BRYTYJSKA XVII-WIECZNA REFLEKSJA ESTETYCZNA I LITERACKA (KATEGORIA GENIUSZU)
Narodziny nowożytnej powieści angielskiej. okres stabilności w Anglii
Myślano o kategorii geniuszu. Przedtem to „pozaludzki duch, działający jako jednostkowy stróż, pomagający jednostce lub domowi”. Renesans: „duch epoki, pokolenia”; XVIII w. - rodzaj odkrywczych ludzi, których talenty umożliwiły wybitne osiągnięcia.
„Waloryzacja niestabilności” - widoczne w powieściach. Np. u W. Defoe - wykorzystanie klęski dla odniesienia sukcesu. Powstanie nowej powieści.
Powstaje w filozofii kwestia, gdzie opór i przeciwstawienie się mu jest czymś dobrym. Jest lepsze od biernego życia (Hume)
II poł XVIII w. → „indywidualne uzasadnienie szcześcia /sukcesu/ w życiu i handlu - indywidualny sukces, to sukces społeczny. 1747 (John Bayle) - wzniosłość ma wartości amoralne.
Nowość - novell (nowela) - związek z wartością estetyczną.
Edward Young
1759 - wychodzi dzieło Edwarda Younga „Hipotezy o oryginalnej twórczości” - rewolucyjną ideą było, że schodzenie z utartych ścieżek jest pozytywne. Oryginalność lepsza od oryginalności, uznanie dla twórczości. Wszystko, co nadzwyczajnie wartościowe, jest najlepsze i znajduje się poza utartymi ścieżkami.
Automatyzacja badań literackich w naukach twórczości literackiej jest transgresją
wyobraźnia waloryzowała (XVII w. - była czymś grzesznym, bo związana ze zmysłami). Idee prekursorskie wobec romantyzmu.
Uznano prawdę, że ludzie są różni (klasycyzm = uniwersalność natury człowieka).
Geniusz u Younga rozumiano jako płodny, jego pióro „natchnione” przez naturę.
„Ja” otrzymuje natchnienie nadprzyrodzone z głębi duszy
Kult pojedynczej osoby jest obcy ludzkości
Akceptuje społeczeństwa zróżnicowane pod względem języka (wieża Babel).
Akceptacja idei postępu
W tym traktacie znajduje się także obszar refleksji - ludzie są lepsi, więksi, niż o osobie zazwyczaj myślą. Człowiek genialny odkrywa w sobie innego (inność w sobie).
Zadania dla geniusza:
→ poznaj samego siebie
→ podziwiaj samego siebie
Bez przekonania o własnej sile nie ma mowy o kreacyjności, zwycięstwie (element narcyzmu).
Boska kreacyjność - entuzjazm (a, b) → wzniesienie się na skrzydłach entuzjazmu
Utwór Younga był reprezentatywny dla liberalizmu chrześcijańskiego
Blackwell
Blackwell - 1735 - wystąpienie: Dociekania nad życiem i pismami Homera. Manifest ludzi wyzwolonych.
Waloryzacja wolności i braku ograniczeń, książkowej edukacji. Język pełen ekspresji, namiętności - staje się czymś pozytywnym.
Denis Diderot
Diderot - 1758 - O poezji dramatycznej. Poeta potrzebuje rzeczy strasznych, barbarzyńskich, dzikich, aby tworzyć.
Waloryzacja wojen domowych i rewolucji - to zaowocuje Rewolucją Francuską.
Geniusz jest amoralny, porównywany do aktora, jest jednocześnie wszystkim i nikim
J. J. Rousseau
J. J. Rousseau - geniusz to postać związana z zasadą nieporządku
W. Brytania
Geniusz = prawa autorskie. Czy autor ma mieć prawa do swego dzieła? Drukarz, wydawca może powielać dzieło. Autorzy są zainteresowani aby otrzymywać wysokie honoraria. Zaczęto mówić o prawie autora do dzieła, jeśli autor jest oryginalny, jeśli naśladował - nie posiadał prawa. To, co stworzone z natchnienia jest inspiracją boską → prawa obejmują autora do jego śmierci je go potomstwo ← do tego dążyli autorzy.
Edmund Burke
Edmund Burke - Irlandczyk, znany jako teoretyk konserwatyzmu.
Refleksja nad Rewolucją Francuską - była jej krytyką.
Poł. XVIII w. → Dociekania filozoficzne o pochodzeniu naszych idei wzniosłości i piękna → cytuje literaturę, która jest jego punktem odniesienia.
Przeciwstawiał sobie wzniosłość
Źródła wzniosłości wg Burke-a:
→ ciemność
→ moc
→ braki pozbawienia
→ ogrom, nieskończoność, trudność, gorycz, odór
Anthony Ashley Cooper
I poł. XVIII w.: Shaftesbury = Antony Ashley Cooper (III hrabia)
Popularyzator „kultury grzeczności” - grzeczność kształtowała kulturę oświecenia, tolerancję (Listy o tolerancji - J. Lock, Traktat o tolerancji - Wolter, Co to jest Oświecenie? - Kant → akcenty wolnościowo-tolerancyjne).
Bez tego nie ukształtowałaby się obywatelskość.
Krytyka (nie tylko literacka) np. Addisona i Steele'a, pisma z „Spectatora” → propagują także „kulturę grzeczności”, poprzez tę krytykę.
Krytyka ma kształcić smak, jest grzeczną opinią.
Literatura wg Johnson-a (1775) jest to wykształcenie, uczoność i erudycja w jakiejkolwiek dziedzinie.
Addison
Addison - filozofia wyprowadzona ze szkół do kawiarni, klubów. (XVII/XVIII).
W XVIII w. plaga kulturalna (gin - bardzo popularny, alkoholizm)
W XVIII w. krytyka eseistyczna, która ma zadanie popularyzować, przybliżać mieszczaństwu zagadnienia filozoficzne.
Dominuje Diderot (uczoność wysokie klasy). Jego pisma dążyły do wartościowania wyobraźni.
XVIII w. „wyobraźnia” - jako coś pozytywnego. Dążenie do połączenia literatury i filozofii.
Krytyka staje się uczona.
Poł. XVII w. → rewolucja mieszczańska: entuzjazm, występuje w kontekście purytanizmu. Jest np. u Platona:
→ entuzjazmos = wypełnienie bóstwem, związane z natchnieniem i wyjściem z siebie (Platon)
→ entuzjazm religijny = sekty. Emocjonalne przeżywanie kultu religijnego. Żarliwość religijna, fanatyzm i nawiedzenie polityczne → tak postrzegano entuzjazm (po 1660 r. - po restauracji monarchii).
Później: entuzjazm w ramach literatury to coś pozytywnego.
(powstaje wtedy teoria literatury i teoria satyry Shaftesberego
Shaftesbery
Shaftesbery - Solilocrium albo Rady dla autora. → myśl oświeceniowa. Pisarze muszą poszukiwać samowiedzy (osiągnąć przez rozmowę z samym sobą), która doprowadzi do autonomii jednostki. Człowiek dzieli się na dwie części, debatuje sam ze sobą. Ideał podmiotowości, który jest złożony → Freud (ego - superego).
Podkreślenie autonomii jednostki (myśl oświeceniowa) → nurty empirystyczne i racjonalne.
Solilocrium to genealogiczny punkt wyjścia dla kultury, która akceptuje grzeczność, a sprzeciwia się fanatyzmowi (brutalności).
Shaftesbery uznaje też rolę entuzjazmu dobrego, czyli, gdy ktoś jest zafascynowany sztuką, muzyką. Jest popularyzatorem sentymentalizmu.
„zmysł moralny” - pozwala odróżnić przy pomocy odczucia dobro od zła, piękno od brzydoty. (Hatcheson → Teoria uczuć moralnych - tworzy bazę dla sentymentalizmu literackiego).
List o entuzjazmie (1708) - potępienie entuzjazmu religijnego, owładnięcie ideału przez ducha.
Teatralne wyśmianie - teoria literatury satyrycznej. Grzeczność przeciwstawić e. religijnemu. Satyra również ma swoje prawa. Trzeba widzieć rolę satyry, obśmiania. Wolność humoru i kpin → śmianie się z kogoś.
→ entuzjazm zaraźliwy - wg S. zjawisko rozprzestrzeniające się tak, jak panika, zjawisko histeryczne.
Shaftesbery broni literatury, teatru, bo są po stronie praw obywatelskich i wolności do humoru.
Sensus comunism /Zdrowy rozsądek/ (1709) - esej o wolności; wg Shaftesberego to „zmysł dobra wspólnego” to poczucie wspólnoty. Ujawnia się poprzez satyrę i dowcip. Usprawiedliwienie dla zjawiska satyry, bo społ. poprzez jednostki kompensuje fanatyzm.
Kant
Kant - Co to jest Oświecenie? - lata 80 XVIII w. → obrona wolności słowa, druku, ale ograniczona. Wolność w ramach debaty akademickiej. Ideał racjonalnej autonomii człowieka.
Oświecenie - wyjście z niepełnoletności, czyli braku posługiwania się rozumem.
Wolność - posługiwanie się rozumem.
Dla Kanta poezja jest najwyższą ze sztuk.
rewolucja kopernikańska - odwrót od zainteresowań przedmiotem, a zwrot ku podmiotowi. Dowartościowanie podmiotem. Nie mamy kontaktu z przedmiotem samym w sobie, możemy wiedzieć jedynie coś o fenomenie. Wtedy podmiot nadaje rysy przedmiotom, które jawią się naszym zmysłom (kategorie a'priori: przestrzeń, czas, przyczyna - skutek) - to składniki naszej świadomości.
Zauważył wkład podmiotu w przedmiot. Podmiot ma formę czasu i przestrzeni, więc ma to też przedmiot. ← jest to uzasadnienie dla pewnych prawd, obowiązujących wszystkich.
„Ideał transcendentalny” - podmiot wspólny wszystkim podmiotom.
„Zmysł wspólnego” - inny w dziedzinach estetycznych i intelektualnych.
„powszechność sądu estetycznego” - podoba się dzieło, mamy pretensje, gdy nie widzą tego dzieła inni ← Kant chce uzasadnić tę percepcję. Zmysł estetyczny nie jest intelektualny. Nie wiadomo co powoduje, że coś nam się podoba.
Kant w estetyce jest odpowiedzialny za formalizm
3 krytyki tworzą fundamentalne dzieło:
Krytyka władzy sądzenia (1790)- krytyka władzy oceniającej, niezwykły walor naukowy. Jako ostateczna teoria wzniosłości. Jego poglądy ewoluowały, w 1764 r. wydał Rozważania o uczuciu piękna i wzniosłości → jedna z pierwszych wersji teorii wzniosłości.
Dziś traktowane jest to jako zapis antropologiczno-kulturowy. Naukowo mniej nośne, ale od strony ludzkiej ciekawsze. Widoczny jest późniejszy subiektywizm. Podmiotowa zdolność czucia. Przezwyciężenie zmysłowości - 3 rodzaje:
→ przerażająca (gracza) - w wielkich głębiach
→ szlachetna (melancholia) - w wielkich wysokościach
→ wspaniała (piękność) - w wielkich budowlach
Wzniosły jest rodzaj męski. Rozumienie kobiece jest piękne. Wzniosłe są wszystkie cnoty - wszystko to, co wypływa z zasad. Czyny z litości, sympatii są piękne. Istotne są pobudki i intencje.
Zbrodnię uznaje za wzniosłość, uzasadnieniem gat. jest horror → zbrodnia w opowiadaniu, w sensie reprezentacji estetycznej.
Kant jest idealistą, wysoko myślącym.
Noc jest wniosła, dzień jest piękny.
Analityka wzniosłości - co jest wzniosłe wg Kanta? → odwołuje się do poezji, inni filozofowie również zajmują się poetyką i retoryką. Poezja znajduje się na szczycie hierarchii sztuk. Nad teorią poezji i geniuszu trzeba się pochylić.
→ analiza transcendentalna. Zapowiada fenomenologię. Ta analiza jest wzorcem dla współczesnych rozważań treści świadomości.
Nie mamy dostępu do przedmiotów samych w sobie. Psychologizm będzie uwzględniał różnice płci. Dla psychologa zawsze istnieje pojedynczy człowiek, który ma zawsze jakieś swoje charakterystyki.
Dla analityka takie rzeczy nie mają znaczenia - teoretyczna afirmacja jaźni.
Kluczowe jest rozróżnienie między intelektem a rozumem:
→ intelekt - odpowiedzialny idei, za piękno, zgodność formy
→ rozum - posiada miejsce szczególne, jest spadkiem po nadprzyrodzonej duszy
Ja, jako „ja transcendentalne” zostaje utwierdzone
cechy wspólne:
→ upodobanie musi być powszechnie ważne, musi podobać się wszystkim
→ ma być bezinteresowne - formalizm Kanta, doznanie piękna, estetyczności
→ upodobanie wzniosłości ma przedstawiać subiektywną celowość, celowość ma być przedstawiana jako konieczność
→ sąd refleksyjny i jednostkowy - doświadczenie musi przejść przez jednostkę, musi zostać przefiltrowane
Różnice między pięknem a wzniosłością:
→ piękno w przyrodzie dotyczy formy
→ wzniosłość w nieposiadającym formy (unaoczniające przedstawienie niedookreślonego pojęcia rozumu)
→ fenomen jawi się jako nieokreślony
→ uczucie wzniosłości - poruszenie umysłu; stan spokojnej kontemplacji
→ piękno towarzyszy poczuciu intensywniejszego życia
→ wzniosłość powstaje jako przyjemność, rozkosz
→ wzniosłość to nie jest gra wyobraźni, to rozkosz negatywna, kiedy umysł jest przyciągany i odpychany, wzniosłość jest otchłanią
→ wyobraźnia ogarnia to, co zmyślone dla piękna, wzniosłość jest w nas
→ wzniosłość to nastrój ducha albo sposób myślenia
U Kanta możemy wyczytać, że wyobraźnia a rzeczywistość to dwie różne kategorie. Wyobraźnia wręcz przeciwstawia się rzeczywistości, przeczy jej logice i prawidłom, rządzi się własnymi, nienaruszalnymi prawami. Przekonanie to doprowadziło Kanta do stwierdzenia, że język, poezja i ogólnie sztuka nie muszą naśladować rzeczywistości, lecz posługując się antymimetycznymi środkami wyrazu „wznoszą umysł do poziomu idei” . Zdaniem Kanta, wzniosłość powstaje wówczas, gdy wyobraźnia nie jest w stanie ogarnąć idei rozumowej. Wyobraźnia sublimicystyczna jest więc sama w sobie ikonoklastyczna, nie potrzebuje obrazów, posługuje się własnymi figurami i środkami, które pozwalają na ekspansję jaźni.
Genialność - wrodzona dyspozycja umysłu, za pomocą której natura ustanawia prawidła dla sztuki. Jest przeciwstawne duchowi naśladownictwa. Potrzebny jest „polot” („geist”) - poemat może być zgrabny w kontekście ducha, ale bez polotu.
Przez ideę estetyczną rozumie przedstawienie, które daje dużo do myślenia, przy czym żadne pojęcie nie może mu być adekwatne. Symbol uczestniczy w życiu, materii. Nie można go eksplikować.
Poezja jest sztuką wzniosłą samą w sobie.
Trzy ciche rewolucje angielskie:
Pod koniec XVIII w. literatura i polityka rozeszły się.
Świat mieszczański, profesji odróżnił się od świata kościelnego
Świat literatury od świata profesji
Świat dziennikarstwa od świata literatury
Główną reprezentantką teorii literatury, która przeczy temu podziałowi to:
Mary Wollstonecraft
Mary Wollstonecraft → Obrona praw kobiet → pierwszy manifest feministyczny. Odpowiedź na „Refleksje nt. Rewolucji Francuskiej” Edmunda Burke-a. Piękno kobiece oznacza podporządkowanie kobiet. Ale Rewolucja walczyła o to, by ludzie byli równi - dopisała postulat, że kobiety mają prawo rozwijać swoje zdolności. Krytykuje też powieść sentymentalną, w której kobietę ukazuje się jako bezwolnego anioła.
6