Kobieta jako przedmiot i podmiot w prozie pozytywistycznej.

E. Orzeszkowa "Marta" - powieść ta odegrała dużą rolę w historii ruchu emancypacyjnego kobiet. Orzeszkowa żądała bowiem dla dziewcząt rzetelnej wiedzy, przygotowania do samodzielnego życia, nauczania zawodów, otwarcia szkół wszystkich stopni dla kobiet. Uważała, że jest to konieczne, by można było zapobiegać m.in. takiej tragedii, jaką opisała Orzeszkowa w "Marcie". Bohaterka powieści, Marta Świcka, wdowa po urzędniku, obarczona dzieckiem, staje wobec konieczności podjęcia pracy i nie może jej znaleźć. Niedostateczne wykształcenie nie pozwala jej pracować w zawodach nauczycielki, tłumaczki, ilustratorki i krawcowej. Z kolei konwenanse nie dopuszczają jej do pracy w zawodach typowo męskich: w handlu, u jubilera. Pozostaje jej praca niewykwalifikowanej szwaczki, którą też w końcu traci. Skazana wraz z małym dzieckim na nędzę, zmuszona zostaje do żebractwa, a wreszcie do kradzieży. Powieść kończy się śmiercią Marty pod kołami tramwaju konnego, a dziecko zostaje na łasce losu.

B. Prus "Lalka" - Sporo miejsca w "Lalce" zajmuje portret zubożałej arystokratki - Izabeli Łęckiej. Bohaterkę charakteryzuje urok fizyczny i psychiczna "prostytucja", świetne maniery na zewnątrz i wewnętrzny prymitywizm, piękne gesty na pokaz i brzydota postępowania, gdy "nikt nie widzi". Portret Izabeli to dowód na niezwykłą wiedzę psycho-socjologiczną Prusa, któremu udało się stworzyć kapitalne studium typowej arystokratki, skupiającej w sobie cechy całego jej "gatunku".

E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - W tej powieści Orzeszkowa ze szczególną starannością nakreśliła obraz "wspaniałej kobiety", pani Andrzejowej Korczyńskiej. Trzej bracia Korczyńscy wyznawali kiedyś, tak jak Bohatyrowicze, patriotyzm aktywny, domagający się potwierdzenia w czynach, patriotyzm, w którym mieści się również idea zrównania stanów. Pani Andrzejowa nie umiała nauczyć się tego patriotyzmu, mimo całej swej miłości do męża i pragnienia, by czuć i myśleć tak jak on. Orzeszkowa jednak nie pozwala na potępienie swojej bohaterki. Tworzy z jej pustelniczego, pełnego wyrzeczeń życia autentyczny dramat, w którym najszlachetniejsze intencje zwracają się przeciwko człowiekowi. Na pytanie, dlaczego pani Andrzejowa nie zdołała nauczyć się prawd, które pojęły nawet proste, schłopiałe serca szlachty (Bohatyrowicze) - odpowiedź brzmi: bo nie kochała ludu.

W "Nad Niemnem" Orzeszkowa przedstawiła tak ważną dla niej "kwestię kobiecą" także na przykładzie kilku innych sylwetek, jak Marta Korczyńska, która w obawie przed utratą pozycji społecznej zrezygnowała z małżeństwa z ukochanym człowiekiem, Teresa, która całe życie czekała na męża, jak rozleniwona, histeryczna Emilia Korczyńska i jej zepsuta salonowym wychowaniem córka Leonia.

---