POETYKA

Zagadnienia na egzamin

rok akademicki 2010/2011

1. Poetyka jako dyscyplina badawcza.

1. Kulawik „Problematyka ogólna poetyki”

Poetyka - najstarsza z dziedzin literaturoznawstwa, dziś dział teorii literatury, dzieli się na poetykę historyczną i opisową (tu wydzielamy: genologię, stylistykę, wersyfikację); zajmuje się tekstem, dziełem literackim;
po raz 1 termin ten użyty został przez Arystotelesa i pozostawał w związku ze słowami „poezja”, „poemat”, „epos”, „epopeja”, [gr poiein - tworzyć]

• poetyka normatywna - związana z kierunkami klasycyzującymi, rozumiana jako zbiór estetycznych reguł tworzenia dzieł literackich (decorum - językowo-stylistyczna stosowność)

• poetyka historyczna

• poetyka opisowa - zajmuje się konstrukcją danego tekstu

R. Jacobson „Poetyka w świetle językoznawstwa”

AKT JĘZYKOWY

Kontekst

Komunikat

Nadawca Odbiorca

Kontakt

Kod

Funkcje językowe wg Jakobsona:

1. Emotywna - komunikat mówi o nadawcy komunikatu, ujawnia cechy indywidualizujące go jako pewien typ wrażliwości.

2. Impresywna (konatywna) - komunikat formułuje polecenie adresowane do odbiorcy.

3. Poznawcza - komunikat pełni ją wtedy, gdy dotyczy on kontekstu, referuje jego stany, orzeka o jakiejś rzeczywistości pozajęzykowej.

4. Metajęzykowa - komunikat nastawiony na kod językowy, zawiera wyjaśnienia i tłumaczy sposób organizowania wypowiedzi.

5. Fatyczna - komunikat formułowany w celu nawiązania bądź podtrzymania kontaktu nadawcy z odbiorcą, warunkującego porozumienie.

6. Estetyczna (poetycka) - komunikat koncentruje uwagę odbiorcy na sobie samym, narzuca wyczuwalność znaku językowego.

J. Culler „Co to jest literatura i czy to pytanie ma jakiekolwiek znaczenie?”

„literackość” - coś ma podwójną semantykę (znaczenie) zamierzoną przez autora, sygnały literackości: - fikcjonalność, - podmiot mówiący, współcześnie wszelkie teksty mają znamiona literackości, wymagają wysiłku, by mogły być zrozumiane, powodują refleksję nad użytymi środkami wyrazu, zmuszają do śledzenia tego, jak tworzy się znaczenia i z czego płynie przyjemność, której tekst dostarcza

literatura - pojęcie to pojawia się na początku XIX wieku (wg Kulawika dzieło gotowe to dzieło: - skończone (jest całością), - przemyślane, - sensowne), wg Cullera odpowiedź na pytanie co to jest literatura jest pozbawione głębszego sensu, bo: 1. Zarówno teksty literackie jak i nieliterackie można analizować równolegle i w podobny sposób, nie musimy najpierw klasyfikować tekstu, aby go zbadać i zrozumieć, 2. Odkryto „literackość” zjawisk nieliterackich, cechy przypisywane dziełom literackim, zaczęły odgrywać rolę także przy dyskursach i działaniach nieliterackich
Pięć tez różnych teoretyków dotyczących natury literatury, prezentowanych przez Cullera:

1. literatura jako „wysuwanie na pierwszy plan” języka

2. literatura jako integracja języka

3. literatura jako fikcja

4. literatura jako przedmiot estetyczny

5. literatura jako twór intertekstualny (wchodzi w dialog z innymi dziełami) i autoteliczny (literatura mówi o literaturze)

2. Klasyczna refleksja nad dziełem literackim.

Arystoteles „Poetyka”

→ zbiór reguł dotyczących pisania

• literatura jest sztuka naśladowczą, mimetyczną

• istnieją rozmaite gatunki literackie, które różnią się ze względu na sposób naśladowanie:

• epopeja i dytyramb - naśladują za pomocą narracji

• tragedia - przez przedstawianie działających osób

• miarą wartości literatury jest nie jest prawda, ale reakcje odbiorcy, najpełniej oddziałuje na widza tragedia, wywołując wstrząs uczuciowy (litość i trwogę) - katharsis

• poezja (literatura) różni się od nauki. Dzieło naukowe mówi prawdę, a dzieło naśladowcze ujmuje to, co jest prawdopodobne lub konieczne.

• poezja działa na odbiorcę nie dzięki przedstawionym przedmiotom (odpowiednikami rzeczywistości), ale dlatego, że sposób ich przedstawiania wzbudza emocje.

• zasada prawdopodobieństwa - na scenie nie mają prawa zjawić się sceny fantastyczne, baśniowe.

• ograniczenie ilości postaci dialogu do 3

• zasada typizacji bohatera - tragedia nie powinna zawierać bogatej charakterystyki psychologicznej bohatera, tylko cechy istotne dla przebiegu akcji.

• zasada trzech jedności

• zasada rosnącej linii napięcia dramatycznego. (zawiązanie akcji -Z, punkt kulminacyjny - PK, rozwiązanie akcji - R)

PK

Z R

• zasada o roli chóru, tylko komentuje, dopowiada to, czego nie ma w akcji, wartościuje, wyjaśnia

Mimesis - kategoria estetyczna, zakładająca naśladowanie natury w szerokim tego słowa rozumieniu (także zjawisk życia i postępowania człowieka) w dziele sztuki bądź utworze literackim. Nie oznacza wiernego kopiowania rzeczywistości, dopuszcza stosowanie deformacji (satyrycznej lub groteskowej) lub idealizacji. Mimesis postuluje poznawanie świata poprzez odtwarzanie ogólnych zjawisk i praw natury oraz życia.

Katharsis - pod wpływem działania dzieła sztuki (zwłaszcza muzyki) i dramatu miało następować duchowe uwolnienie się od konieczności związanej z winą i lękiem egzystencjalnym, zagrożeniem śmiercią. Wg Arystotelesa, który owo pojęcie zdefiniował, katharsis składa się z uczucia litości i trwogi, wywołanego słowami i działaniami scenicznymi bohatera, prowadząc do spokoju wewnętrznego oraz pogodzenia się z nieuchronnością losu.

Decorum (łacińskie decorus - przyzwoity, stosowny) - zasada wewnętrznego ładu dzieła literackiego, zgodności formy i treści, znaczenie tematu wyznaczało użycie stosownego gatunku, w hierarchii najwyższej umieszczono epikę, poniżej były kolejno tragedia, komedia, satyra i sielanka

Teoria trzech stylów

Rozróżnienie trzech stylów: wzniosłego, średniego i prostego. Rozróżnienie to miało charakter normatywny, określało zasięg i zadania poszczególnych odmian stylowych zgodnie z obowiązującą zasadą decorum. Styl wzniosły (in. wysoki) był rezerwowany dla tematów dotyczących ludzkiego losu, boskich przeznaczeń, bohaterów wysoko urodzonych i dla konkretnych gatunków literackich, tragedii, eposu, ważnych przemówień. Stosując go, można było posługiwać się wszelkimi ornamentami, operować bogactwem tropów. Jego przeciwieństwo stanowił styl prosty (in. niski) przeznaczony dla tematów powszednich i zwykłych ludzi, odpowiedni dla sielanek, satyr, komedii, stosowany w dowodzeniach i pouczeniach, jasny, skromny, pozbawiony tropów, używający wyrażeń niewyszukanych. Styl średni sytuował się między tymi obiema skrajnościami, w miarę ozdobny, odpowiedni dla poematu opisowego, elegii, moralizujących dialogów.

3. Komunikacja literacka.

Sławiński „O kategorii podmiotu lirycznego”

Podmiot liryczny wyodrębnia się z materii języka.

Semantyczna materia utworu - jego znaczeniowa materia (języka, leksyka, wyrazy, zdania, związki między nimi, sylaby, głoski)

Trzy poziomy nadawcze:

1. Konkretna osoba (wydarzenia, światopogląd, osobowość, role społeczne)

2. Rola autora (podmiot czynności twórczych - element sytuacji komunikacyjnej, to nie osoba, tylko funkcja między autorem a tekstem, tekstem a odbiorcą)

3. Podmiot literacki (mówiący) - element wewnętrznego świata dzieła literackiego (podmiot liryczny, narrator)

Rodzaje podmiotów lirycznych:

- monocentryczny (najważniejszy jest podmiot i jego myśli)

- p.l. jest akcją (wyłania się z tekstu jako dzianie się)

- statyczny, stabilny

U. Eco „Pomiędzy autorem a tekstem”

Używanie (do swoich przemyśleń, wskazówka do działań w celach poznawczych) a interpretacja tekstu.

Literatura = list w butelce (autor nie wie kim będzie czytelnik i jak odczyta tekst, wspólnota czytelnicza - ci, którzy czytają)

Skarbnica społeczna - język, encyklopedia (zasób wiedzy danej społeczności)

Akt lektury - interakcja między kompetencją czytelnika a tekstu

Kompetencja postulowana przez tekst - to, co on ujawnia przez język, temat

Autor modelowy - reguła mówienia

Czytelnik modelowy - umie przeczytać tekst zgodnie z jego intencją (intencja -to, co tekst ma przekazać czytelnikowi, jego założenia)

Kryterium oszczędności - interpretacja tego, co zostało napisane, niczego nie dodajemy

J. Abramowska „Jednak autor!”

- porzucanie konwencji

- autobiografizm

Ze względu na to w literaturze współczesnej znajdujemy miejsce dla autora, czytelnik potrzebuje rzeczywistości i prawdy w literaturze, stąd reportaże i literatura faktu.

Do odszukania autora w tekście trzeba:

- znać jego biografię

- znać inne utwory autora (różne odsłony, wizerunki)

To odszukanie zawsze będzie FRAGMENTARYCZNE - autor zostawia w dziele jedynie ślady, odciski.

Najważniejsze jest to, co autor mówi, niezależnie od tego czy to prawda czy fałsz.

4. Podstawowe problemy genologii.

S. Balbus, „Zagłada gatunków”

Zagłada gatunków to nie ich wymieranie, ale pewne wyzwolenie, poszerzenie, rezygnacja z czystych form, zasad.

Dwie tezy, z którymi nie zgadza się Balbus:

1. Nie ma gatunków, istnieją tylko teksty

2. Podstawą myślenia o gatunkach jest kontakt językowy, pisanie traktowane jako narośl na akcie mowy (gatunki mowy)

Nazwy gatunków funkcjonują jako instrukcje autorskie.

• od romantyzmu trwa zagłada tradycyjnych gatunków, które się nie mieszczą w kręgu aktualnych światopoglądów;

• w świecie naturalnym im mniej gatunków, tym mniejsza różnorodność zjawisk. W świecie literatury - odwrotnie - im mniej gatunków, tym więcej indywidualnych form życia;

• teraz - mieszanie się gatunków, sylwy;

• gatunki ciągle trwają, są problemem dla badaczy literatury;

• według F. Schlegela każdy utwór poetycki to gatunek sam dla siebie (ale Schlegel był zdania, że byty jednostkowe są nieporównywalne między sobą);

• nie ma zaniku gatunków, a kryzys teorii;

• od romantyzmu - zasada taksonomii form literackich przenosi się poza literaturę - formy związane z epiką nie są dziś epickie, poetyckość to cecha nie tylko poezji itp.;

• 2 tezy:

• nie ma gatunków, są teksty - ale ta teza by wykluczała poetykę, zostawiłaby interpretację. Genologia byłaby tylko zabytkiem;

• typologie gatunkowe są powierzchowne, podstaw ich trzeba szukać u samych podstaw kontaktu językowego. Skoro literatura jest formą językowego kontaktu, to sprowadza się do form aktów mowy. Pisanie traktowane jako narośl na akcie mowy. Wtedy - istota gatunkowa sprowadza się do form illokucyjnych prototypów (np. nowela wywodzi się z opowiadania anegdot);

• literatura polega na umiejętności posługiwania się mową;

• nowe próby ocalania gatunków od zagłady prowadzą do przeciwnego efektu - konkretnym tekstom narzuca się taksonomię pozaliteracką;

• w obrębie literatury zacierają się granice między formami literackimi i nieliterackimi,

• im bardziej gatunki literackie się rozpadają, tym częściej w tekstach pojawiają się sygnały przynależności gatunkowej;

• taksonomia gatunkowa przeniosła się w inne rejony - z paradygmatyki form literackich do hermeneutyki;

• konkretne formy literackie nie realizują określonych paradygmatów gatunkowych;

• gatunek nie musi realizować paradygmatu, za to musi wskazywać na rozmaite punkty genologicznych odniesień;

• według Bachtina - nurt genologiczny - centralny - to genologia hermeneutyczna. Różen gatunki w obrębie jednego;

• s. 31. kwalifikacje gatunkowe tekstów literackich nie muszą zawierać się w ich konstrukcyjnych paradygmatach, lecz opierają się na różnego rodzaju i różną metodą przeprowadzonych referencjach do odpowiednich obszarów przestrzeni hermeneutycznej, pola tradycji literackiej, w obrębie której gatunki bytują;

• zanik gatunków - można o nim powiedzieć, gdy 1) aktualność literacka to „aktualna produkcja literacka”, 2) aktualność literacka = zbiór wzajemnie wyizolowanych „faktów konstrukcyjnych”;

• zagłada gatunków jest niemożliwa.

M. Głowiński „Gatunki literackie”

Podział na gatunki to uporządkowanie literatury, normatywność. Współcześnie nie ma to racji bytu, bo istnieje zbyt wiele gatunków, przenikają się one nawzajem, a narzucanie norm pozbawia ekspresji. Nie oznacza to jednak, że należy zupełnie porzucić myślenie o gatunkach.

2

---