ARCHITEKTURA KRAJOBRAZU JAKO NOWY KIERUNEK STUDIÓW
Pojęcie krajobrazu definiowane jest często w różny sposób. W naukach geograficznych i biologicznych krajobraz ujmowany jest jako pojęcie przyrodnicze, natomiast architektura, planowanie przestrzenne i urbanistyka traktują krajobraz jako zespół cech zewnętrznych, widokowych. W ogólnym ujęciu można krajobraz określić jako fizjonomię naturalnie ograniczonej powierzchni ziemi, przyjmowanej jako synteza elementów przyrodniczych i elementów powstałych w wyniku działalności człowieka.
Zuzanna Borcz
(Wykład wygłoszony przez dr hab. arch. Zuzannę Borcz, prof. AR podczas uroczystości rozdania dyplomów absolwentom Wydziału Melioracji i Inżynierii Środowiska)
W zależności od stopnia tych zmian rozróżniamy kilka rodzajów krajobrazu:
- pierwotny o niezachwianej przez człowieka równowadze biologicznej, wykazujący zdolność samoregulacji, obecnie bardzo rzadko spotykany,
- naturalny, który występuje na obszarach działalności ludzkiej, jednak nie zawiera elementów przestrzennych wprowadzonych przez człowieka; krajobraz taki częściowo zachowuje cechy samoregulacji,
- kulturowy, najczęściej spotykany, znajdujący się pod wpływem intensywnej gospodarki człowieka, ma zachwianą zdolność samoregulacji i wymaga ochrony, która pozwoli na utrzymanie równowagi,
- zdewastowany, na obszarach silnego uprzemysłowienia i urbanizacji, charakteryzuje się zniszczeniem naturalnego układu warunków i brakiem ilościowym lub jakościowym niektórych składników krajobrazu, dlatego też wymaga złożonych działań rekultywacyjnych.
Krajobraz, ażeby mógł spełniać swoje zadania, wymaga szeregu zabiegów - ochrony, pielęgnacji i kształtowania. Ochrona krajobrazu ma na celu utrzymanie jego dotychczasowych wartości, pielęgnacja zapobiega szkodliwym zmianom, natomiast kształtowanie... to już dziedzina architektury krajobrazu.
Pojęciem architektura krajobrazu określamy tworzenie artystycznej kompozycji elementów przyrodniczych i antropogenicznych. Dokonuje się to poprzez przywracanie właściwych cech elementom środowiska, wprowadzanie nowych wartości estetycznych, tworzenie optymalnych warunków życia, pracy i wypoczynku mieszkańcom danego obszaru.
Architektura krajobrazu stanowi wyodrębnioną dziedzinę artystyczną, zawodową i naukową. Pojęcie architektury krajobrazu zostało jednoznacznie sprecyzowane w Stanach Zjednoczonych z końcem XIX w. Za twórców i teoretyków tej dziedziny uważa się Frederica Law Olmstedo i Charlesa Eliota, którzy dali podstawy podejścia do nauczania architektury krajobrazu.
Według Eliota
architektura krajobrazu jest sztuką i najważniejszą jej funkcją jest tworzenie i ochrona piękna w otoczeniu siedzib ludzkich, a szerzej w naturalnej scenerii kraju. W 1900 roku, czyli przed stu laty, otwarto po raz pierwszy kierunek studiów o nazwie architektura krajobrazu. Miało to miejsce na Uniwersytecie Harwardzkim w Stanach Zjednoczonych.
Już w drugiej połowie XIX wieku w Ameryce Północnej zrodziła się pionierska idea parków narodowych, która łączyła problem ochrony przyrody z udostępnianiem naturalnego, atrakcyjnego krajobrazu z możliwością podziwiania potęgi przyrody. Pierwszy stanowy park powstał w 1864 roku, a niedługo w 1872 roku ustanowiony został pierwszy na świecie park narodowy Yellowstone.
Równocześnie zajmowano się krajobrazem miejskim, co znalazło swoje odzwierciedlenie w zainicjowanym przez Eliota systemie parków miejskich, wzorowanych zresztą na parkach europejskich, szczególnie angielskich. Główną zasadą tych parków była ochrona środowiska przyrodniczego przed ekspansją cywilizacji, jak również udostępnianie tzw. naturalnej scenerii mieszkańcom miasta.
Trochę historii
Cofając się myślą do początków cywilizacji można zauważyć, że piękno w otoczeniu człowieka ma historię tak długą jak kultura. Wystarczy wspomnieć przykład akweduktów rzymskich, które postrzegane są dziś jako wybitne dzieło architektury krajobrazu - budowli typowo inżynierskiej, o konkretnej funkcji przesyłania wody, a przy tym o pięknej, prostej formie powiązanej z otaczającą przyrodą.
Działalność człowieka w ramach osadnictwa czy architektury, rolnictwa, komunikacji, przemysłu i wszelkich dziedzin techniki miała widoczny wpływ na krajobraz. W przeciągu stuleci wraz z rozwojem poszczególnych cywilizacji i kultur krajobraz ulegał przekształceniom.
W średniowieczu architektura włączała się w naturalny krajobraz na przykład zamek wtapiał się w krajobraz górski, a wieś postrzegana była jako niewielkie skupisko domów z wieżyczką kościoła lub bryłą dworu w otoczeniu parku i sadów, na tle pól i zwartych połaci lasów. Istotą powiązania poszczególnych elementów krajobrazu były wówczas względy gospodarcze, użytkowe, a problem estetyki stanowił zagadnienie wtórne.
Renesans i barok przynoszą pełną świadomość i celowe zastosowanie zabiegów estetycznych w kształtowaniu krajobrazu. Dzieje się to głównie w ramach sztuki ogrodowej i urbanistyki, rzadziej w otwartym krajobrazie. Powstawały w tym czasie wspaniałe założenia ogrodowe powiązane z architekturą pałaców i dworów, o formach klasycznych i symetrycznych, zgeometryzowanych układach.
Szczególnie wyraźny związek pomiędzy architekturą i krajobrazem wytwarza się dopiero na szeroką skalę w XVIII wieku na płaszczyźnie tzw. angielskiego ogrodu. Krystalizują się wówczas kierunki kształtowania krajobrazu zmierzające w konsekwencji do wykorzystania walorów przyrodniczych, a więc dające początek współczesnej ochronie i kształtowaniu krajobrazu oraz działania sztucznie formujące krajobraz, co w konsekwencji zapoczątkowało projektowanie zieleni w tzw. formie swobodnej, niegeometrycznej.
Dwa ujęcia
W praktyce działania te rozwinęły się bardziej w kierunku ogrodowym, aniżeli faktycznie krajobrazowym, stąd dzisiaj występują dwa odrębne ujęcia architektury krajobrazu:
- w węższym rozumieniu, architektura krajobrazu jest to działalność projektowa w zakresie urządzania ogrodów, parków i innych terenów zieleni, zapewnienie właściwych warunków wypoczynku, a także tworzenie parków narodowych i krajobrazowych,
- w szerszym rozumieniu natomiast, jest to dyscyplina naukowa, która daje teoretyczne podstawy, a równocześnie przedstawia praktyczne metody kształtowania krajobrazu.
Według nestora urbanistyki polskiej Tadeusza Tołwińskiego kompozycja krajobrazu dopełnia dwuwymiarowe plany układem przestrzennym brył, które składają się na krajobraz. Architekt krajobrazu kształtuje krajobraz z tła przyrody, z dzieł inżynierii, z budynków osiedli i miast oraz ogrodów i pól uprawnych.
Nauczanie architektury krajobrazu
rozpoczęto, jak wspomniano, w 1900 roku w Stanach Zjednoczonych. W Europie za najstarsze uniwersyteckie studia z tej dyscypliny uważa się otwarty przez Erwina Bartha kurs w Berlinie w 1929 roku, chociaż w Norwegii nauczano architektury krajobrazu już w roku 1919. W porównaniu do innych dyscyplin akademickich, architektura krajobrazu jest stosunkowo młodą dziedziną. We Francji dopiero w 1945 roku otwarto kurs architektury krajobrazu w ramach Narodowej Szkoły Ogrodniczej w Wersalu. Nie oznacza to, że wcześniej nie działały w wielu krajach Instytuty Architektury Krajobrazu, które skupiały architektów, urbanistów i planistów zainteresowanych tą dziedziną. Dla przykładu, w latach 50. i 60. do tradycyjnych zadań architektów krajobrazu doszły projekty rehabilitacji osiedli blokowych i renowacji miast.
Kursy architektury krajobrazu lokowane są w różnych typach uczelni: na politechnikach, w uczelniach rolniczych, a nawet w akademiach sztuk pięknych.
ECLAS
Dla wymiany doświadczeń i poglądów na temat nauczania architektury krajobrazu od dziesięciu lat odbywają się coroczne Europejskie Konferencje Szkół Architektury Krajobrazu (ECLAS). Pierwsza odbyła się w Berlinie w 1989 roku, w 70. rocznicę otwarcia tam oficjalnego kursu akademickiego z tej dziedziny. Zamierzeniem konferencji jest stworzenie na poziomie europejskim społeczności akademickiej, która pozwoli na rozwój idei i strategii w nauczaniu i w badaniach. Działalność ECLAS ma charakter oddolny, organizuje grupy robocze o wspólnych zainteresowaniach nauczaniem i prowadzeniem badań.
Równolegle działa Europejska Federacja Architektury Krajobrazu z siedzibą w Brukseli, która stawia sobie za cel stworzenie wspólnej struktury programów studiów architektury krajobrazu w Europie. Federacja powstała w celu reprezentacji interesów profesjonalnych organizacji z tej dziedziny w Unii Europejskiej.
W Polsce dwukrotnie organizowano międzynarodowe Forum Dydaktyki Architektury Krajobrazu w Krakowie z inicjatywy Instytutu Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej. pod patronatem Ministra Kultury i Sztuki oraz Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa.
Nowy kierunek studiów
Rada Główna Szkolnictwa Wyższego w oparciu o opracowany przez krakowski Instytut Architektury Krajobrazu, reprezentujący uczelnie techniczne oraz przez Wydział Ogrodnictwa Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego jako reprezentanta uczelni rolniczych zatwierdziła w 1999 roku tzw. minimum programowe dla kierunku architektura krajobrazu. W ten sposób powstała możliwość powołania nowego kierunku studiów.
Ogólna charakterystyka absolwenta kierunku architektura krajobrazu określa, że powinien on mieć podstawy do wykonywania opracowań badawczych, projektowych oraz realizacji w zakresie kształtowania krajobrazu i to na poziomie planów regionalnych i miejscowych, w tym parków narodowych i krajobrazowych oraz historycznych układów urbanistycznych i ruralistycznych.
W czasie pięcioletnich studiów absolwent ma zdobyć umiejętność kształtowania parków i ogrodów ze szczególnym uwzględnieniem założeń zabytkowych, a także komponowania krajobrazu miejskiego i otwartego oraz otoczenia budowli inżynierskich.
Mamy nadzieję, że otwierany przy naszym wydziale nowy kierunek studiów architektura krajobrazu będzie kontynuować najlepsze tradycje nauczania w tej dziedzinie wiedzy, a jego absolwenci przyczynią się do zachowania i kształtowania piękna w naszym otoczeniu.