istnienie, łac. esse, filoz. to, dzięki czemu byt jest; w bytach przygodnych niesamodzielny składnik związany z istotą, a w absolucie stanowiący jego istotę (św. Tomasz z Akwinu); do czasów współcz. synonim egzystencji; i. nie da się zdefiniować, gdyż nie można zapytać o nie: co to jest?, tak jak pytamy o istotę.
istota, filoz. pojęcie oznaczające niezmienną cechę lub zespół cech określających naturę danego bytu; to, co sprawia, że jest on tym bytem, a nie innym i bez czego nie byłby tym, czym jest (quidditas); wg tomizmu i. różni się realnie od istnienia, a wg egzystencjalizmu od egzystencji.
potencja [łac.], filoz. termin wprowadzony przez Arystotelesa, oznaczający w bycie to, co jest nieokreślone i podlega określeniu ze strony aktu (tego, co w bycie jest faktyczne i zrealizowane) w esencjalizmie arystotelesowskim potencja w każdym przypadku utożsamiała się z materią, a akt — z formą; w myśli św. Tomasza i tomizmie odróżnia się potencję jako istotę bytu, której aktem jest istnienie, oraz potencję wewnątrz istoty, jako materię, której aktem jest forma substancjalna.
dowody na istnienie Boga, racjonalne argumentacje, których celem jest uzasadnienie tezy o istnieniu Boga niezależnie od nadprzyrodzonego objawienia. najważniejsze typy dowodów na istnienie Boga zebrał św. Tomasz z Akwinu w tzw. 5 drogach: 1) droga „z ruchu” nawiązuje do fizyki Arystotelesa: zależność poruszanego (potencji) i poruszającego (aktu) prowadzi do ujęcia Boga jako „pierwszego poruszyciela”, będącego Czystym Aktem; 2) droga „z przyczynowości sprawczej” jest najbliższa metafizyce św. Tomasza: pochodzenie aktów istnienia bytów od ich przyczyny zewn. prowadzi do ujęcia Boga jako „pierwszej przyczyny sprawczej”, będącej Istnieniem Samoistnym; 3) droga „z przygodności i konieczności” nawiązuje do poglądów Ibn Siny i Ibn Ruszda: rozważenie zależności powstawania rzeczy przygodnych (mogących istnieć lub nie) od rzeczy koniecznie istniejącej prowadzi do ujęcia Boga jako przyczyny konieczności, będącej samą Koniecznością; 4) droga „ze stopni doskonałości” nawiązuje do poglądów Platona: rozważenie występującej w bytach większej i mniejszej doskonałości prowadzi do ujęcia Boga jako „przyczyny wszelkiej doskonałości”, będącej Największą Doskonałością; 5) droga „z celowości”: rozważenie kierowania się do celu przez byty nierozumne prowadzi do ujęcia Boga jako intelektu, kierującego wszystkim. Zwolennicy poglądu, że istnienie Boga jest oczywiste dla rozumu ludzkiego, odwoływali się wyłącznie do zawartego w ludzkim myśleniu pojęcia Boga, mającego implikować jego istnienie (np. tzw. dowód ontologiczny św. Anzelma z Canterbury, pogląd R. Descartesa). I. Kant za dowód na istnienie Boga uważał istnienie prawa moralnego. Poznawczą wartość jakichkolwiek dowodów na istnienie Boga negowali zwolennicy empiryzmu, krytycyzmu, agnostycyzmu, irracjonalizmu, fideizmu i ateizmu.
kreacjonizm [łac. creatio `tworzenie']
1) pogląd filoz. głoszący, że Bóg stworzył świat z niczego (creatio ex nihilo) i podtrzymuje go w istnieniu (creatio continua); przeciwstawny staroż. teoriom przyjmującym odwieczność świata;
2) koncepcja w teologii katol., wg której Bóg stwarza każdorazowo duszę ludzką w chwili powstania ludzkiej istoty; przeciwstawna teoriom przyjmującym preegzystencję i wędrówkę dusz.
anioł, teol. istota duchowa zajmująca w hierarchii bytów miejsce między Bogiem a człowiekiem; wyobrażenia a. rozwinięte zwł. w zoroastryzmie, judaizmie, chrześcijaństwie i islamie; w Biblii a. pojawia się jako wysłannik Boga do człowieka.
dusza, łac. anima, odmienny od ciała duchowy pierwiastek ożywiający; w arystotelizmie 3 rodzaje d.: wegetatywna, zmysłowa i rozumna; wg Platona d. istnieje wcześniej niż ciało, a wg tomizmu stwarzana jest wraz z nim.
1) w metafizyce Arystotelesa, przeciwstawny formie, możnościowy element bytu, stanowiący podłoże zmian i zasadę ujednostkowienia; rozróżnia się materię pierwszą i drugą;
2) u R. Descartes'a substancja mająca atrybut rozciągłości (res extensa), odmienna od substancji myślącej (res cogitans);
3) u I. Kanta dane doświadczenia zmysłowego zawarte w apriorycznych formach poznania;
4) u R. Ingardena najszerzej pojęte jakościowe uposażenie bytu wraz z jego określeniami ilościowymi;
5) wg materialistów to, co oddziałuje na zmysły i jest niezniszczalne, samoistne, przestrzenne, czasowe i pozostające w ruchu.
hylemorfizm [gr. hýlē `materia', morphē `kształt'], hilemorfizm, filoz. pojęcie metafizyki Arystotelesa, oznaczające, że każda substancja jest bytem złożonym z czynnika biernego — materii, i czynnika aktywnego — formy.
intelekt [łac. intellectus `pojmowanie', `rozumienie'], filoz. władza poznawcza służąca do ujmowania istoty rzeczy, tworzenia pojęć i wiedzy; w tradycji arystotelesowskiej rozróżnia się i. bierny i i. czynny; u I. Kanta i. (rozsądek — Verstand) jest odmienny od rozumu (Vernunft).
objawienie, religiozn. w znaczeniu ogólnorel. wiedza o najważniejszych prawdach rel. przekazana ludziom przez Boga za pośrednictwem proroków lub za pomocą ksiąg świętych, znaków (np. cudów); w teologii chrześc. nadprzyrodzone ujawnienie się Boga, poprzez które poucza on człowieka o swojej woli uświęcenia i zbawienia ludzi; pełnią o. jest Jezus Chrystus jako Słowo Wcielone (Logos).
łaska Boża, wg chrześcijaństwa nadprzyrodzony dar udzielony przez Boga człowiekowi; jest niezbędna do zbawienia człowieka; w dziejach teologii — liczne kontrowersje wokół stosunku ł.B. do wolnej woli człowieka.
cnota, filoz. zbiór zalet charakteru, postawa lub siła moralna wyrażająca się w dążeniu do doskonałości i w przestrzeganiu zasad budzących szacunek.
Aeterni Patris [łac.], encyklika Leona XIII, ogłoszona 1879, traktująca o znaczeniu filozofii chrześc. we współcz. świecie papież podkreślił w niej znaczenie filozofii św. Tomasza z Akwinu dla obrony prawd objawionych i wzbogacenia poznania prawd wiary; sformułował też obowiązek konfrontowania tez filozofii chrześc. z wynikami współcz. nauk przyr. i humanistycznych.