaleźć też sporo czasopism popularnonaukowych.
Środki masowego przekazu oddziałują na nas poprzez kilka zmysłów (wzrok, słuch). Oczywiste jest, iż treści przekazywane przez kilka kanałów percepcyjnych są szybciej i trwałej przyswajane niż gdy oddziałujemy tylko na jeden z nich.
Obok telewizji coraz powszechniejsze stają się również inne multimedialne środki przekazu: komputery, sieć Internet. Z jednej strony, są one doskonałym sposobem docierania do urozmaiconych źródeł informacji, dają możliwość wymiany owych informacji oraz poglądów i opinii. Internet to oplatająca świat sieć komputerów i systemów poczty elektronicznej. Te kontakty, jak zauważa Zbyszko Melosik, niejednokrotnie kompensują współczesnemu człowiekowi rzeczywiste problemy, niepowodzenia. Powstają nawet specjalne grupy Internetu, których celem jest działalność psychoterapeutyczna, np.: dla chorych na AIDS, raka, dla rozwodników, ofiar gwałtu itp. Internet może być zatem traktowany również jak uniwersalne lekarstwo dla okaleczonych dusz.
Funkcja wychowawcza jest spełniana w mass mediach przez prezentację różnych wzorów postępowania, wzorów osobowych i poglądów. Zdaniem rodziców programy telewizyjne rozwijają u dzieci empatię, uczą zrozumienia innych, szacunku dla dorosłych, przestrzegają przed złym towarzystwem. Przez propagowanie stylów godnego i uczciwego życia, przez pokazanie pozytywnych bohaterów programy telewizyjne wpływają na zachowanie dzieci.
*
Przytoczone opinie oraz zgromadzony materiał badawczy skłaniają nas do wysunięcia przedstawionych niżej wniosków:
Bezkrytyczne i pozbawione kontroli korzystanie ze środków masowego komunikowania się może się okazać wysoce szkodliwe, zwłaszcza dla młodego odbiorcy. Niebezpieczeństwa, które wskazuje H. Wistuba, to przede wszystkim zakłócenie harmonijnego współdziałania intelektu i woli, spłycanie wrażliwości intelektualnej, moralnej, religijnej, estetycznej itd. Powodem takiej sytuacji jest bezrefleksyjne, zbyt częste odbieranie programu, niezależnie od wieku odbiorców, ich dojrzałości czy zainteresowań.
Środki masowego przekazu są coraz bardziej powszechne, wręcz wpisane w codzienne życie współczesnego człowieka. Ich ekspansji nie da się w żaden sposób powstrzymać ani zahamować. Jest to fakt, z którym trzeba się nauczyć współistnieć.
Korzystanie z mass mediów nie ma konotacji jednoznacznie negatywnych. Jednak nieodzownym warunkiem jest krytyczne i selektywne dobieranie proponowanych przez nie treści. Odpowiedzialność ta spoczywa, w naszym przekonaniu, na rodzicach, opiekunach, pedagogach. Mają oni największy wpływ na kształtowanie zainteresowań poznawczych i estetycznych młodego odbiorcy. To oni powinni nauczyć wybiórczej i krytycznej postawy wobec proponowanych treści.
Longina Strumska-Białko
Natasza Pęcherzewska-Kaczmarek
Uniwersytet Gdański