Poeci Skamandra
SKAMANDER
warszawska grupa literacka, skupiona wokół czasopism:
„Skamander” (miesięcznik) [1920-1928; 1935-39]
„Wiadomości Literackie” (tygodnik) [1924-39]
TRZY OKRESY:
I. 1916-19 -> kształtowanie się
II. 1919-1926/28 -> właściwa działalność
III. 1929-39 -> rozchodzenie się
AD. I.
Pierwszy etap [1916-18] |
Drugi etap [1918-19] |
POSTAWA TWÓRCZA: |
Działalność studencka na UW: - Jan Lechoń - Julian Tuwim - Mieczysław Grydzewski - Jarosław Iwaszkiewicz (później) zarysowuje się wspólny program (opozycja antymodernistyczna) pismo akademickie „Pro Arte et Studio” [1916-18] przełom: marzec 1918 - publikacja „Wiosny” Tuwima - kontrowersje i rozłam w redakcji |
Zmiana nazwy pisma „Pro Arte et Studio” na „Pro Arte” (już nie akademickie, lecz literackie) - misja: „walka z wymierającą szkołą Młodej Polski i jej epigonów” (Słonimski) przeciw paseizmowi zaczynają funkcjonować pod nazwą „grupa Picadora” (od kawiarni poetów „Pod Picadorem” na Nowym Swiecie w W-wie, a potem w Hotelu Europejskim) „WIELKA PIĄTKA”: Lechoń, Tuwim, Iwaszkiewicz, Słonimski, Wierzyński kontakty z ekspresjonistami i futurystami Grydzewski jako znakomity impresario grupy (organizacja wieczorów poetyckich, publikacja książek, redakcja czasopisma itd.) Polityka: związki z obozem piłsudczyków („obóz belwederski”), utwory umacniające legendę Komendanta, udział w kampanii 1920 => duże wpływy w środowisku |
- aktywizm - urbanizm (kolektywizm, fascynacja tłumem i nowoczesnym miastem) - mowa potoczna, elementy satyry, ironii, humoru - brak podziału na tematy „poetyckie” i „niepoetyckie” (poetyka codzienności) - witalizm (życie, zachwyt nad cywilizacją, codzienność, wspólnota z działającą masą ludzką) - pacyfizm (na początku) PATRONI:
INSPIRACJE FILOZOFICZNE: Nietzsche (postawa dionizyjska) Bergson (élan vital, nieustanna ewolucja) |
AD. II.
6.XII.1919 - pierwsze wystąpienie pod nazwą „grupa Skamandra” (nazwa zaczerpnięta z „Akropolis” Wyspiańskiego - rzeka opływająca Troję)
miesięcznik poetycki „Skamander” (od 1922 red. Grydzewski)
Inni związani ze Skamandrem: M. Pawlikowska (później Jasnorzewska), K. Iłłakowiczówna, J. Wittlin, S. Baliński + kilkunastu poetów-satelitów (m.in. J. Kaden-Bandrowski, W. Zawistowski).
Programowa ANTYPROGRAMOWOŚĆ (anonimowy artykuł w pierwszym numerze „Skamandra”), ale pewne wspólne tendencje, m.in. hasło „swobodnego rozwoju każdego twórczego talentu”, prezenteizm, witalizm, populizm.
Czynnik spajający: wpólna postawa wobec zjawisk rzeczywistości zewnętrznej (niepodległość, zmiana koncepcji poety, rewizja mitów narodowych, stosunek do nowoczesności, antymodernizm, antyawangardowość)
ALE
bardzo odmienne skłonności poetyckie u poszczególnych członków grupy
Bohater liryczny: człowiek osadzony we współczesności, najczęściej w wielkomiejskich realiach.
Wzorzec poety-uczestnika życia społecznego. Już nie poeta-cygan, lecz poeta-profesjonalista.
Skamandryci bardzo dużo publikują (liryka, publicystyka literacka i społeczna, krytyka, twórczość sceniczna i kabaretowa i in.) i są aktywni społecznie i towarzysko (wieczory literackie, wystąpienia, udział w oficjalnych uroczystościach, szopki polityczne = zajmują bardzo wysoką pozycję towarzyską i dominują w życiu literackim).
W styczniu 1924 obejmują „Wiadomości Literackie” + przejściowo inne periodyki („Pani”, „To-To”, „Cyrulik Warszawski”).
AD. III.
Osłabienie więzi grupowej.
Tendencje optymistyczno-witalistyczne ewoluują ku tendencjom klasycystycznym.
Pogłębienie się różnic światopoglądowych (szczególnie na tle stosunku do obozu sanacji i J. Piłsudskiego).
Krytyczna postawa wobec Skamandra ze strony Czechowicza i Żagarów (powstałych na gruncie antyskamandryckiej opozycji).
1935 - nieoficjalne rozbicie grupy (bez informowania opinii publicznej).
Ostateczne zerwanie literackie i towarzyskie w czasie II wojny światowej po nieskutecznych próbach konsolidacji w Paryżu (pismo emigracyjne „Wiadomości”) i Londynie.
POECI „WIELKIEJ PIĄTKI”:
JAN LECHOŃ
właśc. Leszek Serafinowicz (1899-1956), poeta; współtwórca grupy poet. Skamander, 1926-29 red. „Cyrulika Warszawskiego”; od 1930 w służbie dyplomatycznej w Paryżu; od 1940 w USA, 1943-46 współred. „Tygodnika Polskiego”, stały współpracownik „Wiadomości” ; w zbiorze Karmazynowy poemat (1920) wyraził zarówno sprzeciw wobec obezwładniającego ciążenia tradycji nar., jak i fascynację wielkimi wzorami przeszłości, wchodzącymi w skład romant. dziedzictwa; od zbioru Srebrne i czarne (1924) poezję Lechonia wypełniała pesymistyczna refleksja wokół problemów samotności, tragizmu życia, śmierci, po 1939 wzbogacona akcentami nostalgii i patriotycznej egzaltacji ( Lutnia po Bekwarku 1942, Aria z kurantem 1945, cykl Marmur i róża w Poezjach zebranych 1954); utwory satyr. (Rzeczpospolita Babińska 1920), szkice lit. i teatr., Dziennik (t. 1-3 1967-73); Poezje (1963), Poezje wybrane (1977), Poezje (1990), Fragmenty dramatyczne (1978); wybór prozy Bal u senatora (1981); szkice Cudowny świat teatru (1981); zmarł śmiercią samobójczą.
JULIAN TUWIM
(1894-1953), poeta; współtwórca grupy poet. Skamander; współpracownik pism, m.in. od 1924 „Wiadomości Literackich”, 1926-33 „Cyrulika Warszawskiego”, kier. lit. warsz. kabaretów artyst., m.in. 1919-32 Qui Pro Quo, 1935-39 Cyrulika Warszawskiego; 1939-46 poza krajem, gł. w USA. W twórczości młodzieńczej (Czyhanie na Boga 1918, Sokrates tańczący 1920) przeciwstawił konwencji młodopol. lirykę życia powszedniego, łączącą ekspresjonist. biologizm z motywami urb. i językiem potocznym, choć nie pozbawioną znamion sentymentalnej nastrojowości. W zbiorach Rzecz czarnoleska (1929), Biblia cygańska (1933) i Treść gorejąca (1936) refleksji filoz. i językowej (baśniowe etymologie słowotwórcze) towarzyszy nawrót do tradycji klas. i romant., a tematyka społ.-polit., zrazu ujmowana w duchu humanitaryzmu i pacyfizmu, nabiera polit. wyrazistości (atak na elitę sanacyjną w poemacie satyr. Bal w Operze 1936, wyd. pełne 1946). W powstałych na obczyźnie Kwiatach polskich (wyd. 1949, 1 wyd. pełne 1990 — 11 w kolejności) nawiązał do poetyki romant. poematu dygresyjnego. Bogata twórczość satyr. (Jarmark rymów 1934) i kabaretowa (piosenki), popularne wiersze dla dzieci (Lokomotywa 1938), szkice i zbiory osobliwości lit.-obyczajowych ( Czary i czarty polskie... 1924, Polski słownik pijacki... 1935, Pegaz dęba 1950, Cicer cum caule, t. 1-3 1958-63), antologie (Cztery wieki fraszki polskiej 1937, Księga wierszy polskich XIX wieku, t. 1-3 1954, z J.W. Gomulickim); przekłady z klasyki ros. (Słowo o wyprawie Igora 1928, Rewizor N.W. Gogola 1929, Lutnia Puszkina 1937, symboliści) i in. literatur (Horacy, J.A. Rimbaud); Dzieła (t. 1-5 1955-64), Wiersze wybrane (wyd. 2 zmienione 1969), Pisma zebrane (t. 1-6 1986-93); 1951 otrzymał nagrodę państw. I stopnia.
JAROSŁAW IWASZKIEWICZ
pseud. Eleuter (1894-1980), pisarz; 1912-18 studia na uniw. i w konserwatorium w Kijowie; 1919-20 w redakcji „Zdroju”, 1920 współtwórca grupy poet. Skamander; 1923-25 sekr. M. Rataja, 1932-36 w służbie dyplomatycznej (m.in. w Kopenhadze); 1945-46 red. pozn. „Życia Literackiego”, 1947-48 „Nowin Literackich”, od 1955 mies. „Twórczość”; prezes Związku Zaw. Literatów Pol. (1945-46, 1947-49) i ZLP (od 1959); od 1952 poseł na sejm; od 1972 czł. Serb. Akad. Nauk i Sztuk. Twórczość Iwaszkiewicza wyrosła w klimacie i kręgu problematyki późnego modernizmu, przechodząc w poezji od wyszukanego estetyzmu i kunsztownych stylizacji (zbiór Oktostychy 1919) przez ekspresjonist. poetykę dysonansu (zbiór Dionizje 1922) i postawę klasycyzującą (zbiory Powrót do Europy 1931, Inne życie 1938), wzbogaconą nutą metafizycznego niepokoju i katastroficznych przeczuć (zbiór Lato 1932 1933) oraz elementami humanist. i obywatelskiej moralistyki (m.in. w zbiorze Ody olimpijskie 1948), do zgłębiania spraw ostatecznych w zbiorach wierszy o ascetycznej formie ( Jutro żniwa 1963, Krągły rok 1967, Xenie i elegie 1970, Śpiewnik włoski 1974) lub bogatych środkach wyrazu (Mapa pogody 1977, Muzyka wieczorem 1980), a w prozie — do swoiście ukształtowanego realizmu, łączącego przedmiotowość opisu z elementami symbolizmu i liryzmem narracji. W problematyce utworów — ewolucja od przekonania o tragicznej daremności ludzkich dążeń i uczuć, niweczonych przez upływ czasu (opowiadanie Panny z Wilka 1933, ekranizacja 1979, reż. A. Wajda), sprzeczność między zasadami moralnymi i właściwościami psychiki a koniecznościami zamierzonego czynu (powieść hist. o Henryku Sandomierskim Czerwone tarcze 1934), irracjonalny los (opowiadanie Matka Joanna od Aniołów 1946, ekranizacja 1961, reż. J. Kawalerowicz) czy obojętność i okrucieństwo historii (opowiadanie Bitwa na równinie Sedgemoor 1946) do sceptycznej aprobaty ludzkiego losu i wiary w możliwość utrzymania ładu moralnego; wyraz tej postawy w powieści Sława i chwała (t. 1-3 1956-62), będącej próbą epickiego zobrazowania dziejów różnych środowisk społeczeństwa pol. (zwł. inteligenckich i artyst.) w okresie 1914-45, oraz w opowiadaniach: Sny. Ogrody. Sérenité (1974), Noc czerwcowa. Zarudzie. Heydenreich (1976). Ponadto w dorobku Iwaszkiewicza m.in. dramaty (Lato w Nohant 1937, Maskarada 1939, Wesele pana Balzaka 1959), szkice i eseje biogr. o tematyce muz. (Spotkania z Szymanowskim 1947, Chopin 1949), wrażenia z podróży ( Książka o Sycylii 1956, Gniazdo łabędzi 1962 — o Danii), felietony lit. (Rozmowy o książkach 1961), zbiory szkiców lit. ( Petersburg 1976, Podróże do Włoch 1977, Podróże do Polski 1977), wspomnienia, przekłady; Opowiadania (t. 1-2 1954), Dzieła (t. 1-10 1958-59); 1952, 1954, 1970 otrzymał nagrody państw. I stopnia.
KAZIMIERZ WIERZYŃSKI
pierwotnie K. Wirstlein (1894-1969), poeta; współtwórca grupy poet. Skamander ; od 1938 czł. PAL; od 1939 poza krajem (gł. w USA); we wczesnej poezji manifestacja witalizmu, lirycznej euforii i optymizmu, kult młodości (Wiosna i wino 1919, Wróble na dachu 1921), apoteoza fiz. sprawności i piękna ludzkiego ciała oraz moralnych wartości współzawodnictwa sport. (Laur olimpijski 1927 — złoty medal na IX Igrzyskach Olimpijskich); w późniejszych utworach refleksja nad dram. aspektami życia i cywilizacji, pełna katastroficznych przeczuć (Pieśni fanatyczne 1929, Gorzki urodzaj 1933); w przedwojennej liryce patriotyczno-obywatelskiej próba odnowy pol. mitu romant., z akcentowaniem roli J. Piłsudskiego jako rzecznika idei wolności i wielkości narodu ( Wolność tragiczna 1936) oraz wizją nieuchronnych zagrożeń bytu nar. (Kurhany 1938); w wierszach wojennych (Ziemia-Wilczyca 1941, Róża wiatrów 1942) retoryka, patos, postawa tyrtejska, nuty nostalgii i rozpaczy; w latach powojennych odnowa stylu poet.: zbliżenie do języka mówionego, operowanie dystansem i ironią, swoboda wersyfikacyjna oraz odkrycie nowych obszarów tematycznych — świata przyrody i sztuki; w zbiorach poezji z tego okresu (Korzec maku 1951, Tkanka ziemi 1960, Kufer na plecach 1964, Sen mara 1969) liryka medytacyjna, wyrażająca tragizm wygnańczego losu oraz stoicką afirmację życia, a także utwory publicyst.-polit., zawierające protest przeciw sowietyzacji i zniewoleniu Polski (niektóre wiersze ze zbioru Krzyże i miecze 1946, m.in. Na proces moskiewski, a zwł. zbiór Czarny polonez 1968); ponadto zbiory opowiadań ( Granice świata 1933, Pobojowisko 1944) i recenzji teatr. (W garderobie duchów 1938), szkice wspomnieniowo-lit. (Cygańskim wozem 1966, Moja prywatna Ameryka 1966); Życie Chopina (wyd. ang. 1949, wyd. pol. 1953); Poezja i proza (t. 1-2 1981), Wybór poezji (1991), Poezje zebrane (t. 1-2 1994); 1936 otrzymał lit. nagrodę państw. I stopnia.
ANTONI SŁONIMSKI
(1895-1976), poeta i felietonista; pochodził z zasymilowanej rodziny żyd. o tradycjach nauk. i lit.-wolnomyślicielskich; inicjator i współzałożyciel (1918) kabaretu lit. w kawiarni Pod Picadorem, współtwórca grupy poet. Skamander, 1924-39 stały współpracownik „Wiadomości Literackich”, gdzie ogłaszał m.in. recenzje teatr. (Gwałt na Melpomenie, t. 1-2 1959 — skonfiskowane przez cenzurę, wyd. 2 1982) i felietony ( Kronika tygodniowa, od 1927, wybór 1956); od 1939 na emigracji, początkowo w Paryżu, od 1940 w Londynie, m.in. 1946-48 kier. sekcji literatury UNESCO, 1948-51 dyr. Inst. Kultury Pol.; 1951 powrócił do kraju. 1956-59 prezes ZLP; na pocz. lat 50. włączył się do oficjalnego życia lit., później obrał postawę konsekwentnej niezależności, występował w obronie swobód twórczych i polit. (m.in. 1964 inicjator i sygnatariusz Listu 34, 1975 uczestnik protestu przeciwko zmianom w Konstytucji PRL).
Przeciwnik awangard. tendencji w poezji XX w., dążył do tego, by wypowiedź poet. była komunikatywna i emocjonalna, a zarazem precyzyjna formalnie; w liryce ewoluował od poetyki parnasistowskiej (Sonety 1918) i ekspresjonist. (Czarna wiosna 1919, zbiór skonfiskowany pod zarzutem szerzenia anarchicznego buntu społ.) ku poezji refleksyjno-nastrojowej i publicyst. (Godzina poezji 1923, Droga na Wschód 1924, Okno bez krat 1935), o wydźwięku pacyfistycznym i antytotalitarnym, związanej z tradycją romant. (A. Mickiewicz, H. Heine), zwł. w twórczości wojennej (Alarm 1940, Wiek klęski 1945, poemat wspomnieniowy Popiół i wiatr 1942); w powojennej poezji (wyd. 1963 w zbiorze Wiersze 1958-1963 ) poruszał gł. treści moralistyczne i obywatelskie; wyraziciel poglądów liberalnej inteligencji, racjonalista i sceptyk, swą osobowość dobitnie zaznaczył w publicystyce, zwł. felietonach, w których mistrzowsko posługiwał się humorem, parodią, purnonsensem (m.in. zbiory Załatwione odmownie, t. 1-2 1962-64, Obecność. Felietony 1971-1972 1973); ponadto alegor. dramaty społ. (Wieża Babel, wyst. 1927), komedie satyr. (Murzyn warszawski, wyst. 1928), antyutopijne powieści fantastyczne (Torpeda czasu 1924); Alfabet wspomnień 1975; 1955 otrzymał nagrodę państw. I stopnia.