TOPOS OGRODU W DZIEŁACH LITERACKICH I MALARSKICH. OMÓW NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH.
Wstęp
Motyw ogrodu od dawna i bardzo często wykorzystywany jest w dziedzinach sztuki. Symbolika ogrodu jest wieloznaczna, nie zawsze możliwa do całkowitego rozszyfrowania. Według Słownika Symboli Władysława Kopalińskiego oznacza on między innymi raj, szczęście, odkupienie, schronienie, miłość, zmysłowość. Motyw ogrodu znany jest z pism religijnych. W chrześcijańskiej Biblii Eden jest miejscem stworzonym przez Boga dla człowieka. Jest Rajem. Miejscem szczęścia, gdzie pierwsi rodzice mieli nie doświadczyć bólu i cierpienia. Nie istniał tam grzech. W księdze rodzaju został opisany słowami: „A zasądził był Jahwe ogród w Edenie, na wschodzie, (...). Na rozkaz Pana Boga wyrosły z gleby wszelkie drzewa mile z wyglądu i smaczny owoc rodzące oraz drzewo życia w środku tego ogrodu i drzewo poznania dobra i zła. Z Edenu zaś wypływała rzeka, aby nawadniać ów ogród, i stamtąd się rozdzielała, dając początek czterem rzekom.”
(Księga Rodzaju 2, 8-14)
Muzułmanie wierzą, że po śmierci, za dobre czyny i wiarę zostaną nagrodzenie wiecznym życiem w dżannah - ogrodzie rozkoszy. W tym raju ludzie nigdy nie śpią, czekają tam na nich doskonali współmałżonkowie. W Koranie czytamy: „Tym, którzy wierzą i sprawiedliwie czynią, przeznaczone są ogrody rajskie, zraszane potokami (...) zawsze świeżej wody mleka, najprzedniejszego wina, płynnego miodu, pełne owoców" (Koran 2,23/5; 47 16/15)
W literaturze i sztuce ogród stanowi miejsce wyjątkowe, przepełnione symboliką, marzeniami, gdzie mieszają się ludzkie losy: namiętności, i miłość i zdrada, uniesienia i rozpacz, jest to także miejsce nostalgii za upływającym nieuchronnie czasem.
Tajemniczy ogród - Frances Hodgson Brunett
Jest to magiczna opowieść, pełna baśniowości i marzeń. Opowiada historię małej dziewczynki Marry. , która, po śmierci rodziców, wysłano do jej dalekiego wuja do Anglii. Mieszkał on w ogromnej, mrocznej i tajemniczej posiadłości Misselthwite Manor w Yorkshire. Dom otoczony był wielkimi, wspaniałymi ogrodami. Jeden z nich, tytułowy tajemniczy ogród został zamknięty przed 10 laty, po śmierci żony pana Cravena.
Ogród i jego tajemnica odgrywają ważną rolę dla każdego z bohaterów powieści. Dla każdego ma również inne znaczenie.
Pan Craven podarował ogród swojej żonie. Wiązały się z nim najwspanialsze wspomnienia z jego życia, z czasów, kiedy żył w szczęściu przy boku swojej pięknej, kochającej żony. Przywodził mu też na myśl najstraszniejsze przeżycia. Tam też w wyniku wypadku zmarła jego żona. Po tym traumatycznym zdarzeniu, pan Craven zamknął ogród, schował klucz i zabronił służbie wspominać o tym miejscu i wydarzeniach. Po 10 latach dzięki ogrodowi powrócił do siebie, odzyskał miłość swojego syna, i uwierzył, że może być wciąż szczęśliwy.
Marry w Indiach była nieznośną bardzo rozpieszczoną dziewczynką. Była wątła, blada, chorowita. Po przyjeździe do Misselthwaite, dzieki zabawom w ogrodzach nabrała siły, sprawności, apetytu. Kiedy pierwszy raz usłyszała o Tajemniczym ogrodzie i jego zagadce, zapragnęła go znaleźć. Mistyczność ogrodu obudziła w niej wielką ciekawość. Dziewczynka pokochała przyrodę. Pod wpływem ogrodu przeszła ogromną przemianę. Z najbardziej niesympatycznego dziecka przeistoczyła się w miłą, grzeczną, zdrową i żywą dziewczynkę. Poznała smak przyjaźni, poczuła jak wspaniale czuć się lubiana i akceptowaną. Mary zyskała również nowe zainteresowania. Pokochała pracę w ogrodzie, ogrodnictwo. Stała się wrażliwa, cieszyła się z wyników jej pracy, rozkwitających kwiatów.
Dla Collina Ogród jest miejscem, w którym dzieją się prawdziwe czary. Chłopiec odzyskuje zdrowie, siełę, wiarę w to, że wcale nie jest śmiertelnie chory. Zaczyna bawić się, śmiać, biegać jak inne dzieci. Wcześniej był on słaby, o wyjątkowo histerycznym nastawieniu, nie wychodził ze swojego pokoju, przekonany był o swojej chorobie i rychłej śmierci. Wiadomość o istnieniu zamkniętego i zapomnianego od lat ogrodu, pobudziła jego ciekawość do tego stopnia, że zapragnął opuścić swój ciemny pokój. Ogród przypominał mu również o jego matce.
Świerze powietrze i obcowanie z naturą sprawiło, że dzieci zmieniły się diametralnie. Wzrosła ich delikatność, wrażliwość, stają się zdrowsze i wesołe. Ogród pobudził ich ciekawość świata, zabawa je uczyła oraz wzmacniała. Poznały czym jest przyjaźń i jak ważni są inni ludzie w życiu.
Pan Craven uświadomił sobie, że nie warto zamykać się i rozpamiętywać wciąż przeszłości, zrozumiał jak wiele szczęścia może dać mu miłość syna oraz jak bardzo ranił chłopca nie okazując mu uczyć.
Leopold Staff - Deszcz jesienny
Już tytuł wiersza wskazuje na melancholijną tematykę. Młodopolski utwór spełnia założenia dekadentyzmu, bierności wobec otaczającego świata. Do motywu Ogrodu poeta sięga w trzeciej części wiersza. Ilustruje tu stan psychiczny podmiotu lirycznego. Nie jest on arkadią, krainą szczęśliwości. Do ogrodu wdarło się zło. Przypomina pogorzelisko, krajobraz jest zdegenerowany i zniszczony. Ziemia jest jałowa a kwiaty pokrywa popiół, na trawnikach są porozrzucane kamienie. Podniot obserwuje szatana chodzącego po ogrodzie. Nawet on - pan zła, sprawca tego spustoszenia - jest smutny, płacze. Jest zrozpaczony widząc to, co sam stworzył.
Jest to smutny obraz przżyć wewnętrznych podmiotu. Wygląd ogrodu jest wynikiem lęku i niepokoju, przeszywającego smutku. Ogród jest symbolem duszy, której piękno niszczy zło - szatan.
Hieronim Bosch - Ogród rozkoszy ziemskich
Hieronim Bosch był niderlandzkim malarzem epoki renesansu. Jego dzieła cechuje silny symbolizm oraz wyjątkowa fantastyka w podejściu do tematu. Dzieła o moralistycznej wymowie niejednokrotnie zaskakują brutalnością przestrogi (np., w wizjach piekła.)
Ogród rozoszy ziemskich jest jednym z takich moralizatorskich obrazów. Jest to obraz szafowy, przedstawia niejako drogę od biblijnego raju, przez rozpustę i próżność na ziemi do piekła. Ogrodem na obrazie jest cała ziemia, pełna grzechu wyuzdania i erotyki, Artysta potępia grzechy cielesności i przestrzega przez jej następstwami w życiu wiecznym pokazując dantejskie sceny w piekle.
Józef Mehoffer - Dziwny ogród
Obraz Mehoffera ma znaczenie symboliczne. Przedstawia najbliższe osoby malarza: jego żonę, synka i nianię dziecka. Postacie umiejscowione są w pięknym, zielonym ogrodzie, w pełni lata. Przyroda jest obfita zarówno w owoce jak i kwiaty.
Ogród przedstawiony jest sielsko, spokojnie. Może być symbolem spokoju i ciepła domowego, ponieważ osoby czują się tam swobodnie. Nagi chłopiec trzymający gałęzie kwiatów (niewinność) w ręku, przywodzi na myśl Amora - bożka miłości. Jego ciałko odbija promienie pełnego słońca, zdaje się wręcz świecić, być otoczonym świetlistą aureolą.
Fantastycznym bohaterem na obrazie jest ogromnej wielkości ważka. Zakłóca ona niejako sielankowy nastrój wprowadzając atmosferę tajemniczości
W obrazie czujemy zachwyt nad naturą, miłość artysty do rodziny, fascynacją fantastyką.
Aleksander Gierymski - W altanie
Obraz przedstawia scenę plenerową. Obraz przedstawia grupę ludzi w bogatych rokokowych strojach, znajdujących się w ogrodzie. Roślinność w ogrodzie jest bujna, zadbana. Postacie znajdują się w altanie. Dodatkowo o bogactwie ogrodu świadczy fontanna, oraz egzotyczne rośliny. Obraz przywodzi na myśl popularne we francuskim rokoku przedstawienie feses galantes - scen wytwornych zabaw i koncertów arystokracji.
Jonasz Kofta - pamiętajcie o ogrodach
W swoim utworze Jonasz Kofta przypomina o biblijnym ogrodzie - edenie- w którym został stworzony człowiek. Wskazuje również na znaczenie związku człowieka z przyrodą. Ogród przedstawie jako schron przed nowoczesnością, techniką i zagrożeniami jakie niesie ze sobą XX wiek. Drzewa, liście, kwiaty mają być dla człowieka schronem, miejscem wytchnienia od współczesności. Łono natury jest najbardziej odpowiednie dla człowieka jest jego In situ. Miasto nie jest odpowiednim siedliskiem dla człowieka, który potrzebuje kontaktu z przyrodą.
Zdaniem podnioty, człowiek tęskni za zyciem w harmonii z naturą.
Podsumowanie
Motyw ogrodu przewija się przez wszystkie epoki w historii literatury oraz sztuki, a jego znaczenie jest wielorakie.