Międzynarodowa integracja gospodarcza
w świecie - definicje, stadia pogłębiania integracji ekonomicznej, kryteria jej skuteczności.
Współczesna gospodarka światowa rozwija się pod wpływem dwóch głównych tendencji. Z jednej strony są to procesy globalizacji, szczególnie widocznej w ciągu ostatniego dwudziestolecia, a z drugiej - regionalizacji czyli integracji regionalnej.
Globalizacja gospodarki i rynku światowego jest stymulowana przede wszystkim przez globalne strategie korporacji transnarodowych i taki sam charakter popytu konsumpcyjnego, szczególnie na nowe produkty. Poza tym działalność GATT (Układ Ogólny o Cłach
i Handlu), którego cele realizuje obecnie WTO (Światowa Organizacja Handlu) sprzyja globalizacji przez liberalizację wymiany handlowej i uzgodnienia, które wiążą wszystkie kraje członkowskie.
Natomiast integracja gospodarcza jest związana przede wszystkim z polityką państw, które tworzą strefy wolnego handlu, unie celne bądź ekonomiczne.
Na uwagę zasługuje powszechność tego zjawiska, tzn. fakt, że tendencje integracyjne występują we wszystkich praktycznie regionach i grupach krajów i to zarówno wśród krajów gospodarczo wysoko rozwiniętych, jak i wśród krajów rozwijających się. Naturalnie
w poszczególnych regionach współczesnego świata procesy integracyjne odznaczają się swoją własną, regionalną specyfiką. Wynika to z wielu specyficznych cech ekonomicznych
i pozaekonomicznych, charakterystycznych dla krajów danego regionu, takich np. jak ich warunki naturalne, ogólny poziom rozwoju i struktura gospodarki, stopień wzajemnej komplementarności, jej charakter, rodzaj i stopień wewnątrzregionalnych powiązań gospodarczych, a także powiązań z innymi krajami i regionami, wzajemne stosunki polityczne między krajami regionu, szczególne cechy ich rozwoju historycznego, kulturalnego. Stąd też - poza oczywiście pewnymi elementami wspólnymi - regionalnymi odrębnościami charakteryzują się np. procesy integracyjne w Europie Zachodniej czy Północnej (Skandynawii), tendencje integracyjne w Ameryce Łacińskiej (Środkowej
i Południowej), Afryce ( Wschodniej i Zachodniej).
Występujące we współczesnej gospodarce światowej tendencje integracyjne charakteryzują się - ogólnie biorąc -dążeniem do integrowania się krajów sąsiadujących ze sobą, o zbliżonej strukturze gospodarczej oraz o podobnym poziomie rozwoju. Zjawisko to jest rezultatem współczesnego etapu rozwoju gospodarczego i jego charakteru, a zwłaszcza współczesnych warunków rozwoju przemysłu i postępu technicznego. Jest ono również następstwem głębokich przemian strukturalnych zachodzących w gospodarce światowej
i międzynarodowym podziale pracy.
W grupie krajów wysoko rozwiniętych do głównych przyczyn integracji gospodarczej trzeba przede wszystkim zaliczyć charakterystyczne dla współczesności tendencje w rozwoju przemysłu i postępu technicznego. Tendencje te sprowadzają się do tego, że rozwój licznych współczesnych gałęzi przemysłu, np. maszynowego, elektronicznego, motoryzacyjnego jest uwarunkowany jednoczesnym rozwojem wielu uzupełniających gałęzi przemysłowych, wytwarzających surowce, paliwa, energię, niezbędne półfabrykanty, maszyny, urządzenia. Jednocześnie rozwój postępu technicznego zmusza niejako do rozwoju produkcji przemysłowej na wielką skalę, gdyż tylko w takich warunkach nowoczesne techniki czy technologie produkcyjne mogą znaleźć opłacalne zastosowanie w przemyśle.
Z kolei duża produkcja wymaga odpowiednio rozległych i chłonnych rynków zbytu, a rynki te nie wzrastały proporcjonalnie do możliwości produkcyjnych tych krajów, a uległy istotnemu ograniczeniu. Rozkład systemu kolonialnego i tradycyjnego międzynarodowego podziału pracy sprawił, że nie można liczyć na szeroki zbyt wielu towarów przemysłowych
w krajach surowcowo - rolniczych, byłych krajach kolonialnych. Kraje te są przeważnie wciąż jeszcze na niskim poziomie rozwoju gospodarczego oraz niskim poziomie dochodu narodowego, nie mogą więc stanowić dostatecznego rynku zbytu ani dla nowoczesnych maszyn, urządzeń i innych dóbr inwestycyjnych, jak i dla wielu wytwarzanych w krajach rozwiniętych dóbr konsumpcyjnych. Stąd więc główny rynek zbytu dla nowoczesnych produktów przemysłowych o charakterze produkcyjnym i konsumpcyjnym, a zwłaszcza dla dóbr trwałej konsumpcji, stanowią kraje przemysłowe, które reprezentują odpowiednio wysoki poziom rozwoju, dochodu narodowego na jednego mieszkańca.
Można zatem stwierdzić, że tempo i kierunki współczesnego rozwoju gospodarczego, zwłaszcza szybki postęp techniczny, rozwój nowych gałęzi produkcji przemysłowej, rozwój nowych potrzeb konsumpcyjnych oraz nowych sposobów ich zaspokajania, stanowią obiektywną podstawę dla integracji gospodarczej sąsiadujących krajów.
Jeśli chodzi o podstawowe przyczyny tendencji do regionalnej integracji gospodarczej wśród krajów słabo rozwiniętych, to - najogólniej biorąc - sprowadzają się one do chęci ułatwienia
i przyspieszenia przez integrację rozwoju gospodarczego. Przede wszystkim chodzi tu
o stwarzaną przez stopniową integrację możliwość podejmowania przez określone grupy krajów wspólnych inwestycji infrastrukturalnych, dających podstawę do późniejszego, także skoordynowanego rozwoju przemysłowego i wzajemnej wymiany towarowej. Integracja może również przeciwdziałać rozproszeniu szczupłych środków posiadanych przez kraje
- na odrębne inwestycje przemysłowe i niezbędny import, koncentrując je w gałęziach produkcji najbardziej z punktu widzenia ich ogólnego rozwoju efektywnych, umożliwiających lepsze wykorzystanie posiadanych zasobów naturalnych, ograniczenie importu lub rozszerzenie i zdywersyfikowanie eksportu.
Ze względu jednak na niski poziom rozwoju oraz na ogół bardzo mały stopień komplementarności gospodarczej, mimo istniejących form instytucjonalnych w postaci dość licznych regionalnych ugrupowań o charakterze integracyjnym, rzeczywiste procesy integracji w grupie krajów słabo rozwiniętych napotykają na trudności i dokonują się bardzo wolno.
Dotychczas gospodarka światowa integrowała się przede wszystkim w regionach, co doprowadziło do powstania trzech głównych ośrodków, dążących do stworzenia obszarów regionalnych z krajami sąsiednimi lub peryferyjnymi.
Główne ośrodki współczesnej gospodarki światowej to :
Stany Zjednoczone, wokół których skupione są: Kanada, Meksyk i pozostałe kraje Ameryki Łacińskiej;
Unia Europejska zintegrowana głównie w sferze handlu z pozostałymi krajami Europy Zachodniej, z Europą Środkową i Wschodnią, ale także z Afryką Północną i krajami arabskimi;
Japonia i rozwinięte kraje Azji wraz z pozostałymi państwami azjatyckimi, Australią
i Nową Zelandią.
Pojęcie integracji gospodarczej nie jest rozumiane jednoznacznie.
Jeden z nurtów ujmuje integrację jako formę międzynarodowej współpracy gospodarczej, inny natomiast jako całkowicie nową jakość, powstałą w miejsce istniejących dotychczas struktur.
Z punktu widzenia analizy strukturalnej integracja gospodarcza oznacza tworzenie
z różnych elementów jednej komplementarnej całości, która umożliwia otrzymywania nowych efektów, jakościowo wyższych niż suma rezultatów poszczególnych elementów. Tak integrację ujmuje m.in. B.Balassa; jego zdaniem może być ona rozumiana zarówno jako proces i jako stan.
Integrację jako stan charakteryzuje brak dyskryminacji jednostek gospodarczych oraz sytuacja pełnej komplementarności między częściami całości, co pozwala osiągnąć najwyższą efektywność w wykorzystaniu zasobów ekonomicznych.
Stan integracji musi być traktowany jako cel, gdyż osiągnięcie zupełnej komplementarności
w przypadku elementów dynamicznych nie jest możliwe. Natomiast dążenie do tego idealnego stanu przez tworzenie nowych jakości w drodze niezbędnych, realizowanych etapowo dostosowań organizacyjnych i strukturalnych to proces integracji.
Dostosowania te obejmują stopniowo różne obszary gospodarki - od integracji w sferze handlu, przez integrację czynników wytwórczych (integracja handlowa i rynku czynników produkcji warunkuje integrację rynkową), aż do harmonizacji (dzięki wspólnym działaniom politycznym) innych obszarów realnej sfery gospodarczej.
Inne stanowisko prezentuje A. Marchal, którego zdaniem, integracja to wyłącznie przeobrażanie struktur drogą polityki gospodarczej, której efektem jest koordynacja
i unifikacja.
Natomiast według J. Tinbergena z integracją gospodarczą mamy do czynienia tylko wtedy, gdy państwa członkowskie decydują się na przekazanie swoich uprawnień w zakresie polityki gospodarczej do ponadnarodowego centrum.
W ujęciu potocznym pojęcie międzynarodowej integracji gospodarczej jest używane dla określenia różnych form ścisłej i długookresowej współpracy ekonomicznej między niezależnymi politycznie państwami, której ramy określają porozumienia - umowy
w znaczeniu prawa międzynarodowego publicznego, Współpraca ta może dotyczyć wielu dziedzin: od wymiany handlowej aż do bardzo ścisłej koordynacji w wielu sterach, nawet wiążącej się z przekazaniem części suwerenności wspólnym instytucjom.
Można wskazać dwa czynniki, pełniące rolę sprawczą w procesie integracji:
mechanizm rynkowy,
organy centralne, narodowe bądź międzynarodowe.
Na sygnały wysłane przez mechanizm rynkowy reagują podmioty gospodarcze i w konsekwencji, niejako ex post, przebiega proces dostosowawczy na poziomie mikroekonomicznym.
Organy centralne natomiast ustalają ex ante charakter i przebieg procesu integracyjnego.
Dla skutecznej realizacji integracji niezbędne jest występowanie obydwu tych czynników.
W praktyce gospodarczej uzupełniają się one wzajemnie i warunkują.
Warto zaakcentować rolę organów publicznych w procesie integracji, zarówno krajowych
i międzynarodowych. To one muszą podjąć decyzje o eliminacji barier handlowych
i swobodzie przypływu czynników produkcji, a także sformułować zasady i realizować uzgodnione wspólne polityki, odnoszące się do różnych dziedzin gospodarki.
Integracja może przybierać różnorodne formy, charakteryzujące się odmiennym zaawansowaniem kooperacji i głębokością powiązań między gospodarkami, rynkami oraz poszczególnymi przedsiębiorstwami. Najczęściej wyróżnia się pięć form ( zwanych także etapami) międzynarodowej integracji gospodarczej:
strefa wolnego handlu - oznacza zniesienie barier celnych i ograniczeń ilościowych
w wymianie między krajami członkowskimi, przy czym każde z państw stosuje własną politykę handlową w odniesieniu do partnerów spoza strefy.
2. unia celna - charakteryzuje się tymi samymi cechami co strefa wolnego handlu oraz dodatkowo realizuje wspólna politykę handlową wobec państw trzecich. Oznacza to konieczność przyjęcia wspólnej zewnętrznej taryfy celnej oraz jednolitych ograniczeń ilościowych i unifikacji innych instrumentów wykorzystywanych w polityce handlowej.
3. wspólny rynek - jest wyższą od sfery wolnego handlu i unii celnej formą integracji.
Oznacza on bowiem nie tylko zmniejszenie ceł we wzajemnych obrotach i wprowadzenie wspólnej taryfy celnej wobec krajów trzecich, lecz także swobodny przypływ między krajami członkowskimi nie tylko dóbr i usług, ale także czynników produkcji (siły roboczej, kapitału
i technologii) i, tak samo jak w przypadku unii celnej, wspólna zewnętrzną politykę handlową.
W ramach wspólnego rynku istnieje także swoboda prowadzenia działalności gospodarczej oraz osiedlania się i podejmowania pracy w każdym z krajów członkowskich organizacji.
4. unia ekonomiczno - walutowa - jest formą integracji charakteryzująca się, poza cechami występującymi we wcześniejszych formach, wysokim poziomem integracji w dziedzinach:
fiskalnej, walutowej, produkcyjnej i społecznej. Istotnym elementem unii ekonomiczno - walutowej jest wspólna waluta, a w okresie poprzedzającym jej wprowadzenie - jednolita polityka monetarna, w ramach której określone są dopuszczalne wahania kursów poszczególnych walut oraz ścisłe zasady ich dewaluacji lub rewaluacji.
W ramach unii ekonomicznej również jest niezbędne ujednolicenie reguł i procedur podatkowych oraz innych zasad, określających podstawowe warunki działania przedsiębiorstw.
5.pełna unia ekonomiczno - polityczna - oznacza całkowitą integrację, w wyniku której powstaje jednolity obszar z ponadnarodowymi instytucjami ekonomicznymi i politycznymi, działającymi także w sferze polityki zagranicznej i obronnej.
W teorii integracji wyróżnia się integrację negatywną i pozytywną.
Integracja negatywna polega na znoszeniu barier, które ograniczają swobodny przepływ dóbr, kapitału i siły roboczej, a integracja pozytywna wymaga tworzenia wspólnych praw
i realizacji wspólnej polityki (lub jednolitej polityki). J. Pinder uważa, że integracja negatywna jest znacznie łatwiejsza w realizacji niż pozytywna. Wiąże się to ze względną łatwością identyfikacji przejawów dyskryminacji, dotyczącej przepływów dóbr, usług, kapitału i siły roboczej i co za tym idzie, traktatową regulacją tych problemów. Natomiast sformułowanie i realizacja wspólnej polityki w jakiejkolwiek dziedzinie napotyka na szereg trudności, związanych chociażby z preferencjami i tradycjami poszczególnych państw. Strefa wolnego handlu i unia celna są zwykle związane z integracją negatywną, gdyż wymagają jedynie zniesienia barier dla swobodnego przepływu dóbr i usług. Wspólna polityka handlowa wobec państw trzecich w unii celnej jest już jednak przejawem integracji pozytywnej. Wspólny rynek można również częściowo potraktować jako etap charakterystyczny dla integracji negatywnej, gdyż polega on między innymi na eliminacji przeszkód w swobodnym ruchu czynników produkcji. Jednakże koordynacja polityki (np. zatrudnienia) i prawa, które sprawiają, że wspólny rynek może realnie funkcjonować, nie jest zadaniem tak łatwym. Jest to przejaw integracji pozytywnej, która jest niezbędna w bardzo szerokim zakresie
w przypadku realizacji unii ekonomicznej i walutowej oraz integracji politycznej.
Należy podkreślić, że integracja pozytywna nie zawsze następuje po negatywnej. Pierwsza jest częścią wszystkich procesów integracyjnych, a w niektórych przypadkach może nawet wyprzedzać posunięcia integracji negatywnej.
Badania empiryczne międzynarodowej integracji gospodarczej koncentrują się dotychczas na trzech kompleksowych problemach:
stopniu rozwoju integracji wewnątrz grupy regionalnej lub między różnymi grupami;
pozytywnym wpływie integracji na gospodarki krajów członkowskich lub na kraje trzecie, przy czym negatywne skutki integracji analizowane są przede wszystkim przez państwa nie uczestniczące w integracji;
podziale efektów integracji między kraje członkowskie.
Celem integracji w jej zaawansowanej formie jest nie tylko unia celna ,ale stworzenie nowej jakościowo jednostki ekonomicznej, „zaprojektowanej” z inicjatywy krajowych władz publicznych, na szczeblu wspólnych instytucji.
Źródłem współczesnych tendencji integracyjnych są korzyści ekonomiczne, które spodziewają się odnosić kraje, tworzące ugrupowanie integracyjne lub przystępujące do istniejącej już organizacji. Abstrahując od ewentualnych motywów politycznych, włączenie się kraju do procesu integracyjnego, realizowanego w konkretnych ramach instytucjonalnych,
ma sens tylko wówczas, gdy przyniesie to jego gospodarce i społeczeństwu określone korzyści.
Większość badań empirycznych, dotyczących korzystnych efektów integracji, koncentruje się na jej wpływie na strumienie i strukturę handlu na obszarze organizacji integracyjnych, przede wszystkim Wspólnot Europejskich. Badając efekty liberalizacji wymiany, autorzy opracowań próbują oszacować korzyści integracji, wyrażane w kategoriach wielkości ekonomicznych, takich jak: tempo i struktura produktu krajowego brutto (PKB) czy tempo
i kierunki rozwoju technicznego. Wyniki tych badań należy traktować z dużą ostrożnością ze względu na fakt, iż pełna analiza dynamicznych efektów integracji wymaga założenia, jak kształtowałyby się strumienie handlu i inne wielkości ekonomiczne, gdyby integracja nie miała miejsca. Następnie porównuje się te hipotetyczne wyniki z aktualnymi
i rzeczywistymi rezultatami w badanych dziedzinach, a przede wszystkim: w sferze handlu zagranicznego, wzrostu gospodarczego, postępu technicznego oraz przemian strukturalnych
w gospodarce kraju lub regionu.
W związku z trudnościami metodologicznymi, oceny korzyści płynących z integracji mają charakter w dużym stopniu hipoteczny. Niemniej, można określić źródła potencjalnych korzyści z integracji. Zaliczyć do nich można m.in.:
podniesienie efektywności produkcji spowodowane wzrostem specjalizacji, opartej na przewagach komparatywnych lub konkurencyjnych;
zwiększenie poziomu produkcji związane z lepszym wykorzystaniem korzyści skali, które są następstwem wzrostu rozmiarów rynku,
poprawa międzynarodowej pozycji ugrupowania ( a więc także każdego z krajów
i części przedsiębiorstw), będąca następstwem jego wielkości i siły ekonomicznej);
wymuszanie wzrostu rentowności i skuteczności działania firm jako konsekwencji zaostrzenia konkurencji;
wzrost liczby i jakości czynników wytwórczych spowodowany rozwojem technologicznym;
koordynacja polityki monetarnej i fiskalnej;
wyższego tempa wzrostu gospodarczego i w konsekwencji zmniejszenia stopy bezrobocia, a także lepszego zastosowania i wykorzystania zasobów dla realizacji ujednoliconych lub wspólnych zadań.
Gospodarki krajów, które chcą stworzyć organizację integracyjną lub w inny sposób uczestniczyć w międzynarodowej integracji gospodarczej, muszą spełniać określone warunki, stanowiące przesłanki integracji. W sferze ściśle politycznej, przesłankę integracji stanowi taki sam system (ustrój) polityczny i zbieżność celów w polityce wewnętrznej i zagranicznej.
W obszarze ekonomicznym integracja jest uwarunkowana przede wszystkim potencjalną lub istniejącą komplementarnością struktur gospodarczych, która (współcześnie sporadycznie) może mieć charakter międzygałęziowy; znacznie częściej ma charakter wewnątrzgałęziowy.
Komplementarność jest tu pojmowana w sposób dynamiczny. Brak komplementarności czy nawet konkurencyjności ( w sensie produkcji tych samych, konkurencyjnych względem siebie towarów w dwóch lub więcej krajach) struktur gospodarczych nie przesądza o niemożliwości stopniowego wykształcenia się komplementarności oraz wzajemnego uzupełniania się
w przyszłości. Zależy to jednak w dużym stopniu od tego, w jakich dziedzinach gospodarki występuje brak komplementarności lub konkurencyjności.
Bardzo istotną rolę odgrywa w tym względzie również ogólny poziom rozwoju gospodarczego i przemysłowego poszczególnych krajów.
Po drugie, zmierzające do integracji kraje muszą dysponować niezbędnymi warunkami technicznymi, umożliwiającymi im wzajemne obroty gospodarcze, a zwłaszcza przepływ masy towarowej. Chodzi więc tu o istnienie odpowiedniej infrastruktury, szczególnie
o istnienie właściwej sieci powiązań komunikacyjnych.
Po trzecie, czynnikiem, który w bardzo poważnym stopniu może się przyczynić do ułatwienia, przyspieszenia i rozszerzenia zakresu procesów integracyjnych, jest określona prointegracyjna polityka ekonomiczna państwa, a w jej ramach zwłaszcza te posunięcia, które umożliwiają zwiększony przepływ masy towarowej oraz stymulują transfer czynników produkcji. W krajach o gospodarce rynkowej sprowadza się to z reguły do zniesienia ceł, wprowadzenia nowych, wspólnych rozwiązań prawnych; zniesienia ograniczeń ilościowych, administracyjnych i innych form dyskryminacji we wzajemnych stosunkach handlowych
i gospodarczych między grupą krajów zmierzających do integracji.
Spośród wymienionych głównych czynników (o charakterze ekonomicznym) warunkujących integrację gospodarczą, dwa pierwsze, tzn. istnienie komplementarnych struktur gospodarczych oraz niezbędnej infrastruktury komunikacyjnej, są traktowane jako warunki niezbędne. Trzeci natomiast czynnik, w postaci prointegracyjnej polityki ekonomicznej oraz ustanowienia określonych form instytucjonalnych, może być wprawdzie także niezbędny, ale nie w każdym wypadku; bez spełnienia tego warunku proces integracji, choć niekiedy
z pewnymi trudnościami, może się dokonywać. Dowodzi temu chociażby stopniowa integracja gospodarki Kanady z gospodarką USA, odbywająca się mimo tego, iż oba kraje przez wiele lat nie dokonywały żadnych wspomnianych wcześniej posunięć w zakresie polityki ekonomicznej ani też nie stworzyły żadnej formy instytucjonalnej w postaci np. strefy wolnego handlu czy wspólnego rynku (aż do 1991 roku, gdy powstał Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu - NAFTA).
6