Techniki malarskie
Malarstwo akwarelowe jest artystyczną techniką malarską, w której wykorzystane są farby akwarelowe. Można malować nimi na głównie na papierze, w dawnych czasach używano pergaminu, a także kości. Najlepsze efekty uzyskuje się na papierze akwarelowym lub papierze czerpanym. Technika jest bardzo stara, pracował nią już Albrecht Durer, choć w tamtych czasach akwarela służyła często jako podmalówka dla obrazu malowanego farbami kryjącymi typu gwasz lub tempera. Technika ta rozwinęła się najbardziej w Anglii w 18 - 19 wieku w malarstwie pejzażowym, pracował nią Turner, a również Blake (ten nie robił pejzaży). Akwarele są farbami wodnymi, nie ma koloru białego, dlatego światła uzyskuje się poprzez zostawienie niezamalowanego obszaru jasnego papieru. Akwarele są przeźroczyste, a więc można nakładać delikatnie warstwy, tworząc w ten sposób cienie. Zbyt wiele warstw nie jest wskazane (trzy maksymalnie), gdyż żaden papier nie wytrzyma takiej ilości wody i po prostu zacznie się odkształcać. Akwarela charakteryzuje się brakiem ostrych konturów, lekkim rozmyciem kształtów. Często akwarela występuje w dziełach, tworzonych technikami mieszanym, np. z rysunkiem tuszem, czy temperą, a również z pastelą oraz wieloma innymi. Akwarela jest wykorzystywana często w malarstwie pejzażowym, ilustracjach do książek, obecnie do kolorowania komiksów.
Farby akwarelowe artystyczne są farbami wodnymi, czyli takimi, które rozcieńcza sie wodą. Spoiwem łączącym pigment są różne substancje: guma arabska, miód pszczeli, gliceryna, kamfora (tu: środek antyseptyczny).
Malarstwo olejne jest artystyczną techniką malarską, w której wykorzystane są farby olejne. Można malować na płótnie, desce, odpowiedni usztywnionym papierze, czy tekturze oraz innych nietypowych materiałach. Jednak płótno oraz deska są najbardziej rozpowszechnione ze względu na swoją trwałość.
Farby olejne artystyczne są farbami, w których spoiwem jest olej, najczęściej lniany. Utarty pigment jest rozpuszczony lub w postaci zawiesiny zawarty w oleju. Największym prekursorem, a właściwie twórcą farb olejnych był Jan van Eyck.
Malarstwo akrylowe jest artystyczną techniką malarską, w której wykorzystane są farby akrylowe. Można nimi malować na płótnie, papierze, desce, właściwie na wszystkim czego akryl jest się w stanie trzymać. Powstały dość późno, a w latach 30-tych 20 wieku, a popularność zyskały w latach 50-tych 20 wieku. Jednymi z pierwszych, którzy zaczęli je stosować byli: Mark Rothko, Jackson Pollock. Największą popularność akrylom przyniósł POP ART. Maluje się nimi tak jak farbami wodnymi, są podobne w zachowaniu, przypominają trochę temperę, ale jest jedna duża różnica. Można nimi malować na płótnie, można tworzyć dzięki nim różne, nawet wypukłe faktury. Można je rozcieńczać wodą, specjalnym medium do akrylu (matowym lub błyszczącym). Akryl może być użyty do sitodruku, do malowania pędzlami, możliwości jest wiele. Po wyschnięciu akryle są wodoodporne. Nikt nie wie jak są trwałe, gdyż istnieją zbyt krótko. Innymi sławnymi malarzami, którzy używali akryli to: Andy Warhol, Roy Lichtenstein. Farby akrlowe artystyczne są farbami polimerowymi. Spoiwem jest polimer akrylowy.
Tempera to technika malarska znana od starożytności. Do końca XV w. była techniką najpopularniejszą. Polega na użyciu farb, których spoiwo (białko, żółtko, guma, klej, kazeina) mieszane jest z żywicami i olejami. Nazwą tempera określa się także obraz, malowany tą techniką.
Jest wiele receptur na spoiwo temperowe, zarówno chude, jak i tłuste. Tempera daje powierzchnię charakteryzującą się szczególną tonacją i żywością barwy, nie werniksowana - wygląda płasko i lekko połyskuje. Nie żółknie i nie czernieje z upływem czasu, zazwyczaj nie pęka. Malowanie warstwowe jest ułatwione, dzięki temu, że tempera długo schnie. Ta właściwość sprawia jednak pewne kłopoty - trudność w uzyskaniu płynnych przejść między kolorami i konieczność stosowania kreskowania. Technikę tę można wykorzystywać samodzielnie, ale także do robienia podmalówek w malarstwie olejnym.
Enkaustyka, antyczna technika malarska, w której spoiwem był wosk pszczeli. Pigmenty starte z woskiem nakładano na gorąco (szpachelkami lub pędzlem). Trwałe barwy, odporne na wilgoć, ulega jednak destrukcji pod wpływem wysokich temperatur.
Technika doprowadzona do doskonałości w Egipcie (fajumskie portrety), w I i II w. w Grecji i Rzymie, próby wskrzeszenia enkaustyki w renesansie, bez pomyślnych wyników.
Witraż, ozdobne wypełnienie okna lub rozety wykonane z kawałków kolorowego szkła wprawianych w ołowiane ramki, stosowane głównie w kościołach. Ramki stanowią kontur rysunku, kreskowanie na szkle lub malowanie na nim przeźroczystymi farbami podkreśla charakterystyczne elementy (głowę, oczy, ręce, fałdowanie szat, cieniowanie figur itp.). Technika witrażu znana była od wczesnego średniowiecza, a rozwinęła się w sztuce gotyckiej. Renesans witrażownictwa nastąpił na przełomie wieków XIX i XX w sztuce secesji. W średniowieczu witraże pełniły również funkcje dydaktyczne, miały za zadanie przekazywanie treści religijnych ludziom nie znającym pisma.
Fresk (z wł. fresco - świeży) - malowidło ścienne wykonane na mokrym tynku. Inne nazwy to al fresco i buon fresco.
Potocznie określeniem fresk nazywa się wszelkie malowidła ścienne, wykonane różnymi technikami. Prawidłowo jednak nazwa fresk odnosi się tylko do tych, które zostały wykonane na mokrym tynku
Freski malowane są na mokrym tynku wykonanym jako wielowarstwowy z warstwami wykonanymi z zapraw o różnym składzie. Pierwsza warstwa zwana arriciato leży bezpośrednio na murze, jest gruba. Zawiera ona wapno gaszone, gruboziarnisty piasek i odłamki cegieł lub kamieni. Druga warstwa to intonaco. Jest to warstwa gładka do malowania. Zawiera wapno gaszone, drobny piasek cedzony lub pył marmurowy. Na tej warstwie zaczyna się malować fresk.
Fresk malowany jest specjalnymi farbami przy użyciu pędzli. Farby zawierają barwniki odporne na alkaliczne działanie wapna. Barwnik rozprowadzany jest wodą deszczową. Spoiwem jest podłoże intonaco, ponieważ wapno gaszone z dwutlenkiem węgla tworzy krystaliczny węglan wapnia, który trwale wiąże cząsteczki farby. Fresk jest trwały bo spaja się z podłożem, w ten sposób uzyskuje się trwałe, intensywne barwy.
Fresk maluje się partiami, ponieważ warstwę intonaco kładzie się partiami tak dużymi, jakie można zamalować w ciągu dnia (giornata) - po zaschnięciu konieczne jest skucie niezamalowanych partii i położenie świeżej warstwy. Przed naniesieniem fresku na ścianę tworzy się kartony, a przy użyciu siatki powiększa się wzór. Kontury odciska się w świeżym tynku.
Mozaika - dekoracja w postaci ornamentu lub obrazu, wykonana z drobnych, o różnej kolorystyce (dwu lub wielobarwne) i kształcie kamyczków, kawałków szkła, ceramiki. Elementy są przyklejone do podłoża np. przez ułożenie na niezwiązanej zaprawie, żywicy pochodzenia roślinnego (mastyks z drzewa Pistacia lentiscus). Stosowana jest do zdobienia posadzek, ścian w budownictwie sakralnym i świeckim, mebli (zwłaszcza blatów stołów, biurek).
Technika znana była już w starożytności. Najstarsze, znalezione pochodzą sprzed pięciu tysięcy lat (Uruk). W starożytnej Grecji pierwsze mozaiki układano z otoczaków znalezionych na brzegach rzek i morza. Technika ta zwana była "opus barbaricum". Mozaiki miały kolorystykę biało-czarną z mniejszymi polami żółtymi, brązowymi i czerwonymi. W okresie hellenistycznym stosowano technikę "opus segmentatum", polegającą na zastosowaniu odpadów kamiennych powstałych przy pracach rzeźbiarskich i kamieniarskich. Kolejnym krokiem było zastosowanie regularnych płytek, kostek (tesseer) z marmuru i innych kamieni, nawet kamieni półszlachetnych, szkła. Chcąc jak najdokładniej odwzorować obraz używano niejednokrotnie bardzo małych elementów, nawet o krawędzi 1 mm. Technika ta znana była pod nazwą "opus vermiculatum" (łac. vermis - robak). Zachowały się do czasów współczesnych mozaiki w Pompejach, będące przykładem zastosowania tej techniki.
Techniki graficzne
Druki wklęsłe
Miedzioryt, technika graficzna druku wklęsłego, również odbitka wykonana tą metodą. Na gładko wypolerowanej i zagruntowanej powierzchni płyty miedzianej wykonuje się rysunek za pomocą metalowych rylców, następnie szlifuje się płytę węglem drzewnym, lekko podgrzewa i wciera farbę w wycięte bruzdy. Po usunięciu farby z gładkiej partii płyty odbija się rysunek na wilgotnym papierze pod prasą. Z płyty można wykonać kilkaset odbitek.
Miedzioryt charakteryzuje się delikatną, prawie kaligraficzną, ostrą kreską. Jest to najstarsza technika graficzna w metalu, stosowana już w XV w. (prawdopodobnie rozwinęła się z technik złotniczych). Rozkwit sztuki miedziorytu przypada na 2. poł. XV i XVI w. (A. Mantegna, A. Dürer). W XVII w. zdobył popularność warsztat miedziorytniczy czynny w kręgu P.P. Rubensa. Obok artystów pracujących indywidualnie powstawały pracownie rytownicze, w których wykonywano plansze wg rysunków znanych artystów.
Istnieją też specjalne rodzaje miedziorytu: 1) miedzioryt barwny powstał ok. 1710, ryciny odbija się za pomocą trzech płyt przy użyciu kolorów podstawowych (niebieskiego, czerwonego, żółtego), można w ten sposób otrzymać pełną gamę barw. 2) miedzioryt punktowy powstaje przez zastosowanie zamiast rylca metalowych punc (puncowanie), którymi wybija się w płycie drobne punkciki. Ich mniejsze lub większe zagęszczenie tworzy modelunek o bardzo delikatnych konturach. Technika ta znana jest od XVI w., rozwinęła się szczególnie w Anglii.
Staloryt (stal + łc. ritus) poligr. technika graficzna druku wklęsłego polegająca na rytowaniu rysunku w płycie stalowej, pokryciu go farbą i odbiciu na papierze, wykorzystywana przy drukowaniu banknotów, znaczków pocztowych; także odbitka, rycina wykonana tą techniką.
Akwaforta, technika graficzna wklęsła, polegająca na trawieniu w kwasie azotowym rysunku wykonanego stalową igłą na płycie miedzianej pokrytej werniksem. Igła, usuwając werniks, odsłania powierzchnię płyty, która po wytrawieniu zatrzymuje farbę w powstałych rysach. Od głębokości rysy zależna jest grubość kreski na rycinie. Pierwsze akwaforty pochodzą z początku XVI w., szczyt rozwoju tej techniki przypadł na XVII w., a od początku XX w. nastąpił jej renesans. Uprawiali ją m.in.: A. Dürer, Rembrandt, J. Callot, G.B. Piranesi, F. Goya, a w Polsce J.P. Norblin, M. Płoński, J. Pankiewicz i J. Mehoffer.
Akwatinta, technika graficzna wklęsła, w której trawi się płaszczyznę płyty pokrytej ziarenkami werniksu. Kwas azotowy trawi miejsca na płycie nie pokryte werniksem, a przez powtarzanie nakładania werniksu i trawienia poszczególnym miejscom płyty nadaje się ciemniejsze tony. Akwatinta daje efekt plam o różnym natężeniu i przypomina lawowany rysunek (lawowanie), często łączona jest z akwafortą. Technikę akwatinty wynalazł około 1768 francuski grafik (sztycharz) J.B. Le Prince. Mistrzem akwatinty był F. Goya. Stosowana w grafice do dziś.
Druki wypukłe
Drzeworyt, technika graficzna druku wypukłego i nazwa odbitki uzyskanej tą techniką. Rysunek wykonuje się wprost na gładkiej powierzchni klocka lub nałożonej nań warstwie gruntu. Następnie metalowymi dłutami, rylcami lub nożami wybiera się tło rysunku (które nie drukując na odbitce pozostanie białe), na klocku zaś pozostaje wypukły rysunek, który zatrzymując farbę będzie elementem drukującym. Przygotowaną formę powleka się farbą (często czarną) i ręcznie odbija bezpośrednio na kartach papieru otrzymując rysunek na białym tle.
Ze względu na sposób cięcia drewna podczas wykonywania rysunku wzdłuż lub w poprzek słojów wyróżnia się odpowiednio: drzeworyt wzdłużny, zw. langowym (wykonywany w drewnie miękkim, np. jabłoń, orzech, grusza, w którym tło wybiera się gł. wzdłuż słojów), i drzeworyt poprzeczny, zw. sztorcowym (wykonywany w drewnie twardym np. bukszpan czy wiśnia, pozwalającym na cięcia w poprzek słojów), wynaleziony u schyłku XVIII w. przez angielskiego grafika T. Bewicka. Drzeworyt poprzeczny zyskał wielką popularność, gdyż - oprócz trwałości pozwalającej na większą ilość odbitek - umożliwiając cięcie w różnych kierunkach pozwalał na uzyskanie precyzyjnego rysunku, zróżnicowanej kreski i subtelnych tonów.
Gipsoryt, technika graficzna wypukła polegająca na wycięciu rylcami rysunku w specjalnie przygotowanej płycie gipsowej, pokryciu farbą części wypukłych i odbiciu na papierze (partie wyżłobione pozostają białe, części wypukłe tworzą kompozycję).
Linoryt, linoleoryt, technika graficzna druku wypukłego, również odbitka wykonana tą techniką - stosowana od końca XIX w., zbliżona do drzeworytu wzdłużnego.
Jako płytę stosuje się wycinek linoleum. Rysunek wycina się w linoleum nożyczkami, dłutkami itp., a następnie po pokryciu farbą nie wyciętych części wypukłych wykonuje się odbitkę. Dzięki miękkości materiału cięcia są zwykle dosyć szerokie. Linoryty mogą mieć różnorodny charakter - od kontrastowych powierzchni czarno-białych do drobnych elementów linearnych.
Linoryty można stosować też do druków wielobarwnych, jak również do odbitek dużych formatów.
Druki płaskie
Litografia, technika graficzna druku płaskiego, w której rysunek przeznaczony do odbicia wykonuje się w kamieniu litograficznym. Także odbitka wykonana tą techniką.
Zasada litografii oparta jest na właściwości wody i tłuszczu: cały kamień po wykonaniu rysunku (tłustą farbą, specjalną kredką lub tuszem) poddaje się działaniu słabego kwasu azotowego, który spływając z tłustej powierzchni zabezpiecza miejsca niezarysowane przed przyleganiem farby drukarskiej.
Następnie po przemyciu wodą powierzchnię kamienia gumuje się (rozcieńczona guma arabska pełni rolę utrwalacza), po wysuszeniu całość zmywa się terpentyną i wodą, wreszcie nanosi się farbę drukarską, która przylega do kamienia tylko w miejscach, gdzie wykonano rysunek, i wykonuje się odbitkę.
Technikę litografii wynalazł ok. 1796 A. Senefelder. Pierwsze litografie stosowano do powielania pisma. Jako technika artystyczna rozpowszechniła się w 1. połowie XIX w.
Algrafia, aluminografia, technika druku płaskiego, w której rysunek przeznaczony do odbicia wykonuje się tak jak w litografii, tyle że na płycie aluminiowej. Technika stosowana w drukarstwie od schyłku XIX w., obecnie wyparta przez offset, nadal używana w grafice.