W medycynie upadek określa się jako zdarzenie polegające na nagłej, niezamierzonej zmianie pozycji ciała wskutek utraty równowagi, występującej podczas chodzenia lub wykonywania innych czynności, w wyniku czego osoba poszkodowana znajduje się na podłodze, ziemi lub innej nisko położonej powierzchni bez udziału sił zewnętrznych. Upadki u osób w wieku podeszłym powodują poważne następstwa i dlatego zaliczane są do tzw. Wielkich Zespołów Geriatrycznych.
Zaburzenia równowagi u osób starszych są skutkiem zmian starczych oraz chorobowych, a także wpływu niekorzystnych warunków zewnętrznych. Co najmniej jeden upadek w roku zdarza się u 1/3 osób w wieku 65 lat lub starszych, które mieszkają we własnych domach. Częstość upadków ulega zwiększeniu wraz z wiekiem i po 80 roku życia zdarzają się one już co drugiej osobie.
Większość upadków wśród osób starszych występuje podczas chodzenia. Istnieje bowiem zależność pomiędzy ryzykiem upadków a zaburzeniami chodu, które występują w przebiegu uszkodzeń narządu ruchu, np. choroby stawów, zniekształcenia stóp oraz uszkodzenia układu nerwowego. Postępujące z wiekiem ograniczenia funkcji układu kontroli postawy przyczyniają się do zmian wzorca chodu. U osób w wieku podeszłym można zaobserwować: zmniejszenie szybkości chodu, skrócenie kroku, zmniejszenie częstotliwości kroków, wydłużenie czasu obunożnego podporu, chód na szerszej podstawie, czyli zwiększenie szerokości kroku.
Przyczyny upadków u seniorów
Przyczyny upadków osób starszych dzieli się na wewnętrzne i zewnętrzne.
Czynniki wewnętrzne, zależne od stanu zdrowia lub nasilenia objawów chorobowych, mogą być różne. Do chorób oraz stanów często występujących u osób w wieku podeszłym, związanych ze znacznym wzrostem występowania ryzyka upadków zalicza się między innymi:
choroby neurologiczne - np. stany po udarze mózgu, parkinsonizm,
choroby psychiczne - np. depresja, stany lękowe, otępienia,
choroby układu sercowo - naczyniowego - np. zaburzenia rytmu serca, choroba niedokrwienna serca,
zaburzenia metaboliczne - np. hipoglikemia, niedokrwistość, zaburzenia wodno-elektrolitowe,
choroby narządu ruchu - np. zapalenia stawów, choroba zwyrodnieniowa stawów, zniekształcenia stóp,
choroby narządów zmysłów - np. jaskra, zaćma, zapalenie błędnika,
zaburzenia moczowo - płciowe, np. nietrzymanie moczu, parcie naglące,
stosowane leki, np. psychotropowe, diuretyki, hipotensyjne.
Czynniki zewnętrzne, środowiskowe -powodują około 30%-50% upadków w domu. Świadczą o braku dostosowania warunków środowiskowych do potrzeb ludzi starszych. Utratę równowagi powodują najczęściej: nieodpowiednie oświetlenie, strome schody, zniszczone nawierzchnie ulic, wysokie krawężniki, śliskie posadzki, zawinięte dywany, przesuwalne chodniczki, progi, brak uchwytów i poręczy.
Zapobieganie upadkom
Zapobieganie upadkom polega przede wszystkim na stworzeniu prawidłowych, dostosowanych do osób w wieku podeszłym, warunków środowiskowych. Dobrym pomysłem, zalecanym często opiekunom jest zasada, że na schody wchodzą oni za podopiecznym, a schodzą przed nim. Zapobiega to upadkowi ze schodów, który zazwyczaj powoduje groźne następstwa. Ważne jest też dobre oświetlenie schodów oraz włączanie na noc oświetlenia pierwszego i ostatniego schodka. Oświetlenie powinno być wystarczające, ale nie rażące w oczy. Łazienki powinny mieć podwyższony sedes i uchwyty pozwalające na przytrzymanie się. Wanna nie jest polecana ze względu na wysokie brzegi i możliwość upadku przy wchodzeniu i wychodzeniu z niej. Warto rozważyć zamontowanie brodzika z prysznicem. W przypadku pacjentów z dużą niesprawnością ruchową i zaburzeniem równowagi takie rozwiązanie umożliwia mycie ich w pozycji siedzącej na specjalnym foteliku zabezpieczającym przed upadkiem. Półki należy rozmieścić tak, by przy korzystaniu z umieszczonych na nich przedmiotów nie trzeba było się nadmiernie wspinać czy schylać. Zaleca się, aby najczęściej używane rzeczy, takie jak: ubrania, środki czystości i żywność były umieszczone na wysokości od bioder do poziomu oczu osoby starszej. Fotele oraz krzesła należy tak dobrać, by zapewnić seniorom komfort i jednocześnie chronić ich przed upadkiem. Siedząca na nich osoba powinna móc oprzeć obie stopy o podłoże przy zgięciu w stawach kolanowych pod kątem około 90°. Poręcze powinny być zamocowane równolegle do siedzenia - 18 cm powyżej i powinny wystawać 2,5-3cm do przodu od siedzenia. Łóżko należy umieścić tak, by osoba starsza miała do niego dostęp ze wszystkich stron, a dotarcie z niego do łazienki nie sprawiało większych trudności. W bezpośrednim sąsiedztwie łóżka należy umieścić dzwonek lub telefon służący do wezwania pomocy. Jest to istotne, ponieważ część upadków zdarza się właśnie w obrębie łóżka.
Należy również pamiętać o wykorzystaniu pomocy technicznych zmniejszających ryzyko upadków, np. laski, trójnogi, podpórki dwukołowe lub czteropunktowe (balkoniki). Przy wyborze takiego sprzętu powinno się zwrócić uwagę na odpowiednią wysokość oraz możliwość wygodnego i pewnego chwycenia rączki. W bezpiecznym poruszaniu się osób starszych znaczącą rolę odgrywa również obuwie. Powinno być lekkie, łatwe do założenia i zdjęcia, mieć podeszwę antypoślizgową, stabilizować staw skokowy oraz dopasowywać się do zniekształceń w obrębie stopy.
Wymienione działania zapobiegające upadkom są niezwykle ważne. Upadki wywołują bowiem poważne konsekwencje, m.in.:
urazowe: złamanie, rozległe stłuczenia, krwiaki podtwardówkowe, oparzenia.
związane z unieruchomieniem: hipotermia, odwodnienie, infekcje, odleżyny, przykurcze stawów.
psychiczne: tzw. zespół poupadkowy (post fali syndrom).
Osoba, u której wystąpił zespół poupadkowy, zaczyna się obawiać, że może ponownie dojść do upadku. Ogranicza więc swą aktywność życiową i przestaje opuszczać dom, w konsekwencji zmniejsza się jej ogólna sprawność, a tym samym rośnie ryzyko kolejnych upadków. Zespół poupadkowy jest jednym z podstawowych czynników zwiększających ryzyko instytucjonalizacji osoby starszej.
Każdy upadek osoby starszej powinien być sygnałem alarmowym i powinien zainicjować analizę czynników, które do niego doprowadziły. Ustalenie przyczyny umożliwia bowiem wdrożenie ukierunkowanych działań interwencyjnych.
W ocenie zaburzeń równowagi i chodu znajdują zastosowanie krótkie testy, które dostarczają informacji na temat równowagi badanego, pozycji statycznej i dynamicznej, jego sprawności ruchowej i konieczności stosowania sprzętu ortopedycznego. Do metod oceny chodu i równowagi służą takie testy jak: test Tinetti, skala Berg, test "wstań i idź". Ten ostatni polega na: zmianie pozycji siedzącej na stojącą, przejściu 3 metrów, obrocie o 180 stopni, zmianie pozycji ze stojącej na siedzącą. Osoba, która wykona powyższe zadania w czasie poniżej 20 sekund jest w dużej mierze samodzielna, mimo że osoba całkowicie sprawna wykonuje test krócej niż 12 sekund i ten czas zaleca się jako wartość graniczną oceny.
Literatura
A. Ashburn, D. Hyndman, R. Pickering, L. Yardley, S. Harris, Age and Ageing. Predicting people with stroke at risk of falls, Oxford 2008, 37, 3, 270.
O. Beauchet, G. Allali, C. Annweiler, G. Berrut, et al. Does Change in Gait while Counting Backward Predict the Occurrence of a First Fall in Older Adults?, Gerontology 2008, 54, 4, 217.
M. Biercewicz, K. Kędziora-Kornatowska, Upadki - istotny problem medyczny osób w wieku podeszłym. Kwart. Ortop. 2005, 1,8-11
R.G. Cumming, G. Salkeld, M. Thomas and all, Prospective study of the impact of fear of falling on activities of daily living, SF-36 scores, and nursing home admission. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2000, 55(5), M 299 -305.
F. Feldman, H. Chaudhury, Falls and the physical environment: A review and a new multifactorial falls-risk conceptual framework. The Canadian Journal of Occupational Therapy. Ottawa 2008, 75, 2, 82.
U. Kwapisz, Postępowanie pielęgniarskie w wybranych problemach geriatrycznych. Upadki, [w:] Pielęgniarstwo w geriatrii, M. Biercewicz, M.T. Szewczyk, R. Ślusarz (red). Borgis, Warszawa 2006, 111- 123.
U. Kwapisz, Stan funkcjonalny pacjentów geriatrycznych w subiektywnej ocenie zdrowia, Piel. Pol., 2005, 1 (19), 149-152.
JJ. Pruszyński, A. Kuczerowska, Upadki, Gerontol. Pol. 2004, 12 (4), 177-181.
A. Rostawski, Ruch przedłuża młodość, PZWL, Warszawa 2001.
A. Skalska, Niesprawność ruchowa. Upadki i zaburzenia chodu, [w:] Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska (red). Via Medica, Gdańsk 2007, 123-133.
A. Skalska, Wielkie problemy geriatryczne, [w:] Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska (red). Via Medica, Gdańsk 2007, 95-97.
L. Wdowiak, A. Budzyńska-Kapczuk, Wielkie problemy geriatryczne - zaburzenia mobilności, równowagi i upadki, Pielęg. i Połóż. 2004, 46 (8), 20-21.
B. Wojszel, B. Bień, M. Przydatek, Wielkie problemy geriatryczne. Upadki, Med. Rodz. 2001, 4 (2), 83-86.
M. Żak, Ocena ryzyka upadków u osób starszych i możliwość prewencji, Gerontol. Pol. 200, 8 (3), 18-21.
M. Zak, U. Melcher, Rehabilitacja jako element programu zapobiegania upadkom osób starszych, Prz. Lek. 2002, 59 (4-5), 308-313.
M. Żak, Upadki osób starszych -analiza zagrożeń na podstawie obserwacji prowadzonych w latach 1994-2001, Prz. Lek. 2002, 59 (4-5), 304-307.