1

Procesy i formy peryglacjalne

Terminem ”peryglacjał” obejmuje się procesy i formy, tworzące się w

bardzo zimnych klimatach, w wysokich szerokościach geograficznych obu
półkul i wysokich górach.

Strefa peryglacjalna

to obszar gdzie dominują:



wietrzenie mrozowe



powstawanie wieloletniej zmarzliny i lodu gruntowego



intensywne procesy stokowe, wiatru, wód roztopowych oraz śniegu.

Sprzyja temu klimat mroźny i suchy:



niskie średnie temperatury roczne (< -1

o

C)



niskie opady (< 400 mm/rok)

Regiony klimatu peryglacjalnego

Region suchego klimatu polarnego, z niską temperaturą w zimie
Północna Azja, Północna Alaska i Kanada, Północna Grenlandia i wybrzeża
Antarktydy

Charakterystyczne cechy:



średnia temperatura roczna < -8

o

C



temperatury w zimie często < -50

o

C



ciągła wieloletnia zmarzlina



opady śnieżne < 200 mm/rok



okresowo bardzo duże szybkości wiatru.

Region wilgotnego klimatu polarnego
Spitsbergen, środkowa Kanada, Grenlandia, Nowa Ziemia, wybrzeże Morza
Beringa

Charakterystyczne cechy:



średnia temperatura roczna od -1

o

C do –8

o

C



średnia temperatura lata może przekraczać + 10

o

C



wieloletnia zmarzlina nieciągła lub sporadyczna



warstwa czynna > 1 m grubości



opady > 300 mm/rok



gruba pokrywa śnieżna w zimie.

2

Region klimatu subpolarnego (zbliżonego do klimatu peryglacjalnego)
Islandia, wyspy wokół Antarktydy

Charakterystyczne cechy:



średnia temperatura roczna około 0

o

C



obfitość cykli zamarzania i rozmarzania



brak wieloletniej zmarzliny



obfite opady śniegu i deszczu.

Wieloletnia zmarzlina



warstwa gruntu, która co najmniej przez dwa kolejne lata

zachowuje temperaturę niższą niż 0

o

C



dzieli się na ciągłą (śr.t.r. < -8

o

C), nieciągłą (śr.t.r. od –4

o

C do

–8

o

C), sporadyczną (śr.t.r. od –1

o

C do –4

o

C)



ponad wieloletnią zmarzliną warstwa czynna (rozmarzająca w
ciągu lata) o grubości od 0,2 – 6 m



wieloletnia zmarzlina magazynem wody (np. w Mongolii 1560

km

3

).

Procesy strefy peryglacjalnej



mrozowe



ruchy masowe



fluwialne



eoliczne

Procesy mrozowe
W efekcie procesów zamarzania tworzą się:



prostopadle do frontu zamarzania kryształy lodu włóknistego



równoległe do frontu zamarzania soczewki, żyły i warstwy lodu
gruntowego; ich miąższość zależy od dostępności wody w gruncie.

Mułki i pyły – osadami najbardziej podatnymi na tworzenie się lodu gruntowego
i proces pęcznienia.

Efektywność działania mrozu w gruncie
zależy od:



ilości cykli zamarzania i rozmarzania



szybkości procesu zamarzania (szczególnie do temp. –5

o

C)



głębokości, do której sięga zamarzanie



uziarnienia gruntu

3



ilości wody w gruncie



pokrywy roślinnej



pokrywy śnieżnej.

Wietrzenie mrozowe



na skutek zamarzania i rozmarzania - pękanie i rozdrabnianie

skał



powstawanie poligonów szczelin mrozowych na skutek

gwałtownych spadków temperatury do –20

o

C (zmniejsza się

objętość lodu o 4%); kopalne kliny mrozowe.

Pęcznienie mrozowe

powiększanie objętości gruntu przepojonego wodą w czasie zamarzania (o 9%);
powstają różnego typu zaburzenia w strefie czynnej (inwolucje w kopalnych
profilach glebowych); pękanie nawierzchni drogowych.
Podnoszenie mrozowe
wypychanie ku powierzchni gruntu większych okruchów skalnych (rośnięcie
kamieni).

Wszystkie te procesy powodują:



spełzywanie mas ziemnych już na stokach o nachyleniu 1-2

o



spłukiwanie, tworzenie dolin nieckowatych i pokryw rytmicznie
warstwowanych



niwację – tworzenie zagłębień wokół śnieżników

Procesy fluwialne



bardzo duża zmienność przepływu wody w rzekach w ciągu roku



dodatni bilans aluwiów, roztokowy układ koryt rzecznych



termiczna erozja boczna.

Procesy eoliczne



znaczne szybkości wiatru



znaczna efektywność erozyjna; tworzenie bruków deflacyjnych i
graniaków



działalność akumulacyjna; powstawanie wydm i pokryw lessowych.

Formy i struktury peryglacjalne



grunty strukturalne



pasy kamieniste i terasy soliflukcyjne (powstające w obrębie stoków)



palsa i pingo



formy związane z termokrasem

4

Grunty strukturalne dzielą się na:
pierścienie sortowane, które powstają dzięki:
pęcznieniu osadów drobnoziarnistych, wymarzaniu kamieni i rozsuwaniu ich na
zewnątrz spęczniałego jądra,
poligony sortowane, kamieniste, które powstają dzięki:
powstawaniu poligonów mrozowych, do których dostają się wymarzające
kamienie
wieloboki tundrowe – czyli wieloboki szczelin mrozowych; w profilach
glebowych rozpoznawalne jako kliny mrozowe lub festony gruzowe
bugry i tufury powstające na skutek nierównomiernego pęcznienia gruntu.

Pasy kamieniste tworzą się najczęściej dzięki rozciągnięciu wzdłuż stoku form
gruntów strukturalnych
Terasy soliflukcyjne powstające dzięki nachodzeniu na siebie kolejnych
jęzorów soliflukcyjnych

Palsa i pingo
to formy o lodowych jądrach:
pagórek palsa wzrasta w obrębie torfu, który przemarznięty w zimie jest
dobrym przewodnikiem ciepła i ułatwia tworzenie warstw i soczewek lodowych,
zaś w lecie lód jest chroniony przez torf nie zamarznięty (zły przewodnik
ciepła),
pagórek lub wzgórze pingo wzrasta na skutek dopływu wody:



z nie zamarzniętych talików (system zamknięty)



wód artezyjskich (system otwarty)

Na skutek degradacji formy powstaje zagłębienie (często z wodą) otoczone
wałem.

Formy związane z termokrasem powstające na skutek wytapiania lodu
gruntowego:



ałasy – zagłębienia powstające na skutek wytapiania lodu wypełniającego
szczeliny sieci poligonalnych



nalodzie – płytkie, rozległe zagłębienia powstające w obrębie dolin na

skutek wytapiania lodu, obfitej w wodę strefy czynnej, pogrzebanej pod
kolejnymi aluwiami. Dziś często wypełnione torfem.

Wpływ działalności człowieka na rozwój procesów peryglacjalnych



usuwanie roślinności



sprasowywanie gleby przez pojazdy mechaniczne



prowadzenie i budowanie różnego typu emitorów ciepła (rurociągi,
przewody kanalizacyjne, budynki mieszkalne itp.)

i sposoby ochrony środowiska naturalnego.

5

Pytania



Jak rozumiem termin „peryglacjał”?



Jakie procesy dominują w strefie peryglacjalnej?



Jakie wyróżniamy regiony klimatu peryglacjalnego i czym się
charakteryzują?



Co to jest wieloletnia zmarzlina i strefa czynna?



Wyjaśnij jak powstaje lód gruntowy na skutek zamarzania gruntu.



Od czego zależy efektywność działania mrozu w gruncie?



Jakie procesy powodują wietrzenie mrozowe?



Wyjaśnij procesy pęcznienia i podnoszenia mrozowego.



Czym wyróżniają się procesy fluwialne w strefie peryglacjalnej?



Czym wyróżniają się procesy eoliczne w strefie peryglacjalnej?



Jakie wyróżniamy typy gruntów strukturalnych i jak one powstają?



Jak powstaje pagórek palsa?



Jak powstaje pagórek lub wzgórze pingo i jak ulega degradacji?



Omów formy związane z termokrasem.



Jaki jest wpływ działalności człowieka na rozwój procesów
peryglacjalnych?



Sposoby ochrony środowiska peryglacjalnego przed wpływem
gospodarki?