MIĘDZYNARODOWA INTEGRACJA GOSPODARCZA

1. Pojęcie i istota międzynarodowej integracji gospodarczej

Międzynarodowa integracja gospodarcza rozumiana jest powszechnie jako proces scalania (łączenia) gospodarek narodowych. Scalanie to nie oznacza jednak tylko samego dodawania potencjałów ekonomicznych, lecz tworzenie nowych organizmów gospodarczych o odmiennych właściwościach.

Termin integracja gospodarcza w jego współczesnym rozumieniu pojawił się w literaturze ekonomicznej na przełomie lat 40. i 50.

Według Z. J. Kameckiego:

Przez integrację należy rozumieć wytworzenie się, w oparciu o wykształconą jednolitą strukturę ekonomiczną, pewnego organizmu gospodarczego obejmującego grupę krajów; organizmu, który ze względu na wysoki stopień wewnętrznych powiązań ekonomicznych i osiągniętą w wyniku tego wewnętrzną spoistość ekonomiczną - wyodrębnia się z kształtu gospodarki światowej.

Integracja gospodarcza:

- jako długotrwały proces tworzenia jednolitej struktury gospodarczej (ujęcie dynamiczne),

- jako istniejący stan.

Problem korzyści z integracji.

↓

Przez pojęcie międzynarodowej integracji gospodarczej należy rozumieć rozwijanie takich powiązań, które wszystkim krajom należącym do ugrupowania integracyjnego przynoszą korzyści większe od możliwych do osiągnięcia w wypadku braku integracji.

2. Przyczyny i warunki integracji

Cele ekonomiczne - maksymalizacja korzyści z wymiany międzynarodowej (integracja jako przykład polityki second best)

Cele polityczne - umocnienie roli ugrupowania na arenie międzynarodowej, poszerzenie demokracji, zagwarantowanie pokoju, praw człowieka.

Przyczyny (przesłanki) integracji można podzielić na ekonomiczne i polityczne. Ważne jest, aby dominowały przyczyny ekonomiczne, gdyż tylko wtedy integracja będzie miała rzeczywisty charakter i przyniesie największe korzyści. W wypadku dominacji przyczyn politycznych może nabrać ona pozornego charakteru.

Do najważniejszych przesłanek (przyczyn) ekonomicznych zaliczyć można:

→ rozwój procesów globalizacyjnych (nasilająca się konkurencja),

→ poszukiwanie dodatkowych rynków zbytu dla swoich towarów,

→ ograniczoność zasobów bogactw naturalnych i siły roboczej ,

→ wymogi współczesnego międzynarodowego podziału pracy; rozwój wewnątrzgałęziowej
specjalizacji produkcji oraz wykorzystanie "efektu skali",

→ charakterystyczne dla współczesności tendencje w rozwoju przemysłu i postępu

technicznego (konieczność koncentracji nakładów na B + R).

Dla prawidłowego przebiegu procesów integracyjnych ważne jest, aby państwa w nich uczestniczące spełniły kilka podstawowych warunków. Zaliczyć do nich można:

a) warunki ekonomiczne:

→ komplementarność (międzygałęziowa lub wewnątrzgałęziowa) struktur gospodarczych (rzeczywista lub potencjalna) poszczególnych krajów w stosunku do siebie (wzajemne dopasowanie struktur gospodarczych, co oznacza, że kraje nie konkurują ze sobą lecz wzajemnie się uzupełniają),

→ wyrównany (zbliżony) poziom rozwoju ekonomicznego;

b) warunki geograficzno-infrastrukturalne:

→ bliskie sąsiedzkie położenie (wpływa na obniżkę kosztów transportu),

→ odpowiednie warunki techniczne, co sprowadza się w praktyce do istnienia
odpowiedniej infrastruktury, a w szczególności do istnienia właściwej sieci powiązań
komunikacyjnych;

c) inne warunki

→ odpowiednia prointegracyjna polityka państwa i ustanowienie określonych form
instytucjonalnych,

→ warunki polityczne, wśród których najważniejsze są jednolity ustrój i zbieżność celów w polityce zagranicznej.

Motywy a przesłanki integracji międzynarodowej Motywy wyrażają się w odpowiedniej woli politycznej władzy i społeczeństwa zainteresowanych krajów wobec integracji oraz wobec własnego w nich uczestnictwa. Motywy mają charakter subiektywny. Przesłanki integracji międzynarodowej (zarówno ekonomiczne, jak i pozaekonomiczne) mają charakter obiektywny. Pełna zgodność motywów z obiektywnymi przesłankami umożliwia uruchomienie efektywnej integracji międzynarodowej. Niezgodność przesłanek i motywów oznacza, że mogą istnieć obiektywne przesłanki integracji, ale brak jest woli politycznej lub też występuje wola polityczna, ale brak jest obiektywnych do niej przesłanek. Integracja europejska. Red. A. Marszałek, Łódź 2000.

3. Etapy (formy)integracji

Ugrupowania integracyjne mogą mieć charakter formalny, tzn. występować w postaci międzynarodowych organizacji integracyjnych, które posiadają odpowiednie struktury organizacyjne i organy. Ugrupowania integracyjne mogą mieć także charakter nieformalny. Są one w tym wypadku tworzone przez kraje silnie ze sobą powiązane gospodarczo, między którymi zachodzą rzeczywiste procesy integracyjne.

W procesie integracji można wyróżnić kolejne etapy (typy ugrupowań integracyjnych). Ze względu dotychczasowe doświadczenia, zebrane w trakcie tworzenia ugrupowań integracyjnych, aktualnie prezentowane poglądy na liczbę i kształt etapów integracji odbiegają nieco od ujęcia klasycznego.

Integracja gospodarcza na najniższym poziomie sprowadza się do utworzenia strefy wolnego handlu. Oznacza ona likwidację ceł i ograniczeń ilościowych w handlu między określoną grupą krajów. Kraje te zachowują jednak autonomiczną taryfę celną i prowadzą własną, niezależną politykę handlową wobec krajów trzecich. Wzajemna likwidacja barier może mieć charakter:

- symetryczny,

- asymetryczny.

Strefa wolnego handlu może być:

- pełna (z reguły pełna liberalizacja dotyczy towarów przemysłowych),

- selektywna i ograniczona (dotyczy to głównie artykułów rolnych).

Jeżeli kraje tworzące strefę wolnego handlu wprowadzają ujednolicone cła zewnętrzne (wobec krajów trzecich) powstaje unia celna. W porównaniu ze strefą wolnego handlu unia celna ogranicza w większym stopniu zakres autonomicznej polityki handlowej.

Unia celna sprzyja rozwojowi handlu między krajami członkowskimi (preferencyjne działanie ceł w unii celnej) i ogranicza rozwój handlu z krajami trzecimi (dyskryminacyjne działanie ceł w unii celnej, czyli protekcjonizm handlowy w stosunku do krajów nieczłonkowskich).

Efekt przesunięcia (zmiany kierunków) handlu wyraża się w zwiększeniu udziału krajów należących do unii celnej w handlu poszczególnych krajów-członków unii oraz w zmniejszeniu się udziału krajów trzecich. Staje się tak wskutek przesunięcia się źródeł zakupu określonych towarów z krajów pozostających na zewnątrz unii - gdzie mogą być one nawet tańsze - do krajów wchodzących w skład unii celnej. Przyczyną tego efektu jest zróżnicowanie stawek celnych (zróżnicowanie skali trudności w dostępie do rynku): wewnątrz unii zostają one zniesione, ale w stosunkach z krajami trzecimi nadal są stosowane.

Efekt kreacji handlu wyraża się we wzroście wolumenu wzajemnych obrotów handlowych krajów tworzących unię celną. Zniesienie ceł wewnątrz unii powoduje, że pewne towary produkowane w poszczególnych krajach unii mogą być oferowane na rynkach innych krajów unii po cenach konkurencyjnych w stosunku do towarów miejscowych, co powoduje ogólny wzrost popytu na import w krajach unii.

Wspólny rynek oznacza nie tylko zniesienie ceł we wzajemnych obrotach i wprowadzenie wspólnej taryfy celnej wobec krajów trzecich, ale także swobodę przepływu czynników produkcji: kapitału i siły roboczej. Na obszarze wspólnego rynku → "cztery wolności", które oznaczają swobodny przepływ:

towarów usług kapitału siły roboczej.

Unia walutowa (monetarna) została wyodrębniona jako etap integracji stosunkowo niedawno. Uważa się, że powinna ona zostać utworzona przed ustanowieniem unii gospodarczej. Unia walutowa obejmuje, oprócz wspomnianych już wcześniej "czterech wolności", także unifikację polityki walutowej. Prawidłowe funkcjonowanie unii walutowej oznacza konieczność wspólnych władz monetarnych (wspólnego banku centralnego), wprowadzenie wspólnego pieniądza i zastąpienie nim walut krajów członkowskich, prowadzenie ujednoliconej polityki pieniężnej banku centralnego (w odniesieniu do mechanizmu kursu walutowego, zasad gromadzenia i dysponowania rezerwami walutowymi, metod interwencji na rynku pieniężnym).

Unia gospodarcza (ekonomiczna) obejmuje (poza rozwiązaniami obowiązującymi na niższych etapach integracji) także koordynację (lub ujednolicenie) poszczególnych dziedzin polityki ekonomicznej, zarówno ogólnej, jak i w poszczególnych działach gospodarki. Wszystkie ważniejsze dziedziny polityki gospodarczej zostają objęte wspólną lub skoordynowaną polityką, a władzę gospodarczą w tych dziedzinach przejmują powołane organy o kompetencjach międzynarodowych lub ponadnarodowych.

Ostatnią i najwyższą formą ugrupowania integracyjnego jest pełna integracja ekonomiczna (unia gospodarcza + unia polityczna). Oznacza ona pełną unifikację nie tylko podstawowych dziedzin polityki ekonomicznej (funkcjonowanie tylko organów ponadnarodowych → realizacja wspólnej polityki gospodarczej), ale rozciągniecie integracji również na politykę zagraniczną
i bezpieczeństwa, wymiar sprawiedliwości.

4. Charakterystyka wybranych (regionalnych) ugrupowań integracyjnych

Trudno precyzyjnie (jednoznacznie) określić ile ugrupowań integracyjnych funkcjonuje obecnie. → Większość powstających ugrupowań integracyjnych funkcjonuje na zasadach strefy wolnego handlu, a rzadziej unii celnej.

Problem składu ugrupowań integracyjnych (teoria i praktyka):

- tylko kraje rozwinięte gospodarczo,

(↑ są w stanie zorganizować efektywnie działające ugrupowania integracyjne)

- tylko kraje słabo rozwinięte (rozwijające się) gospodarczo (i cywilizacyjnie),

- kraje rozwinięte i kraje rozwijające się.

EUROPA

→ Unia Europejska (European Union - EU) [27]

→ Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu

(European Free Trade Association - EFTA)

Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu zostało utworzone na podstawie układu podpisanego 4 stycznia 1960 r. w Sztokholmie przez siedem państw: Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i Wielką Brytanię. Konwencja Sztokholmska weszła w życie 3 maja 1960 r. {od 1 czerwca 2002 r. obowiązuje nowa - konwencja z Vaduz). Ugrupowanie to było swego rodzaju odpowiedzią na utworzenie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Na przestrzeni ostatnich 50 lat skład członkowski ugrupowania ulegał znacznym zmianom. Niektóre państwa wystąpiły z ugrupowania i przystąpiły do EWG/UE Obecnie do EFTA należą cztery kraje:

Norwegia, Szwajcaria, Liechtenstein i Islandia.

Głównym celem ETFA stała się liberalizacja wzajemnego handlu artykułami przemysłowymi i wybranymi produktami rolnymi i rybnymi. Proces znoszenia ceł i ograniczeń ilościowych został rozłożony na etapy, a strefa wolnego handlu została utworzona ostatecznie 1 stycznia 1967 r. Handel artykułami rolno-spożywczymi jest liberalizowany w ramach EFTA wyłącznie na podstawie umów dwustronnych, a liberalizacja dotyczy głównie żywności przetworzonej.

Układ EFTA nie przewidywał utworzenia wprowadzenia wyższych form integracji (np. wprowadzenia wspólnej taryfy celnej) oraz utworzenia instytucji o uprawnieniach ponadnarodowych. Najwyższym organem utworzonym w ramach EFTA jest Rada, której zadaniem jest czuwanie nad realizacją postanowień Konwencji Sztokholmskiej. Każde państwo dysponuje w niej jednym głosem. Istnieją także organy wykonawcze - komitety oraz grupy wyspecjalizowane.

→ Europejski Obszar Gospodarczy (European Economic Area - EEA)

Za ważny powód utworzenia Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) można uznać obawy państw EFTA przed ujemnymi skutkami pozostawania poza EWG i nieuczestniczenia w jednolitym rynku wewnętrznym tworzonym ramach tego ugrupowania. Układ o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego został podpisany w maju 1992 r. przez kraje EWG i EFTA. Ze względu na opóźnienia procesu ratyfikacji postanowienia układu zaczęły obowiązywać od 1 stycznia 1994 r. Najważniejsze postanowienia traktatu sprowadzają się do rozszerzenia i pogłębienia istniejących więzi integracyjnych między krajami EWG/UE a krajami EFTA (strefa wolnego handlu artykułami przemysłowymi miedzy tymi ugrupowaniami istnieje już od 1977 r.). Wraz z podpisaniem układu podpisano także porozumienia bilateralne dotyczące trzech dziedzin (układ ich nie obejmuje): spraw rolnych, rybołówstwa i transportu drogowego.

Na Europejskim Obszarze Gospodarczym obowiązują "cztery wolności", z wyłączeniem swobodnego przepływu towarów rolnych, ze względu na znaczne różnice w zasadach narodowych polityk rolnych krajów EFTA i wspólnej polityki rolnej EWG/UE. Kraje EOG nie mają jednak wspólnej zewnętrznej taryfy celnej (nie tworzą unii celnej i stanowią odrębne obszary celne). Kraje EOG utworzyły wspólny rynek, przy czym jest on w pewnej mierze "niepełny". Po poszerzeniu UE 1 maja 2004 roku i 1 stycznia 2007 roku - przyjęcie nowych członków (w tym i Polski) - zwiększeniu uległa również (do 30=3 EFTA+27 UE) liczba krajów należących do EOG.

.

→ Środkowoeuropejska Umowa o Wolnym Handlu (Central European Free Trade Agreement - CEFTA)

Umowa o utworzeniu strefy wolnego handlu została podpisana przez Polskę, Węgry
i Czecho-Słowację 21 grudnia 1992 r. w Krakowie. Postanowienia układu zaczęły obowiązywać 1 marca 1993 r. Do CEFTA wstąpiły: Polska, Węgry, Czechy, Słowacja (kraje założycielskie), Słowenia (od 1 stycznia 1996 r.), Rumunia (od 1 lipca 1997 r.), Bułgaria (od 1 stycznia 1999 r.), Chorwacja (od 1 marca 2003 r.) i Macedonia (2006). Zgodnie z postanowieniami umowy zostanie utworzona strefa wolnego handlu wyrobami przemysłowymi, natomiast handel artykułami rolno-spożywczymi podlegać będzie selektywnej i ograniczonej liberalizacji, ponieważ umowa nie przewiduje utworzenia strefy wolnego handlu tymi towarami W uzgodnieniach kalendarza liberalizacji przyjętego w umowie CEFTA kierowano się zasadą, że kalendarz ten powinien gwarantować równowagę korzyści dla wszystkich stron umowy. Zasada symetrii i ekwiwalentności wzajemnych korzyści stanowi istotną różnicę w stosunku do zawartych przez Polskę umów o wolnym handlu z WE i EFTA.

Wstąpienie pięciu krajów członkowskich (Polska, Czechy, Słowacja, Węgry i Słowenia) 1 maja 2004 roku do UE oznacza, że kraje te musiały wypowiedzieć umowę CEFTA. 1 stycznia 2007 roku dwa kolejne kraje CEFTA (Rumunia i Bułgaria) przystąpiły do Unii Europejskiej, a w 2013 roku Chorwacja.

W 2007 roku do CEFTA przystąpiły kolejne kraje i dlatego jej skład obecnie zupełnie różni się od początkowego, ponieważ należą do niej głównie kraje Europy Południowo-Wschodniej (Chorwacja, Macedonia, Bośnia i Hercegowina, Mołdawia, Serbia, Czarnogóra, Albania i Kosowo).

AMERYKA PÓŁNOCNA i AMERYKA POŁUDNIOWA

→ Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu (North American Free Trade Agreement - NAFTA)

Północnoamerykańska strefa wolnego handlu powstała 1 stycznia 1994 r., na mocy układu podpisanego przez prezydentów Stanów Zjednoczonych i Meksyku oraz premiera Kanady w grudniu 1992 r. (treść porozumienia została uzgodniona już w sierpniu tego roku, po długich negocjacjach). NAFTA jest w pewnym sensie nietypowym ugrupowaniem integracyjnym, ponieważ obejmuje zarówno kraje rozwinięte, jak i kraj rozwijający się.

Czynniki decydujące (determinujące) o przystąpieniu do NAFTA:

- dla USA o charakterze politycznym i ekonomicznym,

- dla Kanady i Meksyku przeważały ekonomiczne motywy integracji.

Interesujący może wydać się fakt, że Stany Zjednoczone i Kanada mimo intensywnej wymiany handlowej (zwłaszcza w sferze motoryzacyjnej) zawarły wcześniej tylko nieliczne umowy handlowe. Przykładem takiej umowy może być podpisane w 1988 r. Kanadyjsko-Amerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu (Canada-US Free Trade Agreement - CUSFTA).

→ Stowarzyszenie Integracyjne Ameryki Łacińskiej; Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Integracyjne (Latin American Integration Association - LAIA, d. LAFTA (utworzona w 1960 roku, uległa przekształceniu w 1980 roku)

[Utworzone w 1980 r. Członkowie: Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Kolumbia, Ekwador, Meksyk, Paragwaj, Peru, Urugwaj, Wenezuela i Kuba]

Andyjski Wspólny Rynek /Wspólnota Andyjska lub Pakt Andyjski/
(Andean Common Market - ANCOM; Andino Mercado Comun - AMC; Andean Pact)

[Utworzenie 1969 r. (odnowienie 1990) Członkowie: Boliwia, Ekwador, Kolumbia, Peru i (- Wenezuela) ] ← unia celna

Wspólny Rynek Ameryki Południowej /Wspólny Rynek Południa/

(Mercado Comun del Sur - MERCOSUR/Mercosur)

[Argentyna, Brazylia, Paragwaj Urugwaj, + Wenezuela← brak pełnego członkostwa].

→ Wspólnota Karaibska (Caribbean Community and Common Market - CARICOM) [15]

→ Wspólny Rynek Ameryki Środkowej (Central American Common Market - CACM) [5]

AZJA

→ Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (Association of South-East Asian Nations - ASEAN) [10]

[ASEAN Free Trade Area - AFTA]

→ Rada Współpracy Państw Zatoki Perskiej (Gulf Cooperation Council - GCC [6]

AFRYKA

→ Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej (Economic Community of West African States - ECOWAS) [15]

→ Common Market for Eastern and Southern Africa - COMESA [19]

→ Wspólnota Rozwoju Afryki Południowej

(Southern African Development Community - SADC) [15]

Za największą strefę wolnego handlu można uznać FTAA [34], czyli Porozumienie (Strefę) o Wolnym Handlu Ameryk.

Tabela 1. Eksport wybranych regionalnych ugrupowań integracyjnych

w latach 2001-2011

Wyszczególnienie	2001	2005	2011
		Unia Europejska
Eksport ogółem [mld USD]	2469,5	4065,3	6038,6
Eksport w obrębie ugrupowania [mld USD] (intraeksport) [%]	1677,1	2755,6	3905,7
		67,9	67,8	64,8
	NAFTA
Eksport ogółem [mld USD]	1147,5	1475,8	2282,4
Eksport w obrębie ugrupowania [mld USD] (intraeksport) [%]	632,7	842,5	1102,2
		55,1	57,1	48,3
	ASEAN
Eksport ogółem [mld USD]	387,6	656,0	1242,2
Eksport w obrębie ugrupowania [mld USD] (intraeksport) [%]	86,6	165,3	314,7
		22,3	25,2	25,4
	MERCOSUR
Eksport ogółem [mld USD]	87,8	164,0	353,5
Eksport w obrębie ugrupowania [mld USD] (intraeksport) [%]	15,2	21,1	53,4
		17,3	12,9	15,2

Źródło: WTO (ITS 2012).

Tabela 2. Eksport w obrębie wybranych ugrupowań integracyjnych
w latach 1985-2010

Nazwa	1985	1990	1995	2000	2010
ugrupowania	Eksport w obrębie ugrupowania (mld USD)
UE	419,1	1032,4	1404,3	1641,6	3356,3
CEFTA	●	●	0,6	1,0	5,3
NAFTA	143,2	226,3	394,5	676,1	955,6
Pakt Andyjski	●	0,5	1,8	2,0	7,8
CARICOM	0,4	0,5	0,9	1,1	3,4
MERCOSUR	1,9	4,1	14,2	17,8	44,2
LAIA	7,1	13,4	36,0	44,3	128,8
CACM	0,5	0,7	1,6	2,6	6,3
ASEAN	14,3	27,4	79,5	98,1	262,3
GCC	3,1	6,9	6,8	8,0	28,6
ECOWAS	1,0	1,5	1,9	2,7	8,9
SADC	0,8	1,7	3,6	4,4	14,6
	Udział eksportu (%)
UE	59,2	67,3	66,5	67,7	67,3
CEFTA	●	●	9,0	13,4	17,5
NAFTA	43,9	41,4	46,2	55,7	48,7
Pakt Andyjski	●	4,0	8,6	7,7	8,5
CARICOM	6,3	8,0	12,0	14,4	15,2
MERCOSUR	5,5	8,9	20,3	20,0	15,7
LAIA	8,3	11,6	17,3	13,2	15,9
CACM	14,4	15,3	21,8	19,1	22,5
ASEAN	19,8	18,9	24,4	23,0	25,0
GCC	4,9	8,0	6,8	4,9	4,8
ECOWAS	5,2	8,0	9,0	7,6	8,8
SADC	3,8	6,6	10,2	9,5	9,8

Źródło: World Development Indicators.

W kwestii definicji pojęcia integracja gospodarcza warto zajrzeć do prac czołowych ekonomistów zajmujących się tą problematyką (np. F. Machlup, B. Balassa, J. Tinbergen i inni).

Zwana niekiedy unią ekonomiczno-walutową.

Informacji dostarcza np. WTO - konieczność notyfikacji zawartych porozumień (Regional Trade Agreements - RTAs), przede wszystkim ze względu na wymogi art. XXIV GATT. Według stanu na koniec 2011 roku funkcjonowało 213 RTAs (notyfikowano 392). Być może w tym wypadku bardziej właściwe byłoby określenie regionalne porozumienia o wolnym handlu i ugrupowania integracyjne (A. Gwiazda: Blaski i cienie regionalizacji. „Wspólnoty Europejskie” 1998).

Nie wszystkie kraje EFTA uznały jednak rozwiązania przyjęte w układzie za w pełni satysfakcjonujące
i rozpoczęły starania o członkostwo w UE. Austria, Finlandia i Szwecja wystąpiły z EFTA, a następnie
1 stycznia 1995 roku zostały członkami UE.

Wejście w życie postanowień układu dodatkowo skomplikowało odrzucenie jego postanowień w referendum przeprowadzonym w Szwajcarii w grudniu 1992 r. Kraj ten ograniczył jednak niekorzystne dla siebie skutki pozostawania poza EOG zawierając z UE umowy dwustronne. Silnie powiązany gospodarczo ze Szwajcarią Liechtenstein został (pełnoprawnym) członkiem EOG dopiero w 1995 roku.

Liczba państw (członków).

2

---