PRZYWIĄZANIE MIĘDZY MATKĄ A DZIECKIEM
Matka dziecka i emocjonalna atmosfera domu mają ogromny wpływ na to, jaką osobą stanie się dziecko. Krytyczne są zwłaszcza postawy matki wobec małego dziecka w pierwszych latach jego życia. Niemowlę może odbierać uczucia rozwijające u niego poczucie, że jest kochane i bezpieczne lub też skłaniające je do niepokoju i nieufności. Wczesny rozwój osobowości i rozwój społeczny są w szczególny sposób kształtowane przez kontakty niemowlęcia z osobą bliską, na którą czeka i której ufa. Przywiązanie bądź emocjonalna więź małego dziecka i matki jest bardzo ważnym składnikiem zdrowego funkcjonowania. Przywiązanie jest pierwszą ścisłą relacją z inną osobą i uczy małe dziecko, że można innym ufać. Dzieci tworzą silne przywiązanie do obojga rodziców. Jednak poczucie bezpieczeństwa w przywiązaniu do jednego z rodziców zależy od poczucia bezpieczeństwa w relacjach z drugim rodzicem. Z czasem przywiązanie zaczyna się odnosić do tych szczególnych relacji, które sprawiają, że niektórzy ludzie stają się dla danej osoby bardzo ważni, a inne osoby niełatwo mogą je zastąpić.
Bem Allen (1990) przyjmujący koncepcję rozwoju w ciągu całego życia, zaobserwował, że dynamika intymnych relacji dorosłego odpowiada przywiązaniem z okresu dzieciństwa. Uznał on, że istnieją pewne analogie miedzy tym, jakie były relacje ludzi z rodzicami a tym, jak reagują oni na swych intymnych partnerów. Na przykład więź miedzy matką a małymi dziećmi częściowo wiąże się z odpowiedzialnością i wrażliwością rodziców. To czy w ciągu pierwszych kilku lat życia dzieci czują radość, czy są nieszczęśliwe, zależy od wrażliwości matki na ich potrzeby i chęci zaspokojenia ich potrzeb. Małe dzieci, których rodzice reagują na ich krzyk lub gesty zbliżeniem się i stale okazują im swą miłość, mają wiele pozytywnych cech. Na przykład czują się bardziej szczęśliwi, wykazują też mniejszą podatność na rozpacz, chętniej badają swe otoczenie i łatwiej wchodzą w interakcje z osobami obcymi niż dzieci, których matki są mniej czułe na sygnały płynące od dziecka. Do zachowań sprzyjających przywiązaniu matki-dziecko należą: trzymanie na rękach, dotykanie, uśmiechanie się i utrzymywanie kontaktu wzrokowego. Ponadto, gdy dochodzi do separacji dzieci od matki, powszechną reakcją na rozstanie jest rozpacz i smutek. Ci, którym przywiązanie daje poczucie bezpieczeństwa, wykazują intensywne pragnienie dzielenia się osiągnięciami i odkryciami.
Wskaźniki przywiązania.
Poza dążeniem do utrzymywania kontaktu z matką istnieje kilka innych widocznych reakcji niemowlęcia wskazujących na rozwój przywiązania. Jedną z nich jest reakcja uśmiechu. W pierwszym miesiącu życia niemowlę może przejawiać odruch uśmiechania się. Uśmiech ten ma charakter fizjologiczny i w ten sposób noworodek może reagować na róże bodźce, na bodźce wewnętrzne (np. bańkę gazu w żołądku), karmienie bądź gładzenie policzka. Odruchowy uśmiech nie jest reakcją społeczną.
Uśmiech społeczny pojawia się miedzy 2 i 3 miesiącem życia. Jest to prawdziwy uśmiech, ponieważ wiadomo, że może go wywołać obecność matki, głos, ruch lub pewne dźwięki. Wiele niemowląt jednocześnie uśmiecha się, szeroko otwiera oczy i wydaje dźwięk gruchania. Jest to tzw. „reakcja witania”. Selektywny uśmiech społeczny pojawia się w przybliżeniu miedzy 5 i 6 miesiącem życia. Zamiast uśmiechać się w sposób niezróżnicowany, jak dzieje się w przypadku uśmiechu społecznego, obecnie uśmiech jest kierowany wyłącznie do znanych społecznych obiektów, takich jak matka lub inni znani dziecku opiekunowie. W tym wieku niemowlę szybko rozpoznaje obce twarze, których widok wywołuje u dziecka zahamowanie. Selektywny uśmiech społeczny wiąże się z innym przejawem rozwijających się zachowań przywiązania, zwanym lękiem przed obcymi. W czasie pierwszych 6 miesięcy życia niemowlęta nie okazują niezadowolenia na widok nieznanych twarzy. Jednak na obecnym etapie rozwoju, gdy pojawia się obca osoba, dziecko przejawia niepokój i ostrożność. Jest ono, bowiem w stanie wykryć zauważalną różnicę, porównując twarz osoby obcej z umysłowym obrazem rysów twarzy matki, przechowywanym w rozwijającym się umyśle. Wzrastający poziom świadomości poznawczej wiąże się więc zarówno z lękiem przed nieznaną osobą, jak i rozwojem społecznego uśmiechu. Jak można oczekiwać, ogólny poziom niezadowolenia obniża się, gdy obecna jest matka, gdy nieznana osoba zbliża się do niemowlęcia nie wykonując gwałtownych ruchów i okazuje mu pozytywne uczucia i gdy obcy zachowuje się w sposób naturalny.
Już kilkudniowe noworodki przejawiają pewne oznaki różnicowania twarzy matki i twarzy osoby obcej. Noworodki mające od 12 do 36 godzin życia wykazywały więcej reakcji ssania, gdy ujrzały obraz twarzy swej matki, niż wtedy, gdy widziały obraz nieznanej twarzy.
Innym wskaźnikiem przywiązania jest lęk przed rozstaniem występujący około 12 miesiąca życia. Rozdzielenie z matką prowadzi zwykle do zdecydowanego protestu i rozpaczy niemowlęcia. Jednak nasilenie protestu i rozpaczy zależy od sytuacji, e jakiej się ono znajduje. Na przykład zarówno znajomość otoczenia, w tym przedmiotów i ludzi, jak też posiadanie przejściowego obiektu przywiązania może zmniejszyć uczucie niepokoju i stopień nasilenia protestu. Przywiązanie nie działa według uniwersalnego wzorca. Istnieje indywidualne zróżnicowanie zachowań przywiązania. Na przykład siła więzi i przywiązania i jej jakość oraz poczucie bezpieczeństwa mogą być różne u poszczególnych dzieci. Istnieją też psychologiczne i emocjonalne determinanty więzi przywiązaniowej, takie jak ekspresyjne zachowania matki i stabilność jej osobowości.
Klasyfikacja przywiązania:
Przywiązanie zapewniające poczucie bezpieczeństwa, przywiązanie nie dające poczucia bezpieczeństwa z zachowaniami lękowo-opornymi oraz przywiązanie nie dające poczucia bezpieczeństwa z zachowaniami lękowo-unikającymi. Charakterystyczne dla każdego typu przywiązania zachowania można zaobserwować, gdy niemowlę znajduje się w nowym, nieznanym otoczeniu, takim jak pokój, w którym dotąd nie przebywało.
W takiej sytuacji niemowlęta o przywiązaniu zapewniającym poczucie bezpieczeństwa zazwyczaj zwracają się do matek o pocieszenie, jeśli go potrzebują, ale próbują też badać otoczenie. Okazują również niewielki niepokój, gdy ich matki wychodzą z pomieszczenia na krótki czas. Gdy matki wracają niemowlęta te są szczęśliwe; Pragą mieć z nimi bliski kontakt. Niemowlęta przywiązane bez poczucia bezpieczeństwa z cechami lękowo-opornymi, znajdujące się w nieznanej sytuacji z matkami, nie badają otoczenia. Wykazują skłonności do niepokoju i rozpaczy, gdy matka okresowo je opuszcza i zachowuje się wobec niej ambiwalentnie, gdy wraca. Po jej powrocie niemowlęta na chwilę do niej przywierają, a następnie je odpychają. Niemowlęta wykazujące typ przywiązania lękowo-unikającego są względnie słabo przywiązane do matek i rzadko okazują niepokój bądź rozpacz, gdy pozostają same. Co więcej, gdy ich matki wracają, słabo na to nie reagują. Często wiele z nich ignoruje obecność matki po jej powrocie.
Te trzy typy powiązania są skutkiem różnych stylów rodzicielskich. Matki niemowląt, którym przywiązanie daje poczucie bezpieczeństwa, zwykle są wrażliwe i reagują na potrzeby swych dzieci. Dzięki temu udało im wytworzyć u dzieci poczucie ufności i bezpieczeństwa. Poza tym bezpieczne przywiązanie owocuje też innymi korzyściami. Na przykład badania wykazały, że niemowlęta, którym przywiązanie zapewnia poczucie bezpieczeństwa, przejawiają bardziej złożoną wiedzę o sobie i swych matkach w porównaniu z niemowlętami, którym przywiązanie nie daje poczucia bezpieczeństwa. Co więcej, niemowlęta o typie przywiązania zapewniającego poczucie bezpieczeństwa łatwiej wchodzą w interakcje z innymi osobami poza domem.
Matki niemowląt o typie przywiązania lękowo-opornego wykazują skłonność do braku wrażliwości i do niereagowania na potrzeby swych dzieci. To ostatnie stwierdzenie odnosi się też do matek lękowo-unikających niemowląt, choć maja one też tendencję do odrzucania swych dzieci, szczególnie,gdy pragną one bezpośredniego fizycznego kontaktu. Badania wykazały też, że w porównaniu z dziećmi, którym przywiązanie daje poczucie bezpieczeństwa, dzieci o typie przywiązania lękowo-unikającego są skłonne do ignorowania żądań matek i wykazują więcej zachowań właściwości dla dużo młodszych dzieci. Inne badania wykazały, że dziewczynki nie mające poczucia bezpieczeństwa w przywiązaniu sprawiały więcej trudności wychowawczych i miały większe trudności w kontaktach z rówieśnikami niż dziewczynki posiadające poczucie bezpieczeństwa dzięki przywiązaniu. Z drugiej strony chłopcy, którym przywiązanie nie dawało poczucia bezpieczeństwa, wykazywali więcej agresji i zachowań prowokujących do zwracania na nich uwagi.
Warto również zauważyć i inne aspekty tych kategorii przywiązań. Na przykład matki niemowląt mających poczucie bezpieczeństwa w przywiązaniu często zauważały,że ich mężowie dają im lepsze oparcie niż matki niemowląt przejawiających zachowania przywiązania lękowo-oporne i lękowo-unikające. Wnioskuje się, więc, że matki niedostrzegające wsparcia u mężów mogą odczuwać większy stres od matek, które takie oparcie w mężach mają. W wyniku tego mogą one być mniej dostępne dla swych niemowlaków.