Prawo wspólnotowe - czasowy i terytorialny zakres obowiązywania
Zakres czasowy
Prawo wspólnotowe to całość prawodawstwa (pierwotnego i wtórnego) Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej. W przeciwieństwie do traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, który wygasł w 2002 r., obowiązuje ono na czas nieokreślony. Istnieją jednak jeszcze inne odstępstwa od tej zasady.
Okresy przejściowe
Mogą o nie występować kraje kandydujące do Unii Europejskiej, jeśli uznają, że nie zdążą, nie są zdolne do tego, by wprowadzić prawo wspólnotowe w pewnym obszarze. Tak postąpiła Polska w przypadku ochrony nieruchomości.
Okres przejściowy może również zarezerwować sobie sama Unia oraz poszczególne kraje członkowskie. Ma to miejsce w momencie, gdy członkowie uznają, że nie na rękę jest im np. otwarcie swojego rynku dla nowo przyjętego państwa.
Innym przypadkiem jest, gdy państwo chce przygotować się do przejęcia pewnych regulacji - prawnych, finansowych, infrastrukturalnych itp. W takiej sytuacji cały okres dzieli się na podokresy i dopiero po zrealizowaniu wszystkich zamierzeń danego podokresu państwu przysługuje pomoc ze strony Wspólnoty, czyli refundacja nawet do 75% kosztów. Jeśli jednak kraj nie wywiąże się ze zobowiązań danego podokresu, Unia może żądać zwrotu całej dotychczasowo udzielonej pomocy.
Czas trwania okresu przejściowego jest z góry ustalany. Można jednakże go przedłużyć lub skrócić za zgodą obu stron.
Klauzule ewolucyjne
Dotyczą udziału państw tylko w przypadku konkretnego przedsięwzięcia. Charakterystyczną cechą jest, że na terenie kraju, które zdecyduje się na objęcie klauzulą, prawo wspólnotowe nie obowiązuje częściowo lub nie obowiązuje w całości.
Również i w tym przypadku państwo przygotowuje plan rozwiązania problemów stojących na drodze do pełnego uczestnictwa w pewnym obszarze polityk. Klauzula ewolucyjna przewidziana jest także dla krajów, które nie chcą współpracować w pewnym obszarze polityk wspólnotowych.
Została wykorzystywana już wiele razy, m. in. przez Grecję, która chciała wejść do Eurolandu, ale nie mogła, bo nie spełniała kryteriów. Innym przykładem jest Wielka Brytania, która nie jest w strefie euro.
Zakres terytorialny
Na początek trzeba odpowiedzieć na pytanie: czym jest, tudzież - co nazywamy terytorium Unii Europejskiej? Otóż są to: terytorium lądowe zakreślone granicami zewnętrznymi państw członkowskich, wody przybrzeżne i szelfu kontynentalnego oraz słup powietrza do wysokości stratosfery. Do tego zaliczamy też statki powietrzne i morskie oraz placówki dyplomatyczne państw Unii w krajach trzecich. Poniżej przedstawiam odstępstwa od tych regulacji.
Pierwszym jest sytuacja, w której unijne prawo obowiązuje poza jej terytorium, ale na podstawie umowy międzynarodowej. Tak jest np. w Czarnogórze, gdzie oficjalną walutą jest euro. Drugi wyjątek wynika z umów między państwem członkowskim a Unią. Tym sposobem Francja zagwarantowała sobie, że na wyspach, które do niej należą, obowiązuje prawo francuskie a nie prawo wspólnotowe.
Jak interpretować wspólnotowe prawo?
Sądy krajowe państw członkowskich Unii Europejskiej odpowiadają za zapewnienie jednolitego i efektywnego stosowania prawa europejskiego na obszarze ich jurysdykcji. Europejski Trybunał Sprawiedliwości stojąc na straży jednolitej interpretacji i stosowania prawa europejskiego we wszystkich krajach Unii stara się w swojej działalności zażegnać poważnemu ryzyku różnego interpretowania i stosowania prawa wspólnotowego przez sądy krajowe w poszczególnych krajach członkowskich.
W celu uniknięcia sytuacji niejednolitości interpretacji i stosowania prawa unijnego służy procedura orzeczenia w trybie prejudycjalnym. W przypadku zaistnienia jakichkolwiek wątpliwości na gruncie prawa krajowego co do wykładni lub stosowania aktu prawa europejskiego, sąd krajowy na mocy art. 234 TWE może zwrócić się o poradę prawną do Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich.
Współpraca sądów
Trybunał Sprawiedliwości ściśle współpracuje ze wszystkimi sądami państw członkowskich, które w zakresie stosowania prawa wspólnotowego pełnią rolę sądów powszechnych. Aby zapewnić skuteczne i jednolite stosowanie prawa wspólnotowego sądy krajowe mogą, a w niektórych przypadkach są wręcz zobligowane by zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości o dokonanie wykładni danej normy prawa wspólnotowego. Procedura ta umożliwia zweryfikowanie zgodności ich ustawodawstwa krajowego z prawem wspólnotowym. Celem wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym może być również kontrola ważności aktu pochodnego prawa wspólnotowego.
Trybunał Sprawiedliwości rozstrzygając badaną kwestię nie ogranicza się jedynie do udzielenia opinii prawnej w rozpoznanej sprawie, lecz jego odpowiedź przybiera postać wyroku bądź postanowienia z uzasadnieniem. Sąd krajowy, będąc adresatem orzeczenia, związany jest dokonaną przez ETS wykładnią przy rozstrzyganiu rozpatrywanej przez siebie sprawy. Wyrok Trybunału Sprawiedliwości wiąże w ten sam sposób wszystkie sądy krajowe państw członkowskich, które w przyszłości będą miały do czynienia z identycznym problemem dotyczącym interpretacji prawa wspólnotowego.
Czyje prawo jest ważniejsze?
Warto także podkreślić, że dzięki instytucji pytań prejudycjalnych, przedkładanych na wokandę ETS przez sądy krajowe, sformułowano fundamentalną dla wspólnotowego porządku prawnego zasadę pierwszeństwa prawa wspólnotowego oraz zasadę bezpośredniego stosowania wspólnotowych norm prawnych.
Zasady prawa wspólnotowego Cz. 1 Zasada autonomii
Terminem "acquis communautaire" określa się cały dotychczasowy dorobek prawny Wspólnot Europejskich oraz Unii Europejskiej. Stanowi on swoisty ewenement w skali świata, który doktryna nazywa specyficznym porządkiem prawnym. Ową specyfikę określa kilka wyróżniających go cech. Jedną z nich jest istnienie tzw. zasad prawa wspólnotowego.
Omawianie jakiegokolwiek systemu prawnego należy rozpocząć od określenia jego źródeł. Ponieważ UE nie jest organizacja międzynarodową w rozumieniu prawa międzynarodowego, acquis communautaire określane jest mianem prawa wspólnotowego (WE są organizacją międzynarodową). Prawo to dzieli się na dwie kategorie: pierwotne i wtórne.
Prawo pierwotne
Bardzo istotne jest rozróżnienie tych dwóch rodzajów. Pierwszy z nich obejmuje:
wszystkie traktaty założycielskie, czyli tworzące Wspólnoty i Unię;
prawo zwyczajowe, czyli normy wykształcone w praktyce;
ogólne zasady prawa, czyli normy powszechnie obowiązujące, np. prawa człowieka (m. in. wspólne zasady konstytucyjnych państw członkowskich);
traktaty akcesyjne, czyli umowy o przystąpieniu nowych członków;
umowy międzynarodowe zawarte przez WE lub UE z innymi organizacjami lub państwami;
ogólne zasady prawa wspólnotowego.
Ważną cechą prawa pierwotnego jest fakt, iż jego przepisy nie mogą być podważone czy zmienione przez orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS). Może on jedynie w razie wątpliwości stosować ich wykładnię.
Prawo wtórne
Obejmuje wszystkie przepisy wydane przez organy unijne na podstawie przepisów prawa pierwotnego. Do aktów pochodnych należą: dyrektywy, rozporządzenia, decyzje, opinie, zalecenia i rezolucje. Część z nich nie posiada charakteru prawnie wiążącego.
W tym wypadku rola ETS jest większa, ponieważ może on orzec o niezgodności danego aktu z prawem pierwotnym, a więc tym samym uniemożliwić wprowadzenie danej regulacji.
Jak widać powyżej jednym ze źródeł pierwotnych prawa wspólnotowego są tzw. zasady. Większość z nich została określona w orzeczeniach ETS, który stwierdził ich istnienie w prawie pierwotnym, interpretując przepisy zawarte w traktatach, mimo, iż nie są one wyrażone w konkretnym artykule. Tym samym stanowią integralną cześć prawa pierwotnego.
Zasada autonomii
Jest to pierwsza z zasad wywiedziona z orzecznictwa Trybunału. W 1963 roku w wyroku w sprawie Van Gend en Loos ETS stwierdził, że WE stanowią nowy porządek prawny, autonomiczny względem wewnętrznych systemów prawnych państw członkowskich. Owa autonomia wynika również z faktu, że prawo wspólnotowe nie jest ani prawem międzynarodowym ani krajowym, stad wynika tez jego specyficzność.
Orzeczenie to stało się fundamentalne dla dalszego rozwoju Wspólnot, poprzez konsekwencje jakie za sobą pociągnęło. Stwierdzenie autonomiczności prawa wspólnotowego skutkowało tym, że ETS uznał siebie za jedyny uprawniony organ sądowy do rozstrzygania spraw dotyczących Wspólnot, oraz ich członków (nawet jeśli stroną w sporze są państwa trzecie lub inne organizacje międzynarodowe). W doktrynie istnieje spór co do takiego wytyczenia granic jurysdykcji ETS. Również rzeczywistość zweryfikowała ten pogląd. Przykładem była sprawa Matthews kontra Wielka Brytania.
Obywatelka Wielkiej Brytanii oskarżyła władze państwa o złamanie prawa, gdyż nie zorganizowały wyborów do Parlamentu Europejskiego na terenie Gibraltaru, gdzie pani Matthews przebywała w ich czasie. Skargę wniosła jednak nie do ETS, ale do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Ponieważ akt uniemożliwiający obywatelce głosowanie oparty był na pierwotnym prawie wspólnotowym, niemożliwa była skarga do ETS. Powołała się ona na przepis Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Trybunał opowiedział się po stronie pani Matthews. Tym samym poddał kontroli pierwotne prawo wspólnotowe, mimo, że organem Wspólnot nie był.
Takie przypadki wymuszają dookreślenie kompetencji ETS i jaśniejsze sformułowanie zasady autonomii prawa wspólnotowego.
Jeszcze ważniejszymi konsekwencjami tej zasady było określenie dwóch kolejnych zasad przez ETS, czyli pierwszeństwa i bezpośredniości prawa wspólnotowego.
Zasady prawa wspólnotowego Cz. 2 Subsydiarność i proporcjonalność
Pogłębiająca się integracja europejska wywołuje w niektórych kręgach obawy przed nadmierną ingerencją unii w sprawy krajowe. Aby uniknąć takiej sytuacji do prawa pierwotnego wprowadzono zasady subsydiarności i proporcjonalności.
Subsydiarność
Termin wywodzi się z łacińskiego słowa subsydium, co oznacza wsparcie, pomoc (stąd druga nazwa tej zasady - pomocniczość). Na długo przed powstaniem Unii zasada ta pojawiła się w nauce społecznej kościoła. Najogólniej rzecz ujmując można stwierdzić, że subsydiarność oznacza ograniczenie działań władzy do niezbędnej pomocy, wsparcie względem obywateli. W takim duchu utrzymana jest encyklika Quadragesimo Anno. Papież Leon XIII pisał w niej: „Jest niesprawiedliwością, poważnym złem i zakłóceniem właściwego porządku, jeśli duża i wyższego rzędu organizacja przypisuje sobie funkcje, które skutecznie mogą być wykonywane przez ciała mniejsze i niższego rzędu”. Subsydiarność została wprowadzona do prawa traktatowego przez Jednolity Akt Europejski, ale początkowo dotyczyła wyłącznie polityki ochrony środowiska. Dopiero Traktat z Maastricht rozciągnął jej stosowanie na wszystkie dziedziny, które nie należą do kompetencji wyłącznych wspólnoty.
Stosowanie subsydiarności w Unii
Co dokładnie oznacza pojęcie subsydiarności w odniesieniu do Wspólnot? Przede wszystkim fakt, że są one uprawnione do podjęcia działań tylko wtedy, gdy ich cele nie mogą być osiągnięte na niższym szczeblu, a zatem przez państwa członkowskie. Poza tym podejmowane środki powinny być jak najprostsze i realizowane na szczeblu możliwie najbliższym obywatelowi.
Z zasady tej wynikają dla UE dwa obowiązki:
Negatywny - powstrzymanie się od działań, gdy nie są one konieczne
Pozytywny - pomoc państwom członkowskim, gdy tego potrzebują
Praktycznym przejawem stosowania subsydiarności jest obowiązek uzasadniania zgodności proponowanych przez Komisję Europejską aktów prawnych z zasadą pomocniczości. Oprócz tego raz w roku Komisja przedkłada Radzie Europejskiej i Parlamentowi Europejskiemu raport na temat przestrzegania w Unii Europejskiej subsydiarności. Zasada ta odnosi się zatem nie tylko do podziału zadań między instytucje UE i władze państw członkowskich, ale także wyznacza granice prawodawstwa wspólnotowego.
Proporcjonalność
Zasada ta jest poniekąd uzupełnieniem idei subsydiarności. W art. 5 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE) znajdziemy zapisy, iż „Działanie Wspólnoty nie wykracza poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów niniejszego Traktatu”. Oznacza to, że środki podejmowane na szczeblu wspólnotowym muszą być adekwatne do wyznaczonych zadań.
Zastosowany instrument prawny pozostaje w zgodzie z zasadą proporcjonalności, jeśli jest:
Odpowiedni - taki, dzięki któremu dany cel będzie możliwy do osiągnięcia
Konieczny - taki, bez którego osiągnięcie danego celu jest niemożliwe
Proporcjonalny sensu stricte - taki, który w jak najmniejszym stopniu stanowi przeszkodę w wykonywaniu innych celów
Praktycznym przejawem przestrzegania tej zasady jest wyrażony w Traktacie Amsterdamskim obowiązek podawania w uzasadnieniach do proponowanych aktów prawnych informacji na temat spełnienia wymogów proporcjonalności.
Przedstawione powyżej zasady sprawiają, że instytucje wspólnotowe mają ograniczoną możliwość przekraczania swoich uprawnień. Tym samym chronią interesy państw członkowskich przed niepożądanym działaniem UE.
Zasady prawa wspólnotowego Cz. 3 Solidarność
Solidarność jest jednym z najbardziej nośnych haseł dotyczących Unii Europejskiej. Stanowi przedmiot wielu deklaracji politycznych, ale także fundamentalną zasadę działania Unii. Co właściwie oznacza i w jakim stopniu jest faktycznie realizowana? Odpowiedzi na te pytania znajdziecie poniżej.
Trochę historii
Idea solidarności legła u podstaw Unii Europejskiej. Jej duch obecny był chociażby w słynnej Deklaracji Schumana, która zapowiadała utworzenie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Nie bez powodu to właśnie data jej podpisania - 9 maja - wybrana została na oficjalny dzień Europy. Francuski minister spraw zagranicznych pisał: „Solidarność produkcji (…) ukaże, że wszelka wojna między Francją a Niemcami jest nie tylko nie do pomyślenia, ale i fizycznie niemożliwa. Powstanie tej potężnej jednostki produkcyjnej otwartej na wszelkie kraje, które zechcą w niej uczestniczyć, (…) stworzy rzeczywiste fundamenty ich ekonomicznego zjednoczenia”. Zasada solidarności została wielokrotnie potwierdzona przez orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, a następnie wprowadzono ją do prawa traktatowego.
Istota solidarności
Artykuł 10 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE) nakazuje państwom członkowskim podjęcie wszelkich możliwych środków służących wykonywaniu prawa wspólnotowego. Mają one powstrzymać się od działań, które by to utrudniały lub były sprzeczne z celami Unii. Definicja ta daleka jest zatem od potocznego rozumienia solidarności i w rzeczywistości koncentruje się na możliwie jak najskuteczniejszym urzeczywistnieniu celów UE. Mimo, że przytoczony artykuł nakłada obowiązki na państwa członkowskie, w wyniku orzecznictwa ETS uznano, że zasada solidarności dotyczy także instytucji unijnych. Do najważniejszych obowiązków Wspólnot należy respektowanie podstawowych interesów i struktur państw członkowskich, wspieranie organów państw członkowskich przy wykonywaniu prawa wspólnotowego, a także informowanie o planowanych działaniach i aktach prawnych.
Solidarna Europa
Bardzo często zdarza się, że politycy europejscy odwołują się do idei solidarności, chcąc wywalczyć korzystniejsze rozwiązania dla swoich krajów. W rzeczywistości zasada ta stawia interesy unijne ponad interesami państw członkowskich, więc postulaty takie są co najmniej chybione. Czy jednak kraje nie mogą liczyć na pomoc innych członków Unii w imię solidarności europejskiej? Praktyka pokazuje, że takie rozumienie solidarności, mimo że nie wypowiedziane wprost w prawie wspólnotowym, jest jak najbardziej obecne w Unii. Jako przykład należy bez wątpienia wymienić Fundusz Solidarności Unii Europejskiej (FSUE), który utworzono, aby umożliwić reagowanie na klęski żywiołowe w poszczególnych państwach. Mimo, że FSUE utworzono zaledwie kilka lat temu, z pomocy zdążyło już skorzystać 20 krajów. Urzeczywistnieniem idei solidarności jest także polityka regionalna, która poprzez pomoc najbardziej zacofanym i ubogim regionom, próbuje zwiększyć spójność społeczną i gospodarczą. Traktat z Lizbony rozszerza zakres zasady o solidarność energetyczną. Zgodnie z nowymi przepisami w przypadku kryzysu energetycznego w jednym z państw, pozostałe będą zobowiązane mu pomóc.
Źródła:
"Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe" pod red. J. Barcza, Warszawa 2006;
"Encyklopedia Unii Europejskiej" pod red. K. A. Wojtaszczyka, Warszawa 2004