Zdolności u dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo
Problem zdolności należy do szeroko omawianych i skomplikowanych zagadnień psychologicznych. Dotyczy on przede wszystkim okresu dzieciństwa i adolescencji. Wtedy zazwyczaj zdolności powstają bądź manifestują się.
Zdolności od dawna były uważane za główny czynnik warunkujący powodzenie człowieka w różnych dziedzinach życia.
Bardzo często pojęcie zdolność bywa używane zamiennie z pojęciem uzdolnienie.
Psychologowie zachodni koncentrują się na wyodrębnianiu, mierzeniu i kwalifikacji podstawowych rodzajów zdolności. Psychologowie rosyjscy zajmują się zaś przede wszystkim genezą i rozwojem zdolności oraz ich mechanizmami fizjologicznymi i psychologicznymi.
Najogólniej zdolność można określić jako właściwości psychologiczne różniące jednego człowieka od drugiego, jako łatwość odbierania i przetwarzania informacji o otaczającym świecie. Mówiąc o zdolnościach, mamy na myśli różnice indywidualne, które sprawiają, że przy danym poziomie wiedzy i sprawności i w takich samych warunkach zewnętrznych i przy równej motywacji niektórzy uczą się szybciej nowych rzeczy.
Zdaniem Pietrusińskiego, zdolności są to właściwości psychiczne (różnice indywidualne) które stanowią warunek pomyślnego wykonania jakiegoś zadania.
Według Szewczuka zdolności są powiązane z całokształtem życia psychicznego, z motywacją osobowościową, z procesami poznawczymi i inteligencją. Utożsamia on także zdolności z działaniem. Zdolności istnieją tam, gdzie stopień sprawności wykonania działania jest wyższy od średniego.
Zdaniem Reykowskiego zdolności są to warunki wewnętrzne, dzięki którym ludzie zaangażowani, a więc o takiej samej motywacji i jednakowo przygotowani, opanowują daną działalność niejednakowo szybko, a poziom osiągniętych przez nich rezultatów jest różny. Ci, którzy opanowują daną czynność lepiej - określani są jako bardziej zdolni.
Często zdolności utożsamia się z potencjami, czymś, co może zostać zaktualizowane.
Uzdolnienia przejawiają się w różnicach indywidualnych wynikających z całokształtu struktury psychofizycznej człowieka i całokształtu procesów indywidualnego rozwoju, wyrażających się wyższymi od przeciętnych możliwościami osiągnięć w pewnej dziedzinie działalności ludzkiej. To rodzaj specyficznych uzdolnień twórczych i odtwórczych. Często towarzyszy im wysoka inteligencja, chociaż nie jest ona w tym wypadku koniecznym czynnikiem rozwoju.
Autorzy zajmujący się problematyką zdolności i uzdolnień koncentrują się zazwyczaj na wyodrębnianiu rodzajów zdolności, podziałach i klasyfikacjach zdolności, poszukują kontinuum na którym można by mierzyc zdolności i określać ich przyrost. Szukają też uwarunkowań genetycznych oraz stymulantów środowiskowych.
Zdolności w literaturze psychologicznej pojawiają się w co najmniej czterech ujęciach:
1. Pierwsze ujęcie dotyczy aspektu poziomu sprawności funkcjonowania jednostek w porównywalnych sytuacjach, bez poszukiwania przyczyny różnic między ludźmi, w tym:
a) zdolność bywa ujmowana jako synonim sprawności i szybkości w działaniu - jeśli np. jedna dziewczynka w odróżnieniu od drugiej szybciej i lepiej buduje zamek z klocków, to o tej pierwszej mogę powiedzieć, że jest bardziej zdolna w tej dziedzinie działalności;
b) zdolność bywa ujmowana jako większa (lepsza) pojemność niektórych procesów poznawczych, np. jeden uczeń zapamiętuje więcej informacji z lekcji niż drugi - w zakresie pamięci ten pierwszy uczeń jest więc bardziej zdolny od drugiego;
c) zdolność bywa kojarzona z wyższą jakością, głębokością i rozległością operacji intelektualnych, np. jeden uczeń rozwiązuje szybciej i poprawniej zadanie z matematyki od drugiego.
2. Drugie ujęcie dotyczy możliwości wykonania czegoś przez jednostkę, w tym:
a) zdolność może być rozumiana jako aktualna (tu i teraz) możliwość wykonania czegoś, np. potrafię narysować drzewo;
b) zdolność może być rozumiana jako potencjalna możliwość nabycia umiejętności, której jednostka jeszcze nie posiada (to ujęcie rozwojowe zdolności), np. dziecko może nauczyć się czytać i pisać, chociaż w wieku 2 lat jeszcze tego nie potrafi;
c) zdolność może być rozumiana jako maksymalny poziom osiągnięć (górny pułap), do którego może dojść jednostka, dzięki zadatkom wrodzonym, w optymalnych warunkach i przy odpowiednim treningu, np. wiele dzieci uczy się w szkole muzycznej pierwszego stopnia, ale ich osiągnięcia są zróżnicowane i tylko niektóre kontynuują naukę w szkole muzycznej wyższego stopnia.
3. Trzecie ujęcie dotyczy aspektu instrumentalnego, w którym zdolności sprowadza się do względnie trwałych właściwości procesów poznawczych:
a) jest to układ poznawczych właściwości jednostki stanowiących przyczynę niejednakowych rezultatów w uczeniu się i działaniu (kombinacja definicji 1b i 1c) w określonej dziedzinie, np. matematyce czy technice;
b) jest to iloraz inteligencji powyżej przeciętnej. Zgodnie z tym ujęciem zdolny jest uczeń, który ma łatwość przyswajania i wykorzystywania wiedzy w określonej sytuacji.
4. Czwarte ujęcie ujmuje zdolność jako właściwość złożoną i wielostronnie uwarunkowaną. W tym ujęciu zdolności są to indywidualne właściwości osobowości człowieka, które zapewniają zróżnicowane osiągnięcia w jakiejś dziedzinie. Inaczej mówiąc, za poziom osiągnięć człowieka są odpowiedzialne nie tylko jego lepsze właściwości procesów poznawczych i intelektualnych, ale też inne cechy osobowości człowieka, jak np. poziom odporności na stres, skłonność do ryzyka, ambicja, konsekwencja w dążeniu do celu pomimo przeciwności, wytrwałość i pracowitość.
Pojęcie zdolności odnoszone jest zazwyczaj do sprawnościowej lub efektywnościowej strony czynności i działalności człowieka. Wyraża ono hipotetyczną właściwość jednostki, stanowiącą przyczynę obserwowanych różnic między ludźmi w przebiegu, poziomie organizacji i wynikach działania.
Zdolności dzielimy na:
- ogólne, które przejawiają się we wszystkich działaniach jednostki i wpływają na wszystkie jej poczynania
- specjalne, które wiążą się z określonymi rodzajami działalności.
Uzdolnienie jest to specyficzna konfiguracja zdolności ogólnych i specjalnych, umożliwiająca bardzo dobre wykonanie określonej, ukierunkowanej treściowo działalności. Ludzie różnią się od siebie poziomem uzdolnień specjalnych i w konsekwencji osiągają niejednakowe efekty swojej pracy. Autentyczne uzdolnienia w wielu kierunkach zdarzają się bardzo rzadko. Najczęściej spotyka się człowieka posiadającego uzdolnienia w jakiejś jednej dziedzinie aktywności. W związku z powyższym uzdolnienia precyzujemy jako specjalne, np. uzdolnienia muzyczne, techniczne, aktorskie, kulinarne. Uczeń osiągający bardzo dobre oceny szkolne ze wszystkich przedmiotów jest więc uczniem zdolnym do uczenia się, a nie uzdolnionym. Uczeń, który posiada uzdolnienia np. matematyczne, zazwyczaj nie wykazuje innych uzdolnień, np. językowych czy plastycznych, co z reguły znajduje odzwierciedlenie w zróżnicowanych wynikach szkolnych. Uczeń uzdolniony osiąga bardzo dobre wyniki tylko w określonych przedmiotach, np. ścisłych i ma zazwyczaj "problemy" z przedmiotami humanistycznymi.
Mówiąc o zdolnościach czy uzdolnieniach w populacji upośledzonych umysłowo natrafiamy od razu na paradoks terminologiczny: upośledzeni są mniej zdolni niż reszta populacji i to ich wyróżnia. Upośledzone dzieci, młodzież czy dorośli są mniej inteligentni niż przeciętny człowiek. Myślenie dzieci lekko upośledzonych umysłowo cechuje niepewność własnych sądów, konkretność, mała przerzutność. Te braki odzwierciedlają się następnie w mowie, która jest nieprawidłowa i opóźniona. Dzieci mają ubogi zasób słów, często też nie rozumieją tego co mówią, mają trudności z uogólnieniem myśli.
Motoryka upośledzonych umysłowo - nawet w stopniu lekkim - jest często zaburzona. Objawia się to głównie deficytami w zakresie precyzji ruchów, spowolnieniem, brakiem w ruchach synchronicznych.
W zakresie emocjonalności szczególnie wyróżniająca upośledzonych umysłowo od zdrowej populacji jest labilność, słaba kontrola na afektami, zniechęcenie, lękliwość, czasem pobudliwość, lepkość uczuciowa, brak dystansu.
Rozwój społeczny zdeterminowany jest czynnikami organicznymi i pozaorganicznymi, takie jak: etykietowanie i odrzucenie społeczne.
Zatem podsumowując: sprawność motoryczna, manualna, zdolność percypowania świata, działania, pamięć i wyobraźnia upośledzonych umysłowo są mniejsze, uboższe niż u przeciętnego człowieka. Są mniej efektywni w działaniu, ich emocje są prymitywniejsze i labilne, zdolność koncentrowania się na zadaniu - krótkotrwała.
Jednak faktem jest, ze wśród upośledzonych umysłowo zdarzają się jednostki obdarzone wybitnymi, wybiórczymi zdolnościami.
Jak to się zatem dzieje, że zdarzają się wśród ludzi upośledzonych umysłowo jednostki z wybitnymi uzdolnieniami?
Olivier Sachs obserwował upośledzonych umysłowo bliźniaków Johna i Michaele, którzy komunikowali się ze sobą za pomocą liczb pierwszych. Potrafili oni godzinami przerzucać się naprawdę wielkimi liczbami pierwszymi z widoczną przyjemnością. Oprócz tej zdolności posiadali oni naprawdę wspaniałą pamięć - potrafili powiedzieć jaka była pogoda i jak przebiegał każdy dzień z ich przeszłości począwszy od skończenia 4 roku życia. Największy rozgłos przyniosła im jednak umiejętność określania dnia tygodnia jakiejkolwiek daty z 40 tys. lat wstecz i wprzód. Poza tym mieli poważne problemy w obrębie najprostszego dodawania i odejmowania.
Występowanie niezwykłych zdolności równocześnie z upośledzeniem umysłowym zostało nazwane Zespołem Sawanta. Jest to zaburzenie z szerokiego spektrum autyzmu.
Istnieje przekaz o człowieku urodzonym w 1768 roku, który miał szczególny talent do rysowania zwierząt - zwłaszcza kotów. Zyskał przydomek „Rafael od kotów” i sławę w całej ówczesnej Europie.
Njaslynniejszym przypadkiem sawantycznego talentu był prawdopodobnie żyjący w XIX wieku Thomas Greene Bethune zwany Ślepym Tomem. Ten niedorozwinięty umysłowo, ślepy Murzyn, syn niewolnicy w wieku 4 lat posadzony przy pianinie grał melodie poprzednio usłyszane. Poza tym nauczył się poźno chodzić i znał tylko 100 słów - wiemy to z przekazów opiekującego się nim Eduarda Sequina. Ślepy Tom w wieku 11 lat zagral w Białym Domu, a mając lat 16 odbył światowe tournee.
Lesli Lemke - inny sawant - zagrał bezbłędnie I koncert fortepianowy Czajkowskiego usłyszawszy go raz w telewizji. Był niewidomy i wcześniej nie uczył się grać na fortepianie.
Kim Peek zna na pamięć 7600 książek, numery autostrad biegnących przez amerykańskie miasta, wszystkie telefoniczne numery kierunkowe oraz kody pocztowe. Rozpoznaje większość utworów muzyki klasycznej i wie o nich prawie wszystko. Potrafi powiedzieć jaki był lub będzie dzień tygodnia na podstawie podanej daty. Jest pierwowzorem Raymonda Babbitta, bohatera filmu „Rain Man”.
Richard Wawro jest malarzem o międzynarodowej sławie. Cierpi na autyzm.
Alonzo Clemons potrafi wyrzeźbić w wosku w ciągu 20 minut zobaczone w telewizji zwierzę, precyzyjnie zachowując proporcje i każdy anatomiczny szczegół.
Niektóre osoby z Zespołem Sawanta posiadają fenomenalną pamięć: potrafią zapamiętywać ciągi cyfr, daty, numery dróg, domów czy samochodów.
Down opisał chłopca, który przyswoił pamięciowo 6 tomów „Zmierzchu i upadku Cesarstwa Rzymskiego”. Potrafił je wyrecytować mechanicznie, bez zrozumienia. Pamięć sawantów jest wierna i dokładna jednak nie wiąże się z rozumieniem zapamiętanych treści.
Zespół Sawanta występuej najczęściej u osób o ilorazie inteligencji od 40 do 70. Zdolności sawantyczne mogą być zarówno wrodzone jak i nabyte wskutek uszkodzenia mózgu. Przyjmuje się, że sawantem jest jedna osoba na 10 dotkniętych autyzmem oraz jedna na 2 tys osób z uszkodzeniami mózgu. Zdolności sawantów dotyczą zazwyczaj takich dziedzin jak: muzyka, plastyka, matematyka. Ich fenomenalne zdolności maja charakter niewerbalny, artystyczny i wizualny.
Takie fenomeny zdarzają się rzadko. Amerykański psychiatra Harold Treffert z ST. Agnes Hospital w Wisconsin, prowadzący badania nad Zespołem Sawanta już od 1962 roku uważa, że aktualnie na świecie żyje mniej niż 50 sawantów z naprawdę nadzwyczajnymi zdolnościami.
Z przeglądu dostępnej literatury wynika, że za takie szczególne uzdolnienia odpowiada osłabienie funkcji lewej półkuli mózgowej na rzecz prawej półkuli, gdzie mieszczą się ośrodki odpowiedzialne na funkcje przestrzenne, niewerbalne. Wydaje się, że defekt prowadzący do wyżej opisanych zdolności spowodowany jest większą sekrecją testosteronu do prawej półkuli, która rozwija się wolniej i narażona jest na dłuższe jego działanie. Niezbitym faktem jest, że większość autystyków i sawantów to mężczyźni.
Z codziennej praktyki psychologa i obserwacji upośledzonych umysłowo trudno mi pochwalić się znajomością takich wybitnych jednokierunkowych geniuszów. Wśród znanych mi dzieci z autyzmem był chłopiec, który po obejrzeniu filmu zapisywał z pamięci końcowe napisy: reżyser, kierownik planu, scenariusz, scenografia, kostiumy itd. odczytane wcześniej po angielsku - nie znając tego języka i bez zrozumienia.
Wszyscy znamy za to dzieci ze zdolnościami plastycznymi, dobrym słuchem muzycznym czy poczuciem rytmu. Znamy też dzieci utalentowane sportowo.Rodzaje zdolności: rozróżnianie rodzaju zdolności (zdolności ogólne, uzdolnienia kierunkowe, zdorednią, jako wysokie
Dzieci uzdolnione plastycznie charakteryzują się wysoką jakością spostrzeżeń wzrokowych przeradzającą się w intencjonalną, świadomą obserwację otaczających rzeczy i zjawisk. Dostrzegają znacznie więcej i dokładniej niż inne dzieci. Wyróżniają się też bogatą wyobraźnią i twórczym myśleniem oraz wykazują postawę otwartego umysłu, głębię zainteresowań, bogactwo potrzeb kulturowych i zamierzeń twórczych.
Naturalnie, uzdolnienia plastyczne nie są jednolite. Istnieją różne typy postaw twórczych w zależności od uwarunkowań osobowych, różnic indywidualnych i wolicjonalnych. W literaturze przedmiotu spotkamy następujące typologie uzdolnień plastycznych:
1. typ wzrokowy - odtwórczy, mało refleksyjny, nastawiony na notowanie istniejącego świata;
2. typ behawioralny - twórczy, działaniowy, u którego zabiegi technologiczne wyprzedzają rodzenie się zamysłu twórczego oraz jasno określonego charakteru emocjonalnego przyszłego utworu;
3. typ intuicyjno - wyobrażeniowy - twórczy charakteryzujący się budowaniem fantastycznych iluzji;
4. typ intelektualno - refleksyjny - twórczy, dla którego wizja artystyczna jest aktem chłodnej analizy, syntezy i generalizacji zjawisk, a ostateczne dzieło plastyczne znane od strony artystycznej bardzo dokładnie i dużo wcześniej;
5. typ uczuciowy - twórczy - kierujący się aktualnym nastrojem, nastawieniem, wymagający stworzenia klimatu przeżyć estetycznych i moralnych wzruszeń, będący tłem dla wyładowania ekspresyjnego stosunku do rzeczy i zjawisk rzeczywistych bądź urojonych;
6. typ relatywny - twórczy, będący mieszaniną cech poszczególnych typów.3
Wypowiadając się artystycznie w sposób charakterystyczny dla swego poziomu rozwojowego, dziecko uczy się niezależności myślenia i sposobu wyrażania siebie. Plastyka zatem przyczynia się do rozwoju indywidualności, umożliwia kontakt z bogactwem tworzywa, różnorodnością form i kształtów, wielością barw. W procesie twórczym jak mówi S. Popek znajdują ujście pragnienia, fantastyczne marzenia, lęki. Przez towarzyszące aktywności plastycznej ruchy, mimikę, gesty rozładowują się stany napięć psychicznych. Sztuka uczy posługiwania się językiem niewerbalnym, wizualnym. Dzięki temu można przetworzyć i przekazać wszystkie stany, które w języku werbalnym nie dają się ująć. W ten sposób ekspresja plastyczna może pomóc w usuwaniu napięć i konfliktów psychicznych, przezwyciężyć frustrację oraz zapewnić radość i zadowolenie. Sztuka może odgrywać szczególną rolę w działalności człowieka upośledzonego umysłowo. Ze względu na trudności w porozumiewaniu się słownym upośledzeni chętniej wyrażają swoje przeżycia w formie graficznej. Wojciechowski przytaczając myśli Kępińskiego zwraca uwagę na trzy aspekty, kierunki w życiu człowieka: kierunek do - to wektor miłości, kierunek od - to odejście, oddalenie, kierunek nad - to wektor twórczości, podporządkowania sobie otaczającego świata.
Oddzielenie upośledzeniem od świata wzmaga wrażliwość - sztuka staję się często kompensacją. W kierowaniu działalnością plastyczną dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo szczególnie istotny wydaje się kierunek - do - pozwala on pomóc dziecku połączyć je ze światem, pozwala na współuczestnictwo w świecie odczuć w taki sposób jaki jest mu dostępny i możliwy. Często sztuka upośledzonych umysłowo twórców w naszej ocenie jest odtwórcza, brak jej polotu czy znamion awangardy - tak w sferze tematu jak i środków wyrazu czy techniki.
Konkursy plastyczne, wystawy i wernisaże sztuki osób upośledzonych umysłowo pozwalają nam zetknąć się z fenomenem sztuki naiwnej, prawdziwej, czasem dziecięcej w wyrazie - w ocenie osób pełnosprawnych intelektualnie. Ale sztuka ta niesie ze sobą szczególne przesłanie i wrażliwość. Zawsze też terapią dla niepełnosprawnych intelektualnie podopiecznych. Jest kluczem do innego świata, szczerego, niezakłamanego - swoiście ludzkiego. Skłania do refleksji nad kondycją ludzką, nad zakłamaniem i negatywnymi skutkami tzw. kultury i cywilizacji. Jest dla nas wszystkim przystankiem w biegu, czasem i okazją do pochylenia głowy przed człowiekiem - jakikolwiek by on nie był.
Uczniowie szkół specjalnych są częstymi uczestnikami konkursów piosenki, śpiewają chętnie, cieszą się muzyka i ruchem przy muzyce.
Według M.Manturzewskiej osoba obdarzona talentem muzycznym to jednostka mająca ponadprzeciętne osiągnięcia a jednocześnie rozwijająca się w toku ciągłej interakcji z pobudzającymi lub hamującymi wpływami środowiskowymi. U podłoża talentu leży struktura dynamiczna powstała w wyniku wzajemnego oddziaływania na siebie czterech niezależnych czynników genetycznych. Warunkują one szczególną wrażliwość percepcyjną na bodźce muzyczne, ponadprzeciętną łatwość gromadzenia informacji i doświadczeń, wyjątkową łatwość uczenia się i spontaniczną aktywność w podejmowaniu i rozwiązywaniu problemów. Psycholog N.Sillamy twierdzi, że talent zależy od indywidualnych zdolności, motywacji podmiotu środowiska społecznego. Jest wyrazem interakcji tych czynników. Talent, by się rozwinąć, musi zostać odkryty, pobudzony, kształtowany.
W psychologii muzyki używane są pokrewne, lecz niejednoznaczne określenia: zdolności, uzdolnienia muzyczne, muzykalność. Pomijając spory interpretacyjne wokół tych określeń możemy przyjąć, że „uzdolnienia czy zdolności muzyczne to zespół wrodzonych i nabytych dyspozycji natury zarówno fizycznej jak i psychicznej”. Czynnikiem warunkującym rozwój zdolności muzycznych dzieci i młodzieży jest środowisko rodzinne. K.Lewandowska uważa, że wsparcie i zachęta ze strony środowiska rodzinnego to niezbędny warunek, aby wybitnie uzdolnione dziecko mogło w pełni zrealizować swój wrodzony talent muzyczny.
Wśród populacji upośledzonych umysłowo zdarzają się osoby mające dobry słuch muzyczny, wyczucie rytmu i dobry glos. Być może nie są to osoby, które mogą osiągnąć sukces komercyjny w mediach ale my - pracujący z nimi na co dzień wiemy, umiemy je odkryć i „wyłuskać” z grupy. Wiemy też jak ważna jest dla tych osób możliwość wystąpienia przed publicznością i pokazania swoich umiejętności. Buduje to ich poczucie wartości i uczestnictwa w życiu społecznym. Mogą w ten sposób czuć się potrzebni i wartościowi. Mogą poczuć, że tworzą coś pięknego i dobrego.
Osoby pracujące z ludźmi niepełnosprawnymi intelektualnie mają świadomość i intuicję, że zdolności ich podopiecznych są szczególne. I że należy je rozpatrywać w innej perspektywie. Nie należy porównywać uzdolnień upośledzonego umysłowo do zdrowego człowieka. Takie porównanie wychodzi bowiem na niekorzyść upośledzonych. Koncentrowanie się tylko na defektach i niedomogach upośledzonych umysłowo ludzi nie daje szans na dostrzeżenie ich potencjalnych możliwości - które w nich tkwią. Czasem głęboko ukryte przed naszymi zdrowymi oczami, przesłonięte barierami w komunikacji, niską motywacją do ekspresji, brakiem wiary w siebie. Być może także czynnik czasu jest istotny a może i najważniejszy w rozumieniu uzdolnień u upośledzonych umysłowo - może nie dajemy im wystarczająco dużo czasu na ujawnienie się talentów i zdolności.
Problem zdolności czy uzdolnień u ludzi upośledzonych umysłowo jest nadal otwarty - i tak należy do niego podchodzić. Nadal wiemy mało o tkwiących w nich możliwościach, nadal mamy za mało środków by do nich dotrzeć. Zasadne i sprawiedliwe wydaje się ujęcie zdolności upośledzonych umysłowo w płaszczyźnie porównywania ich w obrębie tejże populacji. Czyli na przykład możemy wyróżnić zdolnego młodego człowieka z Zespołem Downa na tle populacji osób z Zespołem Downa.
Kończąc te refleksje chciałabym przypomnieć, że część naszych uczniów jest zdolna do życia - choć nie dawano im na to większych szans. Część jest zdolna do chodzenia - choć lekarze wypowiadali się na ten temat negatywnie. Niektórzy mówią, uśmiechają się do nas - choć wydawało się, że nie osiągną takiego poziomu. My to widzimy i doceniamy. Nasi uczniowie są zdolni do wielu rzeczy. Także do tego by zmienić świat - nasz świat wartości.