Biebrzański Park Narodowy

Biebrzański Park Narodowy (BbPN) został utworzony na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 września 1993 roku jako 18-ty z kolei polski park narodowy. Obecnie, spośród 23 polskich parków narodowych BbPN jest największym parkiem narodowym i jednym z większych w Europie. Celem Parku jest ochrona rozległych torfowisk Kotliny Biebrzańskiej oraz niewielkiego fragmentu Wzgórz Sokólskich o łącznej powierzchni 59.223 ha. Otulina Parku obejmuje także nieduże części przylegających do Kotliny Biebrzańskiej mezoregionów: Wzgórz Sokólskich, Wysoczyzny Białostockiej, Wysoczyzny Kolneńskiej i Doliny Górnej Narwi. W granicach Parku znajduje się osiem wyłączonych z niego enklaw, obejmujących głównie wyspy mineralne w obrębie Kotliny Biebrzańskiej, zajęte pod uprawy, łąki i osadnictwo. 

 Najcenniejsze walory Parku to szeroka dolina mającej charakter naturalny silnie meandrującej rzeki Biebrzy, z największym zespołem torfowisk w Polsce, zwanych Bagnami Biebrzańskimi. Wraz z unikatową mozaiką i strefowością siedlisk mokradłowych, a także ekstensywnym rolnictwem zachowały się tu rzadkie, zagrożone i ginące w kraju i Europie gatunki roślin, ptaków i innych zwierząt. Charakterystyczne dla Biebrzańskiego Parku Narodowego są również rozległe krajobrazy, ekosystemy i siedliska, które gdzie indziej zostały już bezpowrotnie zniszczone, w wyniku melioracji, osuszania bagien i torfowisk.

Bagna Biebrzańskie są uznawane za jedną z najważniejszych w kraju i w Europie Środkowej ostoi ptaków wodno-błotnych. Jako niezwykle cenny obszar wodno-błotny Biebrzański Park Narodowy w roku 1995 został wpisany na listę Konwencji Ramsar o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego. O międzynarodowej randze walorów przyrodniczych doliny Biebrzy świadczy również uznanie jej za ostoję ptaków o randze europejskiej, wg klasyfikacji BirdLife International. W 2004 dolinę Biebrzy włączono do sieci Natura 2000. Obecnie jest to Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (PLB 200006 Ostoja Biebrzańska o powierzchni 148 508,8 ha) i Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk  (PLH 200008 Dolina Biebrzy o powierzchni 121 002,6 ha) . 

Klimat

Bagna Biebrzańskie leżą w północno-wchodniej Polsce, która jest uważana za najzimniejszy (poza górami) region kraju. Klimat Kotliny wynika z nakładania się cech związanych z rozległymi obszarami torfowisk, formą dolinną i ogólnych cech klimatu pólnocno-wschodniej Polski. Klimat jest zbliżony do kontynentalnego z elementami subborealnego. Cechuje go długa zima, krótkie przedwiośnie i najkrótszy (poza górami) okres wegetacyjny. Średnia roczna temperatura jest jedną z najniższych na niżu.

Najchłodniejszym miesiącem jest luty (-4,50 do -5,50C). Dni mroźnych (z temperaturą maksymalną poniżej 0oC) jest od 57 do 66 w ciągu roku. Zima (okres z temperaturą średnią dobową poniżej 00C) trwa od 107 do 117 dni. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec (17,30 do 17,80C). Typowe jest występowanie silnych nocnych spadków temperatury (nad obszarami zabagnionymi), prowadzących do częstszego pojawiania się dni przymrozkowych, np. w maju a nawet w czerwcu (od 2 do 4 dni). Lato (okres z temperaturą średnią dobową powyżej 150C) trwa od 77 do 85 dni. Dni mgielnych jest od 30 do 70, ale nad torfowiskami jest ich dwukrotnie więcej niż nad wysoczyznami. Bardzo często dochodzi do spływu wychłodzonego powietrza (lokalne przymrozki) i kondensacji pary wodnej (mgły przyziemne) do lokalnych zagłębień terenowych.

Zatorfiona Kotlina Biebrzańska jest obszarem o zmniejszonych ilościach opadu (550 mm), w stosunku do sąsiednich wysoczyzn (600 mm i więcej). Podobnie północna połowa Kotliny otrzymuje mniej opadów (470-550 mm) od części południowej (550 mm). Długość okresu z pokrywą śnieżną wynosi od > 140 dni w górnym basenie, do 110-120 dni w basenie dolnym. W porze zimowej przeważają wiatry z południo-zachodu, latem dominują wiatry z zachodu i południowego-zachodu. 
 

Wody

Park leży w dorzeczu Biebrzy (Wisły i zlewisku Morza Bałtyckiego), największego po Bugu dopływu Narwi. Swój początek bierze na południe od Nowego Dworu, u podnóża wzgórz morenowych w Mezoregionie Wzgórz Sokólskich. Ujście Biebrzy znajduje się koło wsi Ruś. Długość rzeki wynosi ok. 165 km (w tym 155 km w Parku), a powierzchnia dorzecza 7051,2 km2. Bardziej jest rozwinięte dorzecze prawobrzeżne (75,5% - rz: Lebiedzianka, Netta, Kopytkówka, Jegrznia, Dybła, Ełk, Klimaszewnica, Wissa), niż lewobrzeżne (24,5% - rz: Sidra, Brzozówka, Biebła, Czarna Struga, Kosódka). Przeciętny spadek Biebrzy wynosi 0,36‰, natomiast na obszarze Pradoliny jest o połowę mniejszy i wynosi 0,19‰. Średni przepływ roczny (na wysokości Burzyna) wynosi 27,5 m3/s. Cechuje go duża nierównomierność. Charakterystyczne są wysokie wezbrania wiosenne pochodzenia roztopowego i głębokie niżówki letnio-jesienne. Pradolina Biebrzy cechuje się największą w Polsce pojemnością retencyjną - porównywalną do pojemności największych w kraju zbiorników wodnych.

W XIX w przeprowadzono na obszarze Kotliny Biebrzy wielkie prace hydrotechniczne (zbudowano m. in. Kanał Augustowski łączący dorzecze Biebrzy z Niemnem). Spowodowały one zmiany zarówno w sieci wodnej jak i w układzie poziomu wód gruntowych. Torfowiska Doliny Biebrzy są zasilane ciekami a także wodami podziemnymi i wysiękowymi. Występują one przede wszystkim wzdłuż krawędzi Doliny, zwłaszcza w basenie północnym i południowym.
 

Lasy

Ponad 1/4 powierzchni Biebrzańskiego Parku Narodowego (15302 ha) porastają lasy. Lasy będące własnością Skarbu Państwa, w zarządzie BPN, zajmują powierzchnię 13477 ha (88% lasów). Lasy prywatne stanowią jedynie 18% (1825 ha) .
Większość lasów porasta bagna stąd największy udział drzewostanów w typie siedliskowym olsu i lasu mieszanego bagiennego. Piaszczyste wydmy na krawędziach doliny porastają bory świeże i bory mieszane świeże. W lasach tych dominują brzozy oraz olsza czarna i sosna.
Roślinność

Ponad 40% powierzchni Parku zajmują siedliska hydrogeniczne. Na ich obszarze wyróżniono ponad 70 typów zbiorowisk roślinnych naturalnych i zastępczych (w tym półnaturalnych i antropogenicznych). Wśród zbiorowisk naturalnych dominują (bezleśne): turzycowiska, mechowiska i szuwary oraz (leśne): olsy, brzeziny i bory bagienne. Ekosystemy wodne reprezentuje rzeka Biebrza wraz z dopływami oraz liczne starorzecza.
Zmiana warunków siedliskowych wywołana przede wszystkim pracami hydrotechnicznymi w połowie XIX w, oraz melioracjami w latach 60-tych spowodowała trwałe obniżenie poziomu wód gruntowych na obszarach przylegających do kanałów. Na powstałych siedliskach wykształciły się zbiorowiska zastępcze (półnaturalne), wśród nich dominują zb. łąkowe. Ekosystemy o charakterze antropogenicznym reprezentują: pastwiska, uprawy rolne i zb. terenów zurbanizowanych. Wśród nich bardzo cenne zb. o charakterze naskalnym - na zniszczonych w czasie I i II wojny światowej budowlach militarnych Twierdzy Osowiec oraz ginące zb. wydepczysk na terenach kilku osad w obrębie Parku.
 

Zbiorowiska roślinne (ważniejsze)

Wielkie powierzchnie, ciągnące się wzdłuż koryta Biebrzy na siedliskach immersyjnych czyli zatapianych wodami wylewającej rzeki zajmuje szuwar manny mielec. Tam gdzie zalewy są płytsze, dalej od koryta rzeki, występuje szeroka strefa turzycowiska turzycy zaostrzonej. Jeszcze dalej turzycy sztywnej. W strefie immersyjno-emersyjnej (sporadycznie zalewy) dominuje turzycowisko mszyste (o strukturze kępowej) z turzycą tunikową i goryszem błotnym. Tam gdzie nie docierają wody zalewowe (strefa emersyjna) występują mechowiska.

Leśne: Bagienne olszyny (olsy) występują głównie wzdłuż mineralnych brzegów doliny. Duże powierzchnie bagien zajmują też brzeziny bagienne powstałe z zarośli brzozowo-wierzbowych. W basenie północnym i środkowym występują bardzo rzadkie zarośla brzozy niskiej oraz bory bagienne. Stosunkowo niewielkie powierzchnie zajmują bory sosnowe, bory mieszane i lasy lipowo-grabowe.

Zbiorowiska zastępcze

Półnaturalne: Należą do nich m.in. zbiorowiska trzęślicy modrej oraz zespół ziołorośli kozłkowo-wiązówkowych występujące na miejscach dawnych turzycowisk i wypalenisk, na glebach murszowo-torfowych.

Antropogeniczne: Występują w Parku na niewielkich powierzchniach, na terenie 5 niewielkich wsi, oraz zniszczonych fortach Twierdzy Osowiec.

Zwierzęta

Rozległość obszaru, jego pierwotność i odmienność sprawiają, że w dolinie Biebrzy zachowała się specyficzna fauna w dużym stopniu związana z naturalnymi ekosystemami bagiennymi i wodnymi. Stwierdzono tu obecność 48 gatunków ssaków. M. in. 10 gatunków nietoperzy - w Twierdzy Osowiec obserwowano największe w Polsce północno-wschodniej skupiska kolonii zimujących nietoperzy.

Ssaki
Wśród drobnych ssaków uwagę zwraca pospolitość i wysokie zagęszczenie nornika północnego Microtus oeconomus, świadcząca o specyfice środowisk bagiennych. Z pozostałych ssaków na uwagę zasługują: wilk, wydra, łoś i bóbr. Znajduje się tu największa w kraju ostoja łosia (ok. 400 sztuk). Reintrodukowany po ostatniej wojnie bóbr jest obecnie zwierzęciem pospolitym.

Ptaki
W dolinie Biebrzy obserwowano 271 gatunków ptaków, w tym ponad 180 lęgowych. Jest najważniejszą ostoją dubelta, kropiatki, orlika grubodziobego, rybitwy białoskrzydłej i derkacza w Europie Środkowej i Zachodniej. Jest też ważnym "przystankiem" dla migrujących siewkowców, kaczek, gęsi i żurawi. Dlatego też dolina Biebrzy została uznana przez BirdLife International za ostoję ptaków o randze światowej. BPN jest też na liście Konwencji Ramsarskiej.

Ryby
Ichtiofauna dorzecza Biebrzy liczy 36 gatunków ryb oraz wielką rzadkość: minoga ukraińskiego - gatunku charakterystycznego dla wschodniej części Morza Czarnego. Liczebność i biomasa ryb jest tu znacznie wyższa niż w innych nizinnych rzekach Polski.

Gady i płazy
Stwierdzono obecność 5 gatunków gadów oraz 12 gatunków płazów.

Bezkręgowce
W grupie bezkręgowców stwierdzono ponad 700 gat. motyli, w tym 94 gatunki motyli dziennych. Wykazano obecność 448 gatunków pająków, wśród nich znaczący udział (71) mają gatunki rzadkie znane z nie więcej niż 3-5 stanowisk w kraju, a 10 gatunków pająków znanych jest tylko stąd. Do tej pory poznano ponad 500 gatunków chrząszczy, 42 gat. chruścików i 19 gat. pijawek.

Zabytki

1. Twierdza Osowiec to najcenniejszy, obok kanału Augustowskiego, obiekt zabytkowy na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego.
Twierdza została usytuowana na jedynej przeprawie przez bagna biebrzańskie, w zwężeniu doliny Biebrzy (2km). W przeszłości miała ona duże znaczenie strategiczne. Była bowiem ważnym elementem zespołu umocnień broniących zachodnich granic imperium rosyjskiego. 
Budowę obiektu rozpoczęto w 1882r., a zakończono w 1892r. Przystępując do ufortyfikowania terenu, władze carskie przeniosły pod przymusem wieś Osowiec o dwa kilometry na północ na obecne miejsce. Wybudowano cztery fory: Centralny (I), Zarzeczny (II), Szwedzki (III) i Nowy (IV) tworzące dobrze rozwinięty rejon umocniony. 
Poszczególne obiekty Twierdzy były budowane z cegły. Wykorzystywany był również kamień. W trakcie prac wykopano wiele fos i kanałów oraz usypano wały. Podczas modernizacji Twierdzy Osowiec na początku XX wieku większość budowli ceglanych przykryto betonem.
Z chwilą przystąpienia do fortyfikowania Osowca nastąpiło gwałtowne ożywienie gospodarcze regionu. Coraz większe znaczenie miał transport kolejowy. Rozwinął się handel. Powstały cegielnie, między innymi w rejonie Hornostaj i Knyszyna. 
Pierwszym zwiastunem zbliżającej się I wojny światowej było ogłoszenie 25 lipca 1914r. stanu wojennego w Twierdzy Osowiec. Trzykrotne próby zdobycia Twierdzy, w tym jedna z użyciem gazów bojowych - chloru, nie powiodły się. Jej obrona przeszła do historii. Została nawet porównana z działaniami wojennymi w 1916 r. pod Verdun we Francji. 
W latach 1920 - 1928 Twierdza Osowiec nie miała stałego garnizonu. Przez cały ten okres kwaterowały w Osowcu różne polskie formacje. W 1928 r. został utworzony Batalion Szkolny Korpusu Ochrony Pogranicza, który w marcu 1930 r. przemianowano na Centralną Szkołę Podoficerską KOP. Jej ostatnim dowódcą był ppłk Tadeusz Tabaczyński. Podczas kampanii wrześniowej 1939r. nie doszło do walk w obrębie Twierdzy Osowiec.
W latach powojennych w Twierdzy Osowiec nie było wojska. Dopiero w 1953 r. rozlokowano tu stacjonującą do dziś Jednostkę Wojskową. W dobrym stanie są obecnie fort I i fort III, natomiast pozostałe popadły w ruinę. Twierdza Osowiec została wpisana do rejestru zabytków w dniu 9 X 1998r. W tym samym roku na terenie fortu I (Centralnego) staraniem Osowieckiego Towarzystwa Fortyfikacyjnego zostało otwarte M u z e u m T w i e r d z y O s o w i e c. 
Zorganizowane grupy mogą zwiedzić muzeum i umocnienia twierdzy z przewodnikiem z Osowieckiego Towarzystwa Fortyfikacyjnego; tel. [phone].
(opracował M. Worona, OTF)

2. Kanał Augustowski (1824 - 1839) - zabytek architektury technicznej klasy I. Na obszarze Biebrzańskiego Parku Narodowego przebiega w pobliżu miejscowości Polkowo i Dębowo. Śluza w Dębowie (1826 - 27) umożliwia wpłynięcie z rzeki Biebrzy do Kanału. Kanał, który połączył rzekę Biebrzę z rzeką Niemen, był częścią większego projektu - budowy drogi wodnej od Wisły do bałtyckiego portu w Windawie. Nowy szlak handlowy miał uniezależnić Królestwo Polskie od ceł dyktowanych przez Prusy. Projektantem i pierwszym wykonawcą kanału był płk Ignacy Prądzyński. W czasie budowy kanału, Karol hr. Brzostowski założył Hutę Sztabińską, by produkować odlewy do urządzeń mechanicznych śluz. W niektórych wrotach przetrwały one do dzisiaj. Na potrzeby kanału pracowały ponadto: tartaki, warsztaty stolarskie i ślusarskie, kuźnie. Ślady kuźni są ciągle widoczne w okolicznym pejzażu w postaci cmentarnych i przydrożnych kutych krzyży. 
Cały Kanał Augustowski został wpisany do rejestru zabytków w dniu 9.02.1979r.

3. Miejscowości Wiele miast na Podlasiu, założonych w XV w. i XVI w., zachowało średniowieczne charakterystyczne rozplanowanie przestrzenne. Do najciekawszych tego rodzaju układów urbanistycznych w pobliżu Parku należy Tykocin, Wizna, Radziłów. Zachowały one układ ulic wbiegających na rynek, często z niezmienionym historycznym podziałem parcel w blokach przyrynkowych oraz niemal nie zmienioną skalę zabudowy.
Krajobraz osadniczy wsi położonych na obszarze dawnego województwa podlaskiego został całkowicie zmieniony w połowie XVI w. dzięki wielkiej reformie gospodarczej przeprowadzonej przez królową Bonę w swoich dobrach. Powstały wtedy wsie tzw. szeregówki, których charakterystyczną cechą były domy stawiane szczytem do ulicy, po jednej lub dwóch jej stronach. Pozostałości tej formy osadniczej są szczególnie dobrze zachowane w okolicach Dąbrowy Białostockiej i Nowego Dworu.
Wieś Jagłowo położona nad brzegiem Biebrzy jest dobrym przykładem harmonijnego wkomponowania drewnianej architektury wiejskiej w krajobraz przyrodniczy 
Pozostałości zespołu dworskiego i założeń parkowych (XVI w) znajdują się w Kamiennej Starej.

Obiekty sakralne

W Wiźnie znajduje się gotycki kościół (1525), odbudowany po 1950 r. Kościół, łączący cechy gotyckie i renesansowe, pw. NMP znajduje się w Krasnymborze (1584-89). W Sidrze zachowały się ruiny zboru kalwińskiego z XVI w. Drewniane kościoły można oglądać w Kamiennej Starej (1610), Kramarzewie (1739), Giełczynie (1777) i Jaminach (1780). Barok reprezentowany jest m.in. przez Zespół Klasztorny Dominikanów w Różanymstoku (1759-1794) ośrodek kultu maryjnego i cel pielgrzymek oraz kościół w Dolistowie Starym (1789-91).
Cenne założenia cmentarzy katolickich posiada Nowy Dwór (tu także cmentarz prawosławny), Krasnybór, Dolistowo Stare, Goniądz i Trzcianne. Resztki cmentarzy żydowskich są m.in. w pobliżu Nowego Dworu, Trzciannego i Goniądza.

Architektura przemysłowa.

Jej interesującym przykładem są drewniane wiatraki holenderskie w Kamiennej Starej (1902), Suchowoli (1906), Nowym Dworze (1935) i Zabielu (1924,1955) oraz młyny wodne w Goniądzu (k. XIX w.) i Karwowie (1947). Stan zachowania większości obiektów nie jest zadowalający.

---