ARYSTOTELES, „O DUSZY” [I,1; II,1-2,4]
Wybrane fragmenty „O duszy” zawierają: zagadnienia metateoretyczne, tj. rozważania na temat przedmiotu i metody uprawiania psychologii jako jednej z nauk teoretycznych (I,1); a także próby zdefiniowania duszy, opisy poszczególnych jej władz/części (II,1-2) oraz szczegółowy opis władzy wegetatywnej (II,4).
Aby zrozumieć arystotelesowską psychologię należy najpierw przyswoić sobie podstawowe i najistotniejsze dla nas pojęcia metafizyki /tj. nauki teoretycznej zajmującej się badaniem: a) przyczyn i pierwszych lub najwyższych zasad, b) bytu jako bytu, c) substancji, d) boga i substancji ponadzmysłowych/:
Byt (on, einai) - jest pojęciem pierwotnym i niedefiniowalnym, cokolwiek jest - jest bytem. Określenie „byt jako byt” odnosi się więc do samego bytu (w znaczeniu najogólniejszym) i oznacza substancję (ousia) oraz wszystko, co się do niej odnosi.
Arystoteles wymienia trzy odmiany substancji: 1) „materia, która sama przez się nie stanowi rzeczy określonej”; 2) „forma i istota, dzięki, której nazywamy materię taką a taką rzeczą”; 3) synolon, czyli złożenie materii i formy.
Forma (eidos, morfe) - to wewnętrzna natura rzeczy, ich wewnętrzna istota; element, dzięki któremu materia nią obdarzona może być przedmiotem naszego postrzeżenia i określenia jako coś konkretnego (przedstawiciel odpowiedniego gatunku).
Byty empiryczne określone są także jako synolon, co oznacza konkretne połączenie formy i materii.
Oprócz złożenia materii i formy, Arystoteles wymienia także złożenie możności i aktu:
Akt - utożsamiany jest z formą, „ma podwójne znaczenie: jedno odpowiada pojęciu wiedzy (entelechia), drugie pojęciu roztrząsania problemu w konkretnym przypadku (energeia). Energeia oznacza więc działanie, entelechia zaś - stan osiągnięty działaniem∗.
Możność - utożsamiana z materią, jest zdolnością przyjmowania formy.
Psychologia, obok metafizyki, fizyki i matematyki, zaliczana jest do nauk najważniejszych pod względem godności i wartości; zajmuje się badaniem duszy (psyche).
Dusza jest zasadą, która udziela życia i odróżnia posiadające ją byty ożywione od nieożywionych (ciała ożywione mają życie, ale nie są życiem, są zatem jakby materialnym i potencjalnym podłożem, którego formą i istotą jest dusza); jest ona więc „pierwszym aktem (entelechia) ciała naturalnego, które posiada w możności życie”. (Życiem nazywamy „odżywianie się o własnych siłach, wzrost i podupadanie”).
Arystoteles wyróżnia następujące części/władze duszy (w duszy wyższej zawierają się wszystkie władze dusz niższych):
dusza wegetatywna jest najbardziej podstawową zasadą życia obecną już u roślin, która kieruje rodzeniem (celem wszelkiej formy życia skończonego w czasie), odżywianiem i wzrastaniem; dzięki niej możliwe jest „niezmienne trwanie” gatunku.
dusza zmysłowa umożliwia zwierzętom „doznawanie wrażeń, pożądanie oraz ruch”; podstawową formą zmysłu jest dotyk, w który są wyposażone wszystkie zwierzęta; pożądanie powstaje jako konsekwencja postrzegania zmysłowego a „wszelki ruch jestestw ożywionych wynika z pożądania”;
dusza rozumna jest zasadą myślenia i działań z nim związanych. Ta część duszy musi być odporna na wpływy zewnętrzne lecz i posiadać zdolność przyjmowania formy, „dlatego rozum nie może mieć żadnej innej natury oprócz tej: być możnością do poznania”.
Dusza jest zasadą wymienionych funkcji i przez nie się ją definiuje, nie może istnieć poza ciałem, wszystkie jej przeżycia (odwaga, łagodność, strach, miłość itd.) są nierozerwalnie związane z fizyczną materią, „co się jednak tyczy rozumu i władzy teoretycznej myślenia, to nie ma dotąd nic jasnego; jest to jednak, jak się zdaje, zgoła inny rodzaj duszy, który sam jeden jest w stanie istnieć po oddzieleniu od ciała jako istota wieczna od rzeczy zniszczalnej”. Ostatecznie Arystoteles uznaje, że tylko dusza rozumna ma możliwość istnienia niezależnie od ciała.
∗ Rozróżnienie to ma dla nas znaczenie, gdyż dusza jest aktem w znaczeniu entelechii. Jak stwierdza Arystoteles dusza jest aktem zarówno w czasie czuwania (co odpowiada roztrząsania problemu w konkretnym przypadku), jak i w czasie snu (co porównamy do posiadania wiedzy bez jej aktualnego użytku).