Ideologie XIX wieku
Wiek XIX stanowił okres burzliwych przemian politycznych, społeczno - ekonomicznych, cywilizacyjnych. W omawianym okresie dokonał się również ważny przełom w europejskiej myśli politycznej. Ukształtowały się ideologie, które w zmodyfikowanej formie funkcjonują również w społeczeństwach przełomu XX / XXI wieku. Ich przegląd rozpocznę od doktryny konserwatywnej, powszechnie dominującej w okresie Kongresu Wiedeńskiego i sankcjonującej odbudowany ład społeczno - polityczny. W następnej kolejności przedstawię ideologie, których założenia stały w sprzeczności z istniejącą rzeczywistością europejską i prowadziły do zburzenia zarówno porządku politycznego jak również istniejących stosunków społeczno - ekonomicznych. Kolejno będą to: liberalizm, socjalizm i nacjonalizm. W prezentacji przedstawię najwybitniejszych teoretyków i polityków związanych z omawianym nurtem politycznym, następnie w punktach przedstawię główne założenia ideologiczne. W końcowej części pracy przedstawię informację dotyczącą kształtowania masowych ugrupowań politycznych w XIX wieku.
Konserwatyzm
Główne założenia myśli konserwatywnej ukształtowano w XVIII wieku, jeszcze przed wybuchem rewolucji francuskiej, usiłując przeciwstawić się rozwijającym się ideom Oświecenia.
Twórca doktryny: Joseph de Maistre, Louis G.A. de Bonald, Edmund Burke (prawnik, polityk angielski, żyjący w latach 1729 - 1797) Konserwatyzm polski: Adam Jerzy Czartoryski, Aleksander Wielopolski, konserwatyści krakowscy zwani “Stańczykami” np. Paweł Popiel, Stanisław Koźmian, Józef Szujski, Stanisław Tarnowski
|
człowiek powinien dążyć do zachowania istniejącego ładu, porządku społecznego, którego zasady zostały określone przez religię, tradycję, historię. Ład moralny stworzony przez Boga jest niezmienny
religia jest źródłem systemu wartości i zajmuje szczególne miejsce w życiu społecznym
podkreślenie społecznej roli rodziny; hierarchiczna struktura rodziny - relacje w niej są oparte na autorytecie głowy rodu
struktura społeczeństwa ma charakter hierarchiczny; zróżnicowanie wynikające z zamożności, wykształcenia, talentów jest naturalne. Rola przywódcza znajdować się powinna w rękach nielicznych elit; społeczeństwo powinno być powiązane licznymi więzami, tworzyć wspólnotę w której jednostka ma do spełnienia określone powinności. Podstawą życia społecznego powinny być stowarzyszenia.
podporządkowanie interesów jednostki dobru ogółu, państwa; konieczność tworzenia i pielęgnowania więzi społecznych
fundamentalnym prawem naturalnym jest prawo do własności prywatnej. Jeżeli jednak człowiek chce posiadać własność musi się o nią postarać. Jedni posiadają wiele inni nic - i to jest stan naturalny. Dążenie do niwelacji różnic ekonomicznych jest błędem.
konieczność stworzenia silnego państwa stojącego na straży ładu społecznego, przeciwni są jednak nadmiernej biurokracji i ingerencji państwa w życie społeczno - ekonomiczne
Liberalizm
Myśl polityczno - ekonomiczna dziewiętnastowiecznego liberalizmu silnie nawiązuje do osiemnastowiecznych, oświeceniowych szkół filozoficznych, w szczególności do J. Locke'a, Ch. Monteskiusza, Woltera, Diderota i A. Smitha. Doktryna kształtowała się pod wpływem rewolucji angielskiej, amerykańskiej (wojna o niepodległość), francuskiej. Dawała wyraz dążeniom burżuazji do wolności gospodarczej i politycznej, uzasadniała konieczność likwidacji przeżytków systemu feudalnego i budowy podstaw społeczeństwa i gospodarki kapitalistycznej. Liberalizm przeciwstawiał się dominującej w Europie absolutystycznej formie sprawowania rządów.
Twórcy doktryny: XVII - XVIII - John Locke; Charles de Montesquieu, Adam Smith, XIX - John Stuart Mill (angielski filozof, logik, ekonomista, żyjący w latach 1806 - 1873), Benjamin Constant (francuski pisarz i myśliciel polityczny, pochodzenia szwajcarskiego, żyjący w latach 1767 - 1830)
|
jednostka ludzka jest wartością najwyższą. Koncepcja człowieka jest racjonalistyczna (człowiek jest uznawany za rozsądnego z natury) i indywidualistyczna (każdy człowiek jest bytem o cechach właściwych tylko sobie, pojedynczym, oryginalnym)
naczelną wartością jest wolność. Każdy powinien mieć swobodę działania, każdy też ma prawo do decydowania o swoim losie. Granice wolności jednostki wyznacza wolność drugiego człowieka.
Równość, ale rozumiana jako równość wobec praw. Zróżnicowanie ekonomiczne jest elementem porządku naturalnego.
Państwo powinno być praworządne, sprawne i mieć niewielki zakres kompetencji. Podstawowe obowiązki państwa: tworzenie prawa, strzeżenie bezpieczeństwa obywateli, stwarzanie warunków gwarantujących wolność obywateli i nietykalność własności prywatnej. Państwo jako „stróż nocny”
Własność prywatna jest fundamentem wolności człowieka
Ekonomia powinna być oparta na pełnej swobodzie działalności ekonomicznej (leseferyzm). Niewidzialna ręka rynku - mechanizmy i prawa rynku to jedyne stymulatory gospodarki.
Socjalizm
Gwałtowna industrializacja, rozwój wielkich ośrodków przemysłowych w Europie i Stanach Zjednoczonych gruntownie zmienił istniejącą strukturę społeczną. Gwałtownie rosła liczba proletariatu wielkofabrycznego. Pogłębiało się rozwarstwienie społeczno - ekonomiczne, a nędza robotników stała się zjawiskiem masowym i uderzającym. Proletariat nie znajdował oparcia w istniejących instytucjach życia społecznego i politycznego, pozbawiony był praw wyborczych, prawa zrzeszania się, osłon socjalnych. Doprowadziło to do powstania ideologii socjalistycznej propagującej ideę sprawiedliwego podziału dóbr, a w skrajnych przypadkach domagającej się zburzenia całej rzeczywistości społeczno - ekonomicznej. Socjalizm, od początku swojego istnienia, nie był myślą polityczna spójną. Rozróżnia się w nim różne odłamy i tendencje, niekiedy oparte na zupełnie odmiennych założeniach i wzajemnie się zwalczające. Historycznie pierwsze były koncepcje określane mianem socjalizmu utopijnego. Największe jednak znaczenie i wpływ na rzeczywistość polityczną i społeczno - ekonomiczną świata miały dwie doktryny: komunistyczna wywodząca się z myśli K. Marksa i E. Engelsa i socjaldemokratyczna, będąca efektem rewizjonizmu i reformizmu silnego zwłaszcza w dziewiętnastowiecznej myśli socjalistów niemieckich
A. Komunizm
Twórcy doktryny: Karol Marks (niemiecki filozof, dziennikarz, ekonomista, żyjący w latach 1818 - 1883), Fryderyk Engels (syn fabrykanta, niemiecki ekonomista, najbliższy współpracownik K. Marksa, żyjący w latach 1820 - 1895) Komuniści polscy: Julian Marchlewski, Róża Luksemburg, Feliks Dzierżyński |
podstawą organizacji społeczeństwa jest komuna - grupa ludzi łączących się na zasadzie wspólnoty majątkowej, pracy, konsumpcji; budowa społeczeństwa bezklasowego
państwo w dojrzałym społeczeństwie komunistycznym będzie niepotrzebne, w okresie przejściowym państwo miało być oparte na dyktaturze proletariatu
internacjonalizm - cele robotników europejskich są wspólne i ponadnarodowe. Najlepiej postulat wyrażało hasło programowe - Proletariusze wszystkich krajów łączcie się
klasowa wizja społeczeństwa; mechanizm rządzący historią - walka klas.
rewolucja jest jedynym i koniecznym mechanizmem zmian ustrojowych
dążenie do całkowitej likwidacji własności prywatnej. Zastąpienie własności prywatnej własnością kolektywną. Dążenie do równości praw, ale i dóbr. Założenia najpełniej wyrażało hasło - Od każdego według jego zdolności i każdemu wedle jego potrzeb.
B. Socjaldemokracja
Twórca doktryny: Eduard Bernstein ( niemiecki ideolog, działacz polityczny, żyjący latach 1850 - 1932), Karl Kautsky Socjaldemokraci polscy: np. Leon Wasilewski, Witold Jodko - Narkiewicz, Ignacy Daszyński, w początkowym okresie działalności politycznej również: Józef Piłsudski i Stanisław Wojciechowski |
człowiek najlepiej realizuje się w społeczeństwie.
podstawowy kanon idei socjalistycznych to: wolność, równość, sprawiedliwość i solidarność społeczna
egalitaryzm to warunek konieczny zdrowego społeczeństwa - równość nie tylko praw, ale też szans, równego startu życiowego. W programach socjaldemokratów pojawiają się więc postulaty równych szans kobiet i mężczyzn, równego dostępu do nauki, likwidacji dysproporcji pomiędzy wsią a miastem itp.
akceptacja prawa jednostki do wolności pomimo prymatu interesu zbiorowego społeczeństwa w ich doktrynie
sprawiedliwość społeczna w dużej mierze realizowana przy współdziałaniu państwa - dążenie do sprawiedliwego podziału dóbr; realizacji zasady: za równą pracę równa płaca; interwencjonizm państwa w procesy ekonomiczne; zbudowanie szeroko zakrojonego systemu świadczeń społecznych, ustawodawstwa społecznego
akceptacja dla ustroju demokratycznego opartego na zasadzie pluralizmu politycznego
akceptacja dla prywatnej własności i podstawowych reguł kapitalizmu, ale popieranie własności uspołecznionej, interwencjonizmu ekonomicznego i sprawiedliwego podziału dóbr
Nacjonalizm
Wiek XIX stanowił okres kształtowania się nowoczesnych narodów. Świadomość narodowa powstawała ponad podziałami politycznymi jak w przypadku Niemców czy Włochów oraz podziałami społecznymi (szlachta, chłopi, mieszczaństwo). Prowadziła do tworzenia państw narodowych, zaowocowała powstaniem zjednoczonych Niemiec i Włoch, rozsadzała wielonarodowe monarchie takie jak Turcja, Austro - Węgry, Rosja. Ideologia nacjonalistyczna, tak jak większość nowożytnych ideologii, narodziła się w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Nacjonalizm pozostawał nurtem złożonym, a doktryny nacjonalistyczne znacznie się od siebie różniły. W skrajnych przypadkach nacjonalizm prowadził do postaw szowinistycznych i kształtowania definicji narodu w oparciu o teorie rasistowskie.
W nurcie nacjonalistycznym mieści się powstały pod koniec XIX wieku żydowski ruch syjonistyczny. Jego nazwa pochodzi od wzgórza Syjon w Jerozolimie, na którym miała stać świątynia Salomona. Wedle tradycji żydowskiej na wzgórzu Syjon miał się znajdować również grób króla Dawida. Twórcą i propagatorem ideologii syjonistycznej był Teodor Herzl, autor głośnej pracy „Państwo Żydowskie”. Pierwszy Kongres Syjonistyczny odbył się w 1987 w Bazylei. Proklamował on powstanie Światowej Organizacji Syjonistycznej. Głównym celem syjonizmu było stworzenie żydowskiego państwa w Palestynie i zakończenie trwającego od wielu stuleci okresu tułaczki i rozproszenia Żydów po całym świecie. Jednym z czynników gwałtownie wzrastającego pragnienia stworzenia żydowskiego państwa była narastająca wrogość społeczeństw i państw europejskich wobec narodowości żydowskiej. Postawy antysemickie ujawniały się nawet w krajach będących kolebką praw i wolności jednostki takich jak Francja. Do najwybitniejszych działaczy syjonistycznych zalicza się przyszłych twórców państwa żydowskiego takich jak: Dawid Ben Gurion (pierwszy premiera powstałego 1948 r. Izraela), Chaim Weizmann (prezes Światowej Organizacji Syjonistycznej, pierwszy prezydent Izraela), Mosze Dajan (twórca wojskowej potęgi Izraela).
nacjonalizm polski - Roman Dmowski nacjonalizm włoski - Giusseppe Mazzini nacjonalizm francuski - Charles Maurras, Maurice Barre`s nacjonalizm żydowski / syjonizm - Teodor Herzl |
naród jest najdoskonalszą formą życia zbiorowego. Przynależność człowieka do wspólnoty narodowej jest niezbędnym warunkiem jego rozwoju
dla prawidłowego rozwoju narodu, zabezpieczenia jego interesów potrzebne jest istnienie państwa. Konieczność stworzenia silnego państwa - szerokie kompetencje dla władz wykonawczych
zasada egoizmu narodowego; interesy poszczególnych narodów są odrębne i zasadniczo sprzeczne. Rywalizacja pomiędzy narodami - to naturalne procesy dziejowe; narodowcy są przeciwni internacjonalizmowi jako ideologii podkreślającej równouprawnienie, współpracę i przyjaźń narodów
solidaryzm wewnątrznarodowy; Różne grupy społeczne w obrębie narodu powinny się solidarnie wspierać
prymat interesu narodowego nad interesem i prawami jednostki
jednym z najważniejszych praw przysługujących jednostce jest prawo własności; w ekonomi popierają korporacjonizm oraz wspieranie rodzimej produkcji
Kształtowanie nowoczesnych ideologii politycznych w połączeniu z powstawaniem w drugiej połowie XIX wieku systemów demokratycznych zwłaszcza w Europie Zachodniej doprowadziło do powstania masowych, nowoczesnych partii politycznych, strukturą i sposobami działania zbliżonych do współczesnych. Partie to zorganizowane grupy społeczne dążące do sprawowania władzy i głoszące oparte na doktrynach politycznych programy rządzenia. Ich masowość zarówno w XIX wieku jak i współcześnie opierała się nie tyle na liczbie zarejestrowanych członków co na tzw. elektoracie oddającym głos na ugrupowanie podczas powszechnych wyborów do ciał ustawodawczych. Ze względu na ilość partii dominujących na scenie politycznej już w XIX wieku ukształtowały się systemy dwupartyjne (USA i Wielka Brytania) oraz wielopartyjne (Francja, Niemcy). Od czasów rewolucji francuskiej ze względu na prezentowane założenia programowe zwykło się dzielić partie na lewicowe i prawicowe. Podział ten już w XIX wieku był mało precyzyjny. Generalnie można stwierdzić, że partie w poszczególnych krajach uważane za lewicowe cechowała silniejsza potrzeba zmian politycznych, a zwłaszcza społeczno - ekonomicznych, większa wrażliwość na sprawy socjalne, nacisk na realizację idei równości praw i swobód obywatelskich. W tym nurcie mieściły się zwłaszcza ugrupowania odwołujące się do ideologii socjalistycznej.
W wielu współczesnych demokracjach na scenie politycznej obecne są ugrupowania ukształtowane jeszcze w XIX a nawet XVIII wieku. Dotyczy to przede wszystkim Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Amerykańska Partia Demokratyczna wywodzi się z Partii Demokratyczno - Republikańskiej stworzonej jeszcze przez prezydenta Thomasa Jeffersona. Od 1840 roku nosi obecną nazwę. W 1854 roku w atmosferze sporów wokół zniesienia niewolnictwa powstała zyskująca zwolenników w stanach północnych Partia Republikańska. Pierwszym prezydentem z jej ramienia był Abraham Lincoln. Jedno z dwóch dominujących ugrupowań politycznych Wielkiej Brytanii, Partia Konserwatywna, to kontynuacja ukształtowanego jeszcze w XVIII wieku stronnictwa Torysów. Ich najwięksi w XIX wieku konkurenci polityczni, Wigowie (liberałowie) stracili w XX wieku znaczenie polityczne. Ich miejsce zajęła Partia Pracy. Z działającego w XIX wieku ugrupowania socjaldemokratycznego wywodzi swoje tradycje również Niemiecka Partia Socjaldemokratyczna (SPD)
Pracę swoją oparłem na następujących opracowaniach:
Justyński Janusz, Historia doktryn polityczno - prawnych, Toruń 2000 r.
Sylwestrzak Andrzej, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1995 r.
Sczaniecki Michał, Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 1994 r.
8