ELEMENTY PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ I WYCHOWAWCZEJ

- ROZWÓJ CZŁOWIEKA W PEŁNYM CYKLU ŻYCIA -

Psychologia rozwojowa - to dziedzina psychologii zajmująca się badaniem rozwoju człowieka w ciągu całego życia w kategoriach ciągłości, stałości i zmian zachodzących w rozwoju fizycznym i psychicznym, które cechują funkcjonowanie człowieka od narodzin do końcowych etapów życia.

Głównym celem tej dziedziny naukowej jest wyjaśnienie charakteru zmian jakie każdy człowiek przechodzi w całym okresie życia - wyjaśnienie na czym polega i od czego zależy rozwój psychiczny człowieka.

- CZYNNIKI ROZWOJU -

Na rozwój człowieka wpływ mają dwa równorzędne czynniki :

Ø dziedziczność

Ø środowisko

Obecnie badania skupiają się nad tym, aby wyjaśnić, w jaki sposób oba czynniki na siebie wpływają i jak ten wpływ się przejawia.

W Polskiej psychologii rozwojowej najbardziej rozpowszechniona jest koncepcja czterech czynników rozwoju, zwana koncepcją dialektyczną. W myśl tej koncepcji na rozwój wpływają przede wszystkim:

> zadatki organiczne, czyli wrodzone cechy anatomiczno-fizjologiczne

> własna aktywność i działalność jednostki

> środowisko

> wychowanie i nauczanie

Zadatki organiczne to inaczej wyposażenie genetyczne – informacja genetyczna odziedziczona po rodzicach, dziadkach i dalszych przodkach generująca zarówno cechy indywidualne jednostki jak i ogólne charakterystyczne dla człowieka.

Związek cech genetycznych z rozwojem psychicznym jest bliższy lub dalszy, ale zawsze pośredni.

Własna aktywność – reguluje stosunki jednostki z otoczeniem. W kontekście rozwoju oznacza zmiany przystosowawcze zachodzące w psychice człowieka, jak również zmiany w otoczeniu wywołane przez jednostkę. Aktywność ludzka jest plastyczna, co oznacza, ze człowiek w każdym wieku może nauczyć się nowych, użytecznych sposobów działania.

Środowisko – wywiera na rozwój człowieka wpływ dwojakiego rodzaju: biogeograficzny – poprzez faunę, florę, klimat, ukształtowanie terenu itp. Drugi rodzaj wpływów wywierają ekonomiczne i społeczno-kulturowe warunki, w których rozwija się jednostka, np. wykształcenie rodziców, warunki mieszkaniowe itp.

Procesy wychowania i nauczania – są mniej lub bardziej planowymi i zamierzonymi oddziaływaniami na psychikę jednostki w celu ukształtowania jej osobowości i spowodowania określonych zmian w jej zachowaniu. Gdy przekraczają swoimi wymaganiami aktualny poziom rozwoju psychicznego SA wtedy kształceniem rozwijającym.

- ROZWÓJ W POSZCZEGÓLNYCH OKRESACH ŻYCIA –

Życie jednostki podzielono na okres prenatalny oraz postnatalny, a w każdym z tych okresów wyodrębniono mniejsze odcinki rozwojowe ze względu na ich specyfikę i scharakteryzowano pod względem funkcji, sprawności i kompetencji.

OKRES PRENATALNY CZYLI PRZED NARODZENIEM

Rozwój prenatalny rozpoczyna się w momencie zapłodnienia i powstania zygoty. Opisując rozwój od tego momentu aż do narodzin wydziela się trzy fazy:

Ø faza jajowa

Ø faza embrionalna

Ø faza płodowa

FAZA JAJOWA – w chwili zapłodnienia zdeterminowany zostaje genotyp dziecka. Decyduje to o dziedziczeniu pewnych cech rodziców jak np. wzrost, inteligencja, jak również warunkuje zaburzenia w rozwoju np. występowanie zespołu Downa. Charakterystyczny jest szybki podział i przekształcanie się zygoty zakończony zagnieżdżeniem jej ścianie macicy.

FAZA EMBRIONALNA – trwa do 8 tygodnia życia. Na tę fazę przypada krytyczny okres rozwoju zarodka jako, że kształtować się zaczynają ważne układy i narządy organizmu – układ nerwowy, serce, kończyny górne i dolne, powiększa się i różnicuje głowowa część embrionu, w której wyraźnie zaznaczają się elementy części twarzowej. W tym okresie rozwijające się struktury organizmu mogą zostać uszkodzone pod wpływem działania różnych czynników – leków, używek, infekcji. Wielki wpływ mają również czynniki związane z matką, jak wiek, niedożywienie, choroby oraz środowisko zewnętrze w którym przebywa – obecność metali ciężkich czy promieniowanie.

FAZA PŁODOWA – od 9 do 38 tygodnia, postępuje dalszy rozwój struktur wewnętrznych i zewnętrznych. Organy wew. Przyjmują taką pozycję jak u dorosłego człowieka. Postępuje rozwój zmysłów i aktywności płodu.

W tym okresie psychologia prenatalna stara się opisywać i wyjaśniać sensomotoryczne zachowania płodu.

Psychologia prenatalna ujmuje dziecko w okresie płodowym i okołoporodowym w interakcji ze środowiskiem fizycznym i osobowym (czyli matka) oraz społecznym ( czyli postawy wobec mającego narodzić się dziecka )

Badania nad rozwijającym się płodem przyniosły dane o rozwoju i funkcjonowaniu większości układów wewnętrznych, jednak głównie nerwowego.

Ø między 3 a 7 miesiącem pojawiają się pierwsze nieregularne fala mózgowe o indywidualnym układzie

Ø w 7 miesiącu rozpoznawalne są warstwy kory, a środki pobudzające i tonizujące wywołują efekty podobne jak u człowieka dorosłego.

Ø Zachodzi i postępuje mielinizacja włókien nerwowych

Ø Powstają różnice lateralne w zakresie niektórych funkcji – ośrodki mowy rozwijają się w lewej półkuli, natomiast ośrodki odbierające muzykę w prawej.

Ø Od 6 miesiąca płód bywa w stanie snu i czuwania

Ø W 8 miesiącu pojawia się faza REM w czasie snu

Ø 4 miesięczny płód wykazuje 15 schematów ruchowych, np. pobieranie i wydalanie płynów, przeciąganie się, obroty, ssanie kciuka.

Ø Następuje strukturalny i funkcjonalny rozwój zmysłów – od 4 miesiąca płód reaguje na ruchy matki, od 6-7 tygodnia bodźce dotykowe, skurcze wskazują że reaguje na ból. wrażeń bólowych nie odbiera jedynie czubek głowy płodu.

Ø W 3 miesiącu płód różnicuje podstawowe smaki a od 5 miesiąca narząd smaku funkcjonuje sprawnie. Badania wykazały że częstość połykania wód płodowych zależy od ich smaku.

Ø W 4 miesiącu narząd wzroku może reagować na światło a w 8 obserwuje się ruchy gałka oczną

Ø Od 4-5 miesiąca płód reaguje na bodźce słuchowe a od 6 odpowiada wzmożonymi ruchami na krzyk czy głośną muzykę. Badania wykazują, że płód odbiera również dźwięki mowy i po urodzeniu dziecka łatwiej się uczy tego języka, którego słuchało przed urodzeniem. Słyszy i rozpoznaje również głos matki i uderzenia jej serca, a po urodzeniu odróżnia je spośród innych

Ø Od 2 do 4 miesiąca kształtują się odruchy wrodzone – odruch chwytny, odruch połykania. Ustala się preferowana pozycja podczas snu.

Ø Pod koniec ciąży płód przeżywa stany emocjonalne uwarunkowane hormonalnie

Dzięki badaniom psychologii prenatalnej wiemy, że okres płodowy efektywnie przygotowuje dziecko do życia w nowym środowisku, wyposaża je w umiejętności motoryczne i percepcyjne.

STADIUM NOWORODKA

W tym okresie pierwszy miesiąc jest okresem przystosowawczym do życia w środowisku pozamacicznym.

Charakterystyczne są proporcje ciała noworodka – duża głowa z małą częścią twarzową, długi tułów i krótkie kończyny.

Występuje przewaga mięśni zginaczy nad prostownikami oraz asymetria w ułożeniu ciała.

Można zauważyć występowanie odruchów :

- wspólnych dla noworodka i człowieka dorosłego: odruch źrenicowy, mrugania, ssania, połykania, wydalania.

- występujące tylko u noworodka: odruch Babińskiego – przy podrażnieniu stopy unoszenie dużego palca, odruch toniczno-szyjny – wraz z odwróceniem głowy prostują się kończyny po tej samej stronie a kurczą po przeciwnej, odruch chwytny – zaciskanie dłoni na przedmiocie na tyle mocne ze można dziecko unieść w górę i oderwać od podłoża, odruch marszu automatycznego – przy zetknięciu stóp z podłożem dziecko wykonuje rytmiczne ruchy chodzenia.

Noworodka charakteryzuje naturalny cykl aktywności – snu i czuwania. Peter Wolf wyróżnił sześć różnych poziomów pobudzenia. Rytm jest zaprogramowany biologicznie jednak ustaleniu regularnego wzorca zachowania aktywności sprzyja uporządkowane środowisko. Dzieci nie posiadające stałego rozkładu snu i czuwania w ciągu doby wykazują problemy zdrowotne i zachowawcze w późniejszym rozwoju.

Noworodek ma spore możliwości odbierania bodźców oddziałujących na:

- zmysł równowagi i dotyku – uspokaja się przy zmianie pozycji

- zmysł smaku – preferuje smak słodki

- zmysł węchu – lokalizuje źródło zapachu i odwraca się od nieprzyjemnego

- zmysł słuchu – preferuje czyste tony, różnicuje dźwięki mowy ludzkiej, preferuje dźwięki wysokie i wypowiedzi wysoką z intonacją

- zmysł wzroku – próbuje śledzić poruszający się obiekt

Poziom rozwoju dziecka ocenia się SKALĄ APGAR. Służy ona do oceny podstawowych funkcji organizmu. Natomiast SKALA OCENY ZACHOWANIA stosowana jest do pomiaru wybranych właściwości zachowania dziecka jak reakcja na stres, kontrola pobudzenia, napięcie mięśniowe itp. Tego rodzaju badania pozwalają wyselekcjonować dzieci potrzebujące specjalnej opieki i uwagi w następnych okresach życia.

- ROZWÓJ W OKRESIE DZIECIŃSTWA -

Dzieciństwo obejmuje okres do około 11-12 roku życia. Dzielimy go jednak na trzy mniejsze odcinki wyróżniając:

- wczesne dzieciństwo do 3 roku życia

- średnie dzieciństwo do 6 roku życia

- późne dzieciństwo do 11-12 roku życia

WCZESNE DZIECIŃSTWO

W okresie tym charakterystyczne są intensywne zmiany w sferze percepcji. Spostrzeganie jest podstawowym procesem poznawania otoczenia. Rozwijają się zdolności motoryczne i zwiększają zdolności komunikacyjne.

Rozwój percepcyjny dotyczy:

1.narządu wzroku i procesu widzenia – wzrok stanowi dla człowieka podstawowy zmysł orientacji w otoczeniu dlatego bardzo intensywnie rozwija się w okresie wczesnego dzieciństwa. Niemowlę osiąga poziom ostrości wzroku charakterystyczny dla człowieka dorosłego.

- Między 3-5 miesiącem rozwija się postrzeganie głębi

- w 3 miesiącu dzieci rozróżniają cztery podstawowe barwy – żółtą, czerwoną, zieloną i niebieską

2.narząd słuchu i proces słyszenia

- dziecko bez problemu rozpoznaje głos matki i potrafi go odróżnić od głosu innej kobiety

- zaczyna różnicować dźwięki mowy

Dwumiesięczne niemowlę wykazuje koordynację słuchowo-wzrokową. Reaguje na zgodność miny z tonem głosu. W pierwszym roku życia intensywnym zmianom podlega koordynacja wzrokowo-ruchowa. Od 4 miesiąca, rozpoczyna się chwytanie i sięganie pod kontrolą wzroku. W toku rozwoju następuje skracanie drogi ręki do przedmiotu, oburęczne sięganie po przedmiot zostaje zastąpione przez jednoręczne, z zaznaczająca się przewagą reki prawej lub lewej.

Poznawanie dotykowe zastąpione zostaje przez poznawanie wielozmysłowe.

Zmienia się także metoda chwytu – od prostego do pęsetkowego (opuszkami palców)

Można zauważyć w zachowaniu dziecka pewne schematy czynnościowe w odniesieniu do każdego przedmiotu. Dopiero koło 2 roku życia manipulacje te staja się specyficzne. Dziecko uczy się dostrajać ruchy do kształtu przedmiotów, ich wielkości czy oddalenia. Ruchy dziecka zaczynają być precyzyjne.

Podstawą nabywania wszelkich umiejętności jest mechanizm naśladowania, zwłaszcza jeżeli chodzi o posługiwanie się przedmiotami codziennego użytku.

Rozwój zdolności manipulacyjnych pociąga za sobą rozwój sprawności lokomocyjnych dziecka. Sprawne przemieszczanie się w przestrzeni zapewnia dostęp do przedmiotów i skuteczne ich zdobywanie. Zmiana postawy ciała od horyzontalnej do wertykalnej odbywa się stopniowo i polega na odrywaniu krok po kroku ciała dziecka od podłoża aż przyjmie ono postawę pionową. Postępy układają się na linie rozwojową – od obrotów w miejscu, wokół osi własnego ciała, poprzez samodzielne zmiany postawy ciała czyli siadanie i wstawanie, do samodzielnego przemieszczania się w przestrzeni : pełzanie, raczkowanie, chodzenie.

Pod koniec wczesnego dzieciństwa dziecko staje się niezależne w poruszaniu i docieraniu do interesujących je obiektów.

Do komunikowania się z otoczeniem dziecko stosuje zachowania niewerbalne, jak płacz, spojrzenia, mimika, ruchy ciała. Zauważyć można gesty wskazywania, oraz bogata mimikę. Niezwykłą rolę pełni uśmiech, który wzbudza pozytywne reakcje oraz przyciąga uwagę dorosłych.

Wokalizację, czyli produkowanie dźwięków można obserwować u dziecka już od samego początku. Zwykle są one ograniczone do krzyku i odgłosów kichnięć lub prychnięć. Jednak już przed ukończeniem 5 miesiąca dziecko wydaje pojedyncze dźwięki mowy, starsze zaczyna wypowiadać pojedyncze sylaby, pod koniec 1 roku życia wokalizacja choć niezrozumiała zaczyna przypominać wypowiedzi spełniające określone funkcje. Gaworzenie jest istotne dla rozwoju dziecięcych zdolności językowych i prowadzi do wytworzenia wzorów dźwięków właściwych dla nabywanego języka.

Dziecko głównie dzięki kontaktom werbalnym z otoczeniem odkrywa rytm komunikacyjny i niezbędny materiał językowy dla dalszej nauki.

Zdolności komunikacyjne dzieci są wrodzone, a ich rozwój zależy od zachowania dorosłych w otoczeniu.

Pod koniec 1 roku życia dziecko operuje 4-5 słowami, do 6 roku opanowuje dziennie 9-10 słów; są to najczęściej części ciała, pokarmy, zwierzęta, pojazdy, zabawki. Dziecko tworzy także nowe, własne słowa.

W drugim roku życia dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny, zna wiele nazw dźwiękonaśladowczych, popełnia wiele zniekształceń fonetycznych. Mowa dziecka jest ściśle związana z jego działaniem i zrozumiała w połączeniu z rozgrywająca się sytuacją.

W 3 roku życia słownik dziecka liczy około 1000-1500 słów. Ich znaczenia są wyraźnie określone. Słowa wymawiane są bez zniekształceń fonetycznych, zgodnie z regułami gramatycznymi. Do końca wczesnego dzieciństwa dziecko osiąga podstawowe sprawności językowe i komunikacyjne.

ŚREDNIE DZIECIŃSTWO okres od 3 do 6 lat

- następuje zmiana sylwetki dziecka: następuje wydłużenie kończyn wskutek szybkiego wzrostu, oraz zmieniają się proporcje czaszki – powiększenie części twarzowej przy nieznacznym powiększeniu reszty czaszki.

- u dzieci przedszkolnych pojawia się bardzo silna potrzeba ruchu. Dziecko w tym wieku opanowuje swobodny chód i bieg. W wykonywanych czynnościach daje się zauważyć rytm, płynność i harmonię ruchu. Dzieci w tym wieku przyswajają kilka czynności ruchowych jednocześnie, kształtują kombinacje różnych form ruchu np. bieg i skok, czy bieg i kopnięcie piłki. Wyraźnie rozwija się zwinność, lecz siła i wytrzymałość pozostają na niskim poziomie. Charakterystyczna duża zmienność ruchów i niska zdolność do koncentracji na jednej czynności. Zaznacza się dymorfizm płciowy, polegający na różnicowaniu sprawności i zainteresowań ruchowych dziewcząt i chłopców.

- dziecko w wieku przedszkolnym zaczyna orientować się w czasie, co oznacza że uświadamia sobie kolejność występowania zdarzeń. Trzylatki dobrze rozumieją znaczenie słów „wczoraj” i „dzisiaj” natomiast dla czterolatka równie jasne jest jeszcze „jutro”. Dalszy rozwój polega na bogaceniu zasobu wyrażeń służących do oznaczania następstwa czasowego.

- na wiek przedszkolny przypada rozwój symbolicznego przedstawiania rzeczywistości w postaci rysunku. Jest to okres idioplastyki, schematu, realizmu intelektualnego. Dziecko odkrywa typowe formy symboliczne, służące do przedstawiania reprezentantów danej kategorii, np. człowieka, drzewa, domu. Rysunki wyrażają wiedzę dziecka o rzeczywistości, uwydatnia w rysunkach tylko istotne cechy danego obiektu. W następnych okresach schemat wzbogacany zostaje o kolejne elementy-pojawia się wierność odtworzenia obiektu i łączenie wiedzy o rzeczywistości i konwencji kulturowej. Najwięcej problemu stwarza przedstawienie trzech wymiarów na dwuwymiarowej kartce.

- na średnie dzieciństwo przypada rozwój dziecięcych teorii umysłu, czyli teorii przyczynowo-wyjaśniajacych, które dzieciom pozwalają przewidywać i wyjaśniać zachowania innych osób poprzez pragnienia, emocje czy przekonania.

Moment przełomowy w rozwoju dziecięcych teorii przypada na 5 rok życia kiedy dziecko poznaje, że poszczególne osoby mogą mieć odmienne zdanie na ten sam temat. Dostrzega, ze sądy na jakiś temat mogą być prawdziwe lub fałszywe. Dziecko zaczyna rozumieć żarty, metafory i kłamstwa.

- w rozwoju umysłowym dziecka charakterystyczne jest pojawienie się umiejętności szeregowania i klasyfikowania. Dziecko potrafi zestawić obok siebie obiekty tej samej klasy, różniące się rozmiarem, np. mała lalka-duża lalka, oraz potrafi grupować przedmioty na podstawie podobieństwa.

- między 2 a 6 rokiem życia dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób. Nabiera też zdolności regulowania ekspresji emocji. Młodsze dzieci przedszkolne potrafią właściwie oceniać przyczyny podstawowych reakcji emocjonalnych. Na podstawie zewnętrznych przejawów emocji, np. mimika, potrafią przewidzieć zachowania rówieśnika czy dorosłego. Pojawiają się zmiany w sposobie przeżywania emocji i ich wyrażania. Obok przejawów fizjologicznych jak pocenie się czy czerwienienie, zaobserwować można ruchowe przejawy emocji jak klaskanie czy podskakiwanie. Pod wpływem oddziaływań społecznych następuje ograniczenie ekspresji emocji – przede wszystkim hamowanie przejawów emocji negatywnych jak gniew czy strach. Pod wpływem kontaktów z otoczeniem pojawiają się takie emocje jak duma, wstyd, zazdrość czy zakłopotanie i są istotne dla samooceny oraz oceny dokonywanej przez innych. Od 2 roku życia pojawia się wzrost zdolności i skłonności do mówienia o emocjach dzięki czemu możliwe jest dzielenie się dziecka z otoczeniem swoimi doświadczeniami.

- obserwuje się zdolność dziecka do przeżywania empatii a także rozwój umiejętności zaradczych pozwalających manipulować zachowaniami i uczuciami innych osób, np. przytulanie się, droczenie czy żartowanie.

- w wieku przedszkolnym nawiązują się pierwsze przyjaźnie, nietrwałe gdyż dzieci spostrzegają przyjaźń jako relację opartą na przyjemnej zabawie i dzieleniu się zabawkami.

PÓŹNE DZIECIŃSTWO okres od 7 do 11 lat

W tym okresie dziecko tworzy uporządkowany obraz własnej osoby.

Aktywność poznawcza dziecka staje się dowolna, selektywna i systematyczna. Dziecko potrafi dowolnie koncentrować swoją uwagę i obejmować nią coraz więcej elementów. W celu zapamiętywania potrafi stosować strategie pamięciowe np. powtarzanie.

Można powiedzieć, że w tym okresie zaznacza się początek świadomego rozwoju moralnego występującego w formie nakazów i zakazów. Charakterystyczne jest kierowanie się dziecka normami przyjętymi w grupie.

- kształtuje się struktura osobowości ; pewne cechy utrwalają się inne zaś ulegają osłabieniu. Kształtują się podstawowe nawyki i sposoby zachowania się. Kształtują się podstawowe potrzeby psychiczne.

- ujawnia się rozwój zainteresowań jako sposobu poznania świata i zależy od płci, zdolności, środowiska społecznego, oddziaływań szkoły.

- dziecko kształtuje obraz samego siebie. Czyni to pod wpływem własnej aktywności, opinii rodziców i innych dorosłych, porównywania się z nimi. Odkrywa także własną płeć, swoje sprawności i umiejętności.

- OKRES DORASTANIA –

Okres dorastania jest ogromnie zróżnicowany i trudno wyznaczyć granice odnoszące się do wszystkich. Dlatego przyjęto granicę między 11 a 18 rokiem życia. Początek tego okresu wyznaczają zmiany natury anatomiczno-fizjologicznej jakie zachodzą w organizmie. Dochodzą do tego zmiany w sferze psychicznej, przede wszystkim wyobrażenie własnej osoby. Wspomnieć należy ze pomimo pewnych stałych cech tego okresu, przebieg i obraz dojrzewania zależą od kontekstu społeczno-ekonomicznego.

- w fazie pokwitania pojawiają się pierwszorzędne i drugorzędne cechy płciowe

- obserwuje się skok pokwitaniowy, objawiający się szybkim wzrostem ciała.

- dochodzi do ostatecznego zróżnicowania typu motorycznego w zależności od płci oraz do ukształtowania się indywidualnego stylu ruchowego i modelu aktywności ruchowej.

W pierwszej fazie dorastania obserwuje się swoistą destrukcję doskonałej motoryki dziecięcej czego efektem jest pogorszenie motoryki dorastających; brak lekkości i harmonii ruchów , ociężałość, zmniejsza się tempo ruchów, ich płynność i elastyczność. Zaznacza się nadpobudliwość ruchowa. Obniżona jest zdolność uczenia się ruchów złożonych. Niedoskonałości te przechodzą w fazie drugiej: powraca płynność, dynamika i dokładność ruchów. Wzrasta zdolność tworzenia nowych kombinacji ruchowych. Wyraźnie zaznacza się dymorfizm płciowy w rozwoju motorycznym: ruchy dziewcząt są płynne, elastyczne i precyzyjne, u chłopców zaś zaznacza się wzrost siły. Uwidaczniają się indywidualne różnice w motoryce dorastających. Dzieci uprawiające sporty przechodzą pokwitanie łagodniej.

- na podłożu dojrzewania płciowego rozwija się potrzeba seksualna, która wyraża się stanem ogólnego pobudzenia i przyjmuje formę dążenia do płci przeciwnej. W kontaktach wzajemnych dziewcząt i chłopców widoczny jest początkowo antagonizm uwarunkowany odmiennością zachowań obu grup. Efektem rozwoju psychoseksualnego jest gwałtowne obdarzanie uczuciem zwykle na krótko rówieśnika płci odmiennej. Rozwijają się przyjaźnie między rówieśnikami tej samej płci.

W drugiej fazie dorastania rozluźnieniu podlegają związki z osobami tej samej płci, natomiast tworzą się przyjaźnie heteroseksualne. Pojawia się pierwsza postać miłości tzw. miłość szczenięca, dla której ważniejsze jest samo kochanie niż obiekt uczucia. Potem pojawia się miłość romantyczna, która prowadzi do idealizowania osoby obdarzanej uczuciem.

- następuje dalszy wzrost zdolności intelektualnych. Myślenie nie jest już związane z posiadanie konkretnych danych – młodzi ludzie są zdolni rozwiązywać problemy w sytuacji gdy dane informacyjne są niepełne. Pojawia się myślenie abstrakcyjne. Wzrasta poziom krytycyzmu w myśleniu. Nowością jest uświadamianie sobie stosownych form myślenia, co sprawia że staje się ono bardziej ogólne i systematyczne. Wyraźnie zaznacza się zdolność myślenia dedukcyjnego, logicznego i dotyczącego prawdopodobieństwa. Rozwój taki prowadzi do pojawienia się takich własności myślenia jak refleksyjność, krytycyzm, metaforyczne ujmowanie zdarzeń, niezależność od sądów innych, formułowanie własnych opinii. Młodzież krytycznie ustosunkowuje się do przedstawianych sądów, prezentuje własne stanowisko, jest zdolna do zmiany własnych sądów pod wpływem rzeczowej, racjonalnej argumentacji.

Intensywnie rozwija się wyobraźnia. Dorastających cechuje tendencja do oryginalnego ujmowania zjawisk, łatwość przyjmowania rozmaitych nowości, spontaniczne racjonalizatorskie pomysły ułatwiające życie na co dzień.

- zaznaczają się zmiany w poszczególnych procesach poznawczych. Wzrasta wrażliwość zmysłów, osiągając najwyższe progi – ostrość wzroku, słuchu. Zwiększa się również czułość zmysłów, to jest zdolność do odczuwania różnicy między dwoma bodźcami tego samego typu.

- rozwija się uwaga i pamięć. Uwaga staje się bardziej pojemna a pamięć – dowolna, strategiczna, logiczna.

- charakterystyczne dla tego okresu jest poszukiwanie własnej tożsamości – poszukiwanie wiedzy o sobie poprzez refleksję nad sobą. Tworzy się obraz własnej osoby poprzez przejmowanie cudzych poglądów i zachowań, oraz sprawdzaniu swoich możliwości fizycznych i psychicznych. Określenie siebie stanowi podstawę dokonywania samodzielnych wyborów. Wynikiem dobrze rozwiązanego kryzysu tożsamości jest mocne poczucie własnego JA.

- kształtuje się światopogląd-na podstawie wiedzy, doświadczenia, oraz stosunków społeczno-politycznych. W okresie dorastania jest jednak niestabilny i ulega przemianom.

- moralności okresu dorastania przypisuje się konformizm moralny, wiążący się z dostosowaniem do grupy i opinii większości. Wyrazem tego jest młodzieżowa subkultura, obejmująca sposób ubierania się, zachowania, hierarchię wartości, wspólny język. Akceptacja grupy rówieśniczej przez jednostkę jest tym większa im więcej przeżywa ona konfliktów z dorosłymi.

- dochodzenie do dorosłości zależy od indywidualnych doświadczeń jednostki i kontekstu społeczno-politycznego. Oblicza dorastania są różne, powiązane ze środowiskiem rodzinnym, tradycja i kontekstem historycznym. Wiek w którym rozpoczyna się dojrzewanie, ma wpływ na dalszy rozwój zwłaszcza w wypadku chłopców.

- ROZWÓJ W OKRESIE DOROSŁOŚCI –

Rozwój w dorosłości zależy od wyposażenia biologicznego jednostki, jej indywidualnych wyborów, sytuacji w jakich jednostka znalazła się w ciągu swojego życia. Osiągnięcie dojrzałości obejmuje sferę fizjologiczną, intelektualna, emocjonalna, sosnowości jak i społeczną. W tym okresie dokonuje się przekazanie wartościowych osiągnięć jednostki do wspólnego życia. Zaznaczają się pewnie trendy rozwojowe:

Ø stabilizacja własnej tożsamości

Ø nawiązywanie głębszych związków interpersonalnych, co wiąże się z wyczuleniem na potrzeby innych

Ø pogłębienie dziedzin aktywności ; praca, nauka, zainteresowania.

Ø Wyraźniejsze dostrzeganie problemów moralnych i etycznych

WIEK MŁODZIEŃCZY – WCZESNA DOROSŁOŚĆ

Okres młodości obejmuje lata od 18 roku życia do 25-30. Na ten okres przypada kilka głównych zadań:

Ø wybór partnera do małżeństwa

Ø uczenie się życia z partnerem

Ø rozpoczęcie życia rodzinnego

Ø prowadzenie domu

Ø podjęcie pracy zawodowej

Ø przyjmowanie na siebie obywatelskiej odpowiedzialności

Ø znalezienie bliskich grup społecznych

Badania nad tworzeniem się związków przyjacielskich czy małżeńskich wykazały, ze podobieństwo cech osobowości jest silniejszym czynnikiem pomyślnych relacji interpersonalnych niż ich przeciwieństwo lub komplementarność. W budowaniu związków ważne są także czynniki demograficzno-społeczne, jak wiek, wykształcenie, stopień zamożności, religia.

- następuje okres nauki nowych ról społecznych : żony/męża oraz matki/ojca

- rozwój płaszczyzny kariery zawodowej w przypadku kobiety i mężczyzny jest odmienny. Kobieta po założeniu rodziny zwykle zajmuje się organizacja domu i musi dzielić realizowanie tych zadań z kariera zawodową. Mężczyzna skupia się na realizowaniu kariery jako środka umożliwiającego przetrwanie rodzinie.

- rozwój intelektualny ujawnia się jako coraz pełniejsze rozumienie subiektywnego charakteru wiedzy i systemów wartości; jako umiejętność ujmowania problemu w ramach różnych systemów odniesień; jako zdolność do konstruowania wielu równoważnych rozwiązań; jako umiejętność uwzględnienia różnych punktów widzenia innych osób. W tym stadium rozwojowi podlega głównie świadomość i systemy w obrębie ego, jednostka jest świadoma złożoności codziennych problemów życiowych i swego miejsca wśród ludzi.

Jednostka potrafi godzić ograniczenia konkretnej rzeczywistości z wiedza teoretyczną, potrafi koordynować różne punkty widzenia, akceptować wzajemnie wykluczające się myśli. Takie cechy pozwalają jednostce budowanie związków interpersonalnych, podejmowanie ról społecznych, rozwiązywanie problemów życia codziennego, właściwe ocenianie wydarzeń życiowych.

- dla młodego człowieka niezwykle istotne jest znalezienie mentora, doradcy, który będzie pomocny przy podejmowaniu decyzji. Osoba taka w sposób moralny i rzeczowy pomaga w sprecyzowaniu i osiągnięciu nadrzędnego celu.

- okres ten charakteryzuje dojrzałość intelektualna, emocjonalna i społeczna

- przejście z dorastania w dorosłość to moment konkretyzowania planu życiowego i jego realizacja. Mogą wówczas wystąpić korekty lub poważne modyfikacje planu dzięki zdobytemu doświadczeniu. Dokonuje się proces dopełniania konstrukcji osobowościowej.

CZŁOWIEK DOROSŁY

Wiek dorosły wiąże się z kreatywnością, potrzebą dokonań, rozszerzeniem kręgów społecznych, pracą zawodową, spełnianiem ról zawodowych, rodzinnych, społecznych, wzrostem odpowiedzialności jednostki. Jest to okres stabilizacji i pełni życia. Głównymi komponentami struktury życia człowieka dorosłego są praca zawodowa i życie rodzinne. Inne ważne składniki dotyczą narodowości, wyznawanej religii, relacji z przyjaciółmi, sposobów spędzania wolnego czasu.

Między 30-35 rokiem życia następuje ocenianie różnych aspektów własnego życia i skorygowanie zespołu wartości

Pod koniec 40 roku życia jednostka staje się sobą, osiągając niezależność i poczucie autorstwa własnych celów życiowych. Dorosły potrzebuje mniej zachęty do działania, przejawia większą samodzielność, umiejętność realizowania zadań bez konieczności aprobaty ze strony autorytetów. Czuje się także odpowiedzialny za podejmowane działania i ich rezultaty. Czterdziesty rok życia stanowi linie graniczną między przeszłością a przyszłością. Jest to okres środka życia. Wiąże się to z poważnymi przeżyciami kryzysowymi jednostki. Po przekroczeniu środka życia następuje, zależnie od doświadczeń, albo okres najbardziej twórczego życia, albo okres jego zawężenia i ograniczenia.

Na lata 25 do 44 przypada stadium stabilizacji zawodowej, kiedy jednostka znajduje odpowiednie dla siebie i trwałe pole działania. Po 45 roku życia to faza pełnej stabilizacji i dążności do zachowania „status quo” w sferze zawodowej.

Praca stanowi nie tylko podstawową formę aktywności dorosłego człowieka, jest także wartością. Stąd uważa się że praca kształtuje osobowość człowieka.

O ile bieg mężczyzn silnie wiąże się ze zdarzeniami zawodowymi, to bieg życia kobiet w większym stopniu wyznaczany jest przez zdarzenia rodzinne. W życiu większości kobiet można wyróżnić okres „domowy” kiedy kobieta wypełnia rolę macierzyńską pozostając poza pracą zawodową.

Na rozwój intelektualny w dorosłości znaczący wpływ maja warunki życia; warunki niedoboru aktywności umysłowej uniemożliwiają wręcz ujawnienie się możliwości intelektualnych. Sprawności intelektualne ujawniają się w rozwiązywaniu problemów osobistych i zawodowych. Dorośli dobrze rozwiązują problemy społeczne, które zwykle są mało określone, wykazują się dużą ilością zmiennych i wielością poprawnych rozwiązań.

Dorosłym przypisuje się cechę mądrości. Można ja rozumieć jako ekspertywność w rozwiązywaniu problemów związanych z problematyka życia, której podstawą jest zebrane doświadczenie.

Człowiek dorosły ma wypracowane charakterystyczne mechanizmy:

Ø cenienie wyżej mądrości niż siły fizycznej

Ø wzajemne ocenianie się kobiet i mężczyzn w kategoriach niepowtarzalnych cech osobowości, a nie jedynie zainteresowań seksualnych

Ø wypracowanie elastyczności w angażowaniu się emocjonalnym, to jest umiejętności godzenia się z odchodzeniem bliskich i podejmowania kontaktów z nowymi osobami

Ø zachowanie elastyczności umysłowej i otwartości na nowe idee

- STARZENIE SIĘ, UMIERANIE, KONIEC DROGI ŻYCIOWEJ –

Początek starości najczęściej łączy się z faktem przejścia na emeryturę. Moment ten przypada najczęściej około 60 roku życia. Starzenie się ma charakter indywidualny i zależy od cech biologicznych i psychicznych jednostki. Starzenie się wiąże się z przystosowaniem się do zmniejszającej się siły fizycznej, przystosowaniem do emerytury i mniejszego dochodu, pogodzenie się ze śmiercią współmałżonka, ustanowienie związku z grupą przyjaciół w podobnym wieku, zmienianie ról społecznych w elastyczny sposób itp.

Najbardziej charakterystycznymi cechami tego okresu są zmniejszenie się fizycznej zdolności organizmu, obniżenie wrażliwości zmysłowej, wzrost podatności na choroby. U osób starszych mogą występować różnego rodzaju zaburzenia psychiczne, głównie depresja i otępienie, cechujące się brakiem apetytu, trudnościami w zasypianiu, obniżeniem witalności, zobojętnieniem, brakiem troski o siebie. Najbardziej rozpowszechniona jest choroba Alzheimera. Zmiany psychiczne ściśle łączą się ze zmianami fizycznymi. Badania wykazują, ze w okresie starości większość funkcji psychicznych ulega upośledzeniu. Człowiek jest bardziej podatny na działanie bodźców rozpraszających co powoduje problemy z zapamiętywaniem nawet krótkotrwałym. Sprawność pamięci w okresie starości zależy w dużym stopniu od ćwiczenia tej funkcji w okresach poprzednich.

Po przekroczeniu 60 roku życia może dojść do wyraźnego pogorszenia funkcjonowania intelektualnego, zawsze jednak obniżanie tych możliwości ma charakter indywidualny.

W okresie starości charakterystyczny jest moment kryzysu. Każda jednostka dokonuje bilansu swego życia, patrząc wstecz i oceniając swoje decyzje i działania, które złożyły się na jej biografię. Na ocenę życia kobiet maja wpływ czynniki emocjonalne, u mężczyzn zaś ta ocena uzależniona jest od sukcesów i niepowodzeń w pracy. Dla dodatniego bilansu życiowego najważniejsze wydaje się posiadanie poczucia ładu wewnętrznego.

W okresie starości najważniejsze wydają się być dwa zdarzenia; przejście na emeryturę i śmierć współmałżonka. Oba są wysoce stresogenne, łączą się z drastyczną zmianą sposobu życia. Stopień stresogenności wiąże się ze stopniem poświęcenia pracy oraz siłą związku małżeńskiego. Pewnym elementem terapeutycznym w tym okresie jest pełnienie roli dziadków, gdyż pozwala to na umocnienie poczucia własnej tożsamości.

Każda faza oprócz starości ma perspektywę następstwa kolejnych faz. Starość natomiast łączy się z myślą o śmierci i obawą przed nią. Przyjęcie do wiadomości i pogodzenie się z własną śmiertelnością jest ważnym elementem w procesie samopoznania. Wiele badań wskazuje, że ludzie starsi nie odczuwają tak silnego strachu przed śmiercią jak osoby młode. Faktem jest ze strach ten jest słabiej odczuwany przez osoby szczęśliwe.

Proces umierania został opisany przez Elizabeth Kubler-Ross na podstawie 200 śmiertelnie chorych osób. Autorka wyróżniła pięć faz w procesie umierania:

Ø zaprzeczenie (odrzucanie diagnozy, niedowierzanie, szok)

Ø gniew, kiedy nie można już zaprzeczyć prawdzie.

Ø Układy, pertraktacje, negocjacje z Bogiem o przedłużenie życia, składanie przyrzeczeń

Ø Depresja

Ø Akceptacja śmierci

Bez względu ma badania zaznaczyć należy, ze proces umierania jest procesem wybitnie indywidualnym, gdzie ogromna role odgrywa rodzina, bliscy i ich wsparcie.

Ze śmiercią nierozerwalnie łączy się żałoba. Elementami tego procesu są różne doznania i zachowania. Przezywaniu żałoby towarzyszy smutek, lęk, gniew, poczucie winy, samotność. Żałobnik intensywnie poszukuje sensu życia. Sam stan żałoby powoduje zmiany w działaniu układu nerwowego, hormonalnego, oddechowego oraz osłabia system odpornościowy. Większość badaczy uważa, że żałoba ma trzy generalne fazy:

Ø Początkowa; gdzie występuje szok i niedowierzanie, oszołomienie, po czym stan ten zostaje zastąpiony przez smutek.

Ø Pośrednia; okres uczenia się nowej roli wdowy/wdowca, oraz intensywnego wspominania zmarłego

Ø Odzyskiwania równowagi; występuje pogodzenie się z realna sytuacją, akceptacja śmierci i reorganizacja życia.

Żałoba trwa przeciętnie od roku do dwóch, natomiast zawsze w końcowej fazie żałoby zwiększa się zaufanie do siebie i poczucie własnej wartości.