Procesy i formy fluwialne (rzeczne)
Rzeką nazywamy masę wody płynącą pod wpływem siły ciężkości w korycie naturalnym. Rzeki są jednymi z najważniejszych czynników rzeźbotwórczych powierzchni Ziemi.
Praca rzeki zachodzi poprzez:
erozję
transport
akumulację
Działalność rzeki zależy od:
masy wody, zmieniającej się w przestrzeni i czasie,
prędkości przepływu, zależnej od spadku i przekroju poprzecznego koryta.
Spadek rzeki wyraża się w promilach (‰), czyli stosunkiem różnicy poziomu lustra wody na danym odcinku (w metrach) do długości odcinka (w kilometrach).
Działalność erozyjna rzeki
Procesy i czynniki wpływające na erozję wgłębną:
korozja (chemiczna działalność wody),
korazja (mechaniczne działanie wody wraz z transportowanym osadem),
kawitacja (przy prędkościach wody > 8 m/s powstają próżnie, których implozja powoduje gwałtowne niszczenie dna koryta rzecznego),
erozję boczną
krętość rzeki,
odporność brzegów (zależna od litologii, szaty roślinnej, fauny glebowej, oraz od klimatu),
erozję wsteczną jest widoczna:
w obrębie poprzecznych progów skalnych (katarakty, szypoty, wodospady) cofających się wstecz,
poprzez erozję wsteczną źródeł, mogącą prowadzić do kaptażu, czyli przechwycenia innej rzeki poza działem wodnym (kaptaż Lubrzanki w Górach Świętokrzyskich).
Transport rzeczny
Płynąca woda zużywa energię na:
tarcie zewnętrzne (dno, brzegi, powietrze, roślinność itp.),
tarcie wewnętrzne (między cząstkami wody),
pozostałą część na:
transport materiału i procesy erozyjne.
Obciążenie rzeki
Jest to masa materiału transportowana w jednostce czasu (g/s).
Wyróżnia się cztery rodzaje obciążenia:
w roztworze,
zawiesinowe,
denne,
flotacyjne.
Obciążenie w roztworze
stanowi 35-90% całości transportowanego przez rzeki materiału i pochodzi z:
wietrzenia chemicznego skał,
dostawy rozpuszczalnych składników z atmosfery,
działalności antropogenicznej (nawożenie, ścieki komunalne i przemysłowe).
Obciążenie zawiesinowe pochodzi z:
erozji koryta i zboczy doliny,
zlewni rzeki, jako efekt spłukiwania.
Zmienia się w zależności od:
sezonowych prac agrotechnicznych,
fazy wezbrania (najwyższe w czasie narastania fali wezbraniowej),
temperatury wody,
profilu podłużnego rzeki (rośnie w dół biegu rzeki).
Mętność wody to ilość transportowanej zawiesiny w g/m3 wody.
Obciążenie denne
stanowi najgrubszy materiał transportowany przez rzekę, poprzez toczenie, wleczenie i saltację, w dolnej części słupa wody. Stanowi niewielki procent (2-5%) całości transportowanego przez rzekę osadu.
Pochodzi z:
erozji dna i brzegów koryta,
ruchów masowych (szczególnie osuwisk).
Obciążenie flotacyjne jest transportowane przy powierzchni wody szczególnie w czasie katastrofalnych wezbrań.
Ważne terminy i ich znaczenie interpretacyjne:
bilans dodatni aluwiów - ilość materiału dostarczanego do rzeki przekracza zdolność transportową rzeki. Rzeka akumuluje i nadbudowuje dno koryta i doliny,
bilans ujemny aluwiów - ilość materiału dostarczanego do rzeki jest mniejsza niż zdolność transportowa rzeki. Rzeka eroduje.
prędkość erozyjna a prędkość potrzebna do transportu - do wprowadzenia w ruch cząstki potrzebna jest większa prędkość niż do dalszego jej transportu. Im drobniejsze ziarno tym większa różnica między potrzebnymi prędkościami.
Akumulacja rzeczna
zachodzi tam, gdzie zmienia się siła transportowa rzeki na skutek:
zmniejszenie spadku rzeki,
zmniejszenie masy wody,
wzrostu tarcia w korycie,
podparcia wód rzecznych.
Wraz ze wzrostem prędkości przepływu zmieniają się fazy ruchu wody - od laminarnego, przez turbulentny, do fazy miecenia oraz zmieniają się formy w dnach koryt rzecznych i typ warstwowania w akumulowanych osadach,
imbrykacyjne ułożenie żwirów,
akumulacja mad.
Układy koryt rzecznych
zależą od:
spadku,
przepływu,
bilansu aluwiów.
Wyróżnia się układ:
prostolinijny,
meandrowy,
roztokowy,
anastomozujący.
Rzeki prostolinijne są rzadko spotykane. Stanowią fazę przejściową do rzeki meandrowej lub roztokowej.
Rzeki meandrowe występują na obszarach:
małym spadku,
ujemnym bilansie aluwiów,
względnie niższym przepływie,
charakterystyczne dla obszarów o klimacie wilgotnym umiarkowanym.
Charakterystyczne formy:
koryta wąski i głębokie,
wały przykorytowe,
starorzecza,
łacha meandrowa,
równina zalewowa.
Rzeki roztokowe występują na obszarach:
znacznym spadku,
dodatnim bilansie aluwiów,
względnie wyższym przepływie,
charakterystyczne dla obszarów o klimacie suchym zimnym i gorącym, dla obszarów górskich i przedpola lodowców oraz dla obszarów wysokiej antropopresji.
Charakterystyczne formy:
koryta płytkie i szerokie,
łachy śródkorytowe.
Rzeki anastomozujące występują na obszarach:
o małym spadku,
małej zmienności przepływu,
przewadze transportu zawiesinowego.
Charakteryzują je:
koryta wąskie,
głębokie,
stabilne.
Zmiany układu koryt rzecznych
od pełni ostatniego zlodowacenia po dzień dzisiejszy
Terasy rzeczne
są to fragmenty dawnych den dolinnych.
Wyróżniamy:
terasy akumulacyjne,
terasy akumulacyjno-erozyjne,
erozyjne, parzyste i nieparzyste.
Formy ujść rzecznych
delty,
estuaria.
Doliny rzeczne
są wynikiem erozyjnej działalności rzek.
W zależności od stopnia zaawansowania rozwoju wyróżnia się:
gardziele,
jary,
doliny wciosowe,
doliny płaskodenne.
Doliny nieckowate - charakterystyczne dla obszarów peryglacjalnych,
Asymetria zboczy uwarunkowana klimatycznie.
Układy sieci rzecznych
dendrytyczny,
równoległy,
kratowy i prostokątny,
gwiaździsty,
pierścieniowy,
wielobasenowy,
wieloskrętny.
Przełomy rzeczne
To odcinek doliny, w obrębie którego rzeka przecina jakąś przeszkodę. Do najczęściej spotykanych są:
przełom przelewowy (przecięcie jęzorów osuwiskowych, wałów morenowych itp.),
przełom regresyjny - może prowadzić do kaptażu,
przełom epigenetyczny - rzeka odpreparowuje z pod pokrywy skał osadowych
rzeźbę starszą wykształconą z odpornych skał.
Przecinając ją tworzy przełomy (np. przełom Dunajca
przez Masyw Czeski),
przełom antecedentny - na obszarze wynoszonym rzeka nadąża z erozją
wgłębną, tworząc przełom często o meandrowym lub krętym przebiegu (przełom Popradu przez Beskid Wysoki, Dunajca w Karpatach),
przełom strukturalny - rzeka przecina skały o dużej odporności na erozję.
Wezbrania i powodzie
w ciągu ostatnich 150 lat wzrosła częstość wezbrań. Wyróżnia się wezbrania:
opadowe,
roztopowe,
zatorowe,
sztormowe.
Wezbrania katastrofalne, powodujące straty gospodarcze, noszą nazwę powodzi.
Ochrona przed wezbraniami
Działalność człowieka:
regulacja koryt,
zbiorniki retencyjne.
Wody płynące należą do podstawowych czynników modelujących powierzchnię Ziemi. Procesy fluwialne można podzielić na:
• erozję rzeczną, czyli wcinanie się w powierzchnię Ziemi wyróżniamy erozję: wgłębną, wsteczną iboczną,
• transport albo transportację materiału skalnego w dół rzeki,
• akumulację, czyli osadzanie materiału niesionego przez rzekę.
Dolny zasięg występowania procesów fluwialnych danego cieku wyznacza poziom jego ujścia - poniżej niego rzeka nie może się już wcinać. Poziom ten nazywany jest bazą erozyjną lub podstawą erozyjną rzeki.
Występowanie poszczególnych procesów uwarunkowane jest głównie przez spadek koryta rzecznego, przepływ oraz ilość niesionego przez rzekę materiału skalnego. Na odcinkach o dużym spadku przeważają procesy erozyjne. Na odcinkach o mniejszym spadku występuje równowaga pomiędzy siłą transportową rzeki a nachyleniem, przeważa transportacja. Wreszcie na odcinkach o najmniejszym spadku przeważają procesy akumulacyjne. Najczęściej erozja przeważa w górnym biegu, transportacja w środkowym,a akumulacja w dolnym biegu rzeki. Rodzaj i intensywność procesów fluwialnych decyduje o kształcie (profilu) doliny rzecznej. Wyróżniamy tu (w przypadku dolin cieków stałych):
• gardziele,
• wciosy (doliny V-kształtne),
• jary,
• kaniony,
• doliny płaskodenne,
• doliny nieckowate.
Cieki okresowe lub epizodyczne tworzą debrze, wądoły, parowy, wąwozy, niecki zboczowe, uedy (wadi) oraz rozdoły.
Rzeźba terenu, w której głównymi czynnikami modelującymi powierzchnię Ziemi są procesy fluwialne (w dolinach) oraz procesy grawitacyjne i spłukiwanie (na grzbietach i stokach), nosi nazwę rzeźby fluwialno-denudacyjnej. Jest to powszechny typ rzeźby na kuli ziemskiej, występujący w różnych strefach klimatycznych.
Bloki kontynentalne i baseny oceaniczne są modelowanie przez siły zewnętrzne dążace do zniszczenia i zrównania tego co stworzyły siły wewnetrzne. Do morfogenetycznej działalności sił zewnętrznych w obrębie kontynentów możemy zaliczyć przede wszystkim wietrzenie. Istnieje wiele typów wietrzenia. Może być wietrznie fizyczne, które dzieli się na: wietrznie insolacyjne, mrozowe (kongelacja), solne (eskudacja), skał ilastych (deflokulacja) i sferoidalne. Kolejnym typem jest wietrzenie chemiczne, w ramach którego wyrózniamy: solucje, oksydacje, karbonatyzacje, hydracje i hydrolizę.
Morfologiczna działalność czynników denudacyjnych to następny rodzaj działalności sił zewnętrznych. Warto tutaj wspomnieć o takich procesach jak: procesy stokowe, ruchy masowe, morfogeniczna działalność deszczu, morfogeniczna działalność wody spływającej po stoku (spływ powierzchniowy, spłukiwanie, erozja wąwozowa).
Rzeźba fluwialna to wynik morfogenetycznej działalności rzek. Wyróżniamy następujące rodzaje działalności rzek: transportową, erozyjną (erozja wgłebna, denna, boczna) i akumulacyjną. Do form rzeźby fluwialno-denudacyjnej zaliczymy: doliny rzeczne, terasy rzeczne, formy między dolinne i powierzchnie zrównania.
Wynikiem morfogenetycznej działalności wody rozpuszczającej jest rzeźba krasowa, natomiast wody wymywającej - formy sufozyjne. Skutkiem działalności lodowców jest rzeźba glacjalna, a rzeźba glacifluwialna powstaje w wyniku działalności wód lodowcowych. Inne formy powstałe w skutek działalności sił zewnętrznych to formy niwalne - efekt działalności śniegu, formy niwacyjne i formy kriogeniczne powstałe w wyniku działalności mrozu. Należy rownież wspomieć o morfogenetycznej działalności wiatru, która powoduje powstanie rzeźby eolitycznej.
Siły zewnętrzne to również przyroda ożywiona i dlatego mówimy o morfogenetycznej działalności organizmów roślinnych i zwierzęcych, które tworzą formy biogeniczne, biora udział w procesach wietrzenia (rośliny) i przemieszczaniu pokrywy zwietrzelinowej (zwierzęta). Bardzo ważny jest też udział człowieka, którego działanie (niszczące, budujące i przeobrażające) powoduje powstawanie form antropogenicznych. Istotne znaczenie ma wpływ działalności gospodarczej człowieka na charakter, przebieg i intensywność procesów morfogenetycznych.