Opracowała: mgr Sylwia Wysocka- Sollich, psycholog szkolny w ZSZ nr 3 w Gdańsku.
Psychologiczne koncepcje człowieka:
psychologia humanistyczna i psychologia poznawcza.
W ciągu lat stworzono rozmaite podejścia teoretyczne opisujące i wyjaśniające osobowość, na podstawie których opracowano oraz wyznaczono kierunki badań nad zachowaniem człowieka. Każde z podejść opiera się na pewnych podstawowych założeniach na temat natury człowieka, pewnych teoriach służących wyjaśnianiu ludzkiego zachowania oraz pewnych odmianach metod badawczych.
W mojej pracy chciałbym przedstawić pogląd na funkcjonowanie człowieka i naturę ludzką, jakie reprezentuje psychologia humanistyczna i psychologia poznawcza.
PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA
Psychologia humanistyczna ukształtowała się w latach 60 na gruncie psychologii amerykańskiej. Typ filozofii do jakiej nawiązuje psychologia humanistyczna, to filozofia podmiotu: fenomenologia, egzystencjalizm i personalizm, a raczej wzajemne przenikanie się tych prądów myślowych. Miały one na celu dostarczenie psychologii humanistycznej koncepcji natury człowieka, będącej wzorcem pozytywnym.
Do tej pory w psychologii dominowały dwie szkoły: psychoanaliza, zainteresowana przede wszystkim obrazem człowieka zdeterminowanego nieświadomymi popędami oraz behawioryzm, traktujący ludzi jako mechanizmy podlegające oddziaływaniu środowiska zewnętrznego.
Psychologia humanistyczna, stanowiąca trzecią znaczącą teorię prezentuje holistyczne, czyli całościowe i personalistyczne ujęcie człowieka, zajmując się tym, co może być korzystne dla życia jednostki. Jest to wizja człowieka wolnego, bogatego w możliwości rozwoju i samorealizacji, która podkreśla wyjątkowość człowieka i możliwość wyboru własnej drogi życiowej. Psychologia humanistyczna posiada optymistyczną wymowę, postrzegając ludzi jako walczących o wykorzystanie własnych możliwości, osiągnięcie maksimum osobistego rozwoju, mimo indywidualnych ograniczeń. Według psychologów o aspiracji humanistycznej, głównym celem psychologii powinna być koncentracja na subiektywnym i świadomym doświadczeniu jednostki, a także pomoc człowiekowi w wykorzystaniu potencjału jego rozwoju psychicznego. Zwraca uwagę na różnorodność doświadczenia wewnętrznego, kontakty międzyludzkie i ich wpływ na duchowe dojrzewanie człowieka. Według J. Bougental 'a „Ostatecznym celem psychologii humanistycznej jest pełen opis tego, co to znaczy żyć w sposób ludzki”.
Psychologia humanistyczna posiada także aspekt teoretyczny, określający jej program i metody badawcze, ale też aspekt praktyczny, mianowicie kontakt z ludźmi, jako że stanowi ona ambitny program społeczny, który poprzez zmianę jednostek ma na celu ulepszenie społeczeństwa.
Jednym z wiodących teoretyków podejścia humanistycznego jest Carl Rogers, którego teoria wywodzi się z praktyki klinicznej, na podstawie której autor opracował terapię skoncentrowana na kliencie. Podstawą procesu terapeutycznego jest stworzenie ciepłej, pełnej akceptacji atmosfery przez terapeutę, tak aby pacjent uzyskał siłę i motywację do uświadomienia sobie prawdziwych uczuć i doświadczeń.
Rogers kładzie silny nacisk na własne doświadczenie jednostki, na jej uczucia i wartości oraz wszystko to, co składa się na psychiczne życie wewnętrzne. Stąd też centralnym pojęciem jego teorii jest pojęcie „ja” (self).
Ważne składniki tej wielowymiarowej struktury stanowią: „ja” idealne (jaki naprawdę chciałbym być), „ja” rzeczywiste (jaki uważam, że naprawdę jestem). „Ja” realne stanowi opis osoby, jej właściwości oraz relacji ze światem, odpowiada na pytanie: „jaki jestem?” Natomiast „ja” idealne reprezentuje te właściwości i relacje ze światem, jakie osoba chciałaby mieć. W psychologii przyjmuje się, że rozbieżność między „ja realnym” a „ja idealnym” jest wskaźnikiem stosunku do samego siebie określanego jako poziom samoakceptacji. Wystąpienie takiej niespójności wiąże się z niespełnieniem osobistych nadziei i pragnień, rodząc emocje rozczarowania i frustracji.
Jedną z technik redukowania rozbieżności między „ja realnym” a „ja idealnym” jest wprowadzanie zmian w posiadanych właściwościach, kreowanie siebie według pewnego wzorca. Ludzie zachowują się w sposób zgodny z posiadanym obrazem samego siebie i skłonni są odrzucać lub zniekształcać napływającą informacje, która jest zagrażająca dla ich „ja”. Wykazują także skłonność do obrony pozytywnego przekonania o sobie, dokonując reinterpretacji zdarzeń przeszłych i interpretacji zdarzeń bieżących w taki sposób, by podtrzymać pozytywną opinię na swój temat.
Rogersowska teoria osobowości zakłada, że każda osoba jest czymś niepowtarzalnym, a jej podstawową potrzebą jest potrzeba uznania, akceptacji ze strony innych członków społeczeństwa i potrzeba szacunku dla samego siebie. Zatem ludzie rodzą, się z dążeniem do aktualizacji, czyli motywacją rozwoju i wzrostu, pragnieniem stania się dojrzałą, w pełni zdrową jednostką. Rogers wyodrębnia dostępne świadomości dążenie „ja” do doskonalenia się, większej niezależności, samodzielności.
Aby odpowiedzieć dlaczego ludzie postępują w taki, a nie inny sposób należy również przyjrzeć się bliżej potrzebom oraz celom, czyli podstawowym motywom kształtującym zachowania i działania poszczególnych jednostek. Autorem jednej z bardziej znanych koncepcji motywacji jest Abraham Maslow, zaliczany do czołowych przedstawicieli psychologii humanistycznej. Wyróżnił on dwa rodzaje motywacji: motywy obrony, czyli potrzeby redukcji fizjologicznych napięć (głód, pragnienie) oraz motywy wzrostu, związane z potrzebą rozwijania się i wykraczania poza swój stan aktualny. Według Maslow'a wszystkie potrzeby są wrodzone i obecne u wszystkich ludzi. Są to:
potrzeby fizjologiczne (potrzeby homeostatyczne np. wody, soli, stałej temperatury)
potrzeby bezpieczeństwa (uwolnienie od strachu, lęku; potrzeba stabilizacji, opieki)
potrzeby miłości i przynależności (bliskie związki zażyłości, przyjaźni, miłości, kontaktów międzyludzkich)
potrzeby uznania i szacunku (wysoka ocena samego siebie i ze strony innych ludzi)
potrzeby poznawcze (poszukiwanie wiedzy, nowości, podwyższanie kompetencji)
potrzeby estetyczne
potrzeby samorealizacji (realizacja samego siebie, własnych pragnień i możliwości, dążenie do rozwoju)
Potrzeby te ułożone są w sposób hierarchiczny, według stopnia ważności i uporczywości. Gdy zaspokojone zostaną potrzeby, pozostające niżej w hierarchii, wówczas do głosu dochodzą następne, reprezentujące wyższy szczebel tej drabiny potrzeb. Potrzeba samorealizacji określana jest jako metapotrzeba, zajmująca najwyższe miejsce w hierarchii, której pojawienie się warunkuje zaspokojenie wszystkich powyższych potrzeb. Zatem muzyk pragnął będzie malować, nauczyciel uczyć, gdyż potrzeba ta u każdego człowieka przejawia się na swój sposób. Omawiana hierarchia potrzeb nie jest jednak bezwzględnie stała. Np. u Mozarta czy Norwida występowało dążenie do twórczości, mimo niezaspokojenia bardziej podstawowych potrzeb. Bywają też ludzie, u których silniejsza jest potrzeba szacunku, niż miłości.
Zarówno Rogers, jak i Maslow postrzegali człowieka jako istotę dążącą do realizacji swoich potencjalnych możliwości, osiągnięcie pełni egzystencji, mimo indywidualnych ograniczeń. Jako warunek osiągnięcia zdrowia psychicznego psychologowie widzieli zdolność do samoakceptacji i świadomość własnych potrzeb i aspiracji. Jednakże Rogers podkreślał bardziej wagę obrazu własnej osoby, natomiast Maslow rolę motywów, jakie kierują ludźmi.
Podejście humanistyczne spowodowało zainteresowanie psychologów subiektywnym doświadczeniem jednostki oraz znaczeniem samoakceptacji w prawidłowym funkcjonowaniu psychicznym. Psychologia humanistyczna wyraża pełen nadziei pogląd na naturę człowieka, opierając się na przekonaniu, że każda jednostka posiada potencjalne zdolności zdrowego i twórczego rozwoju. Zaś niepowodzenia w realizacji owych możliwości wiążą się z ograniczającym wpływem rodziny, szkoły i innych presji społecznych. Natomiast główne zarzuty wobec psychologii humanistycznej opierają się na trudnościach w weryfikacji tej teorii, bazującej na nieścisłych definicjach.
PSYCHOLOGIA POZNAWCZA
Podejście poznawcze zrodziło się jako reakcja na pewne niedostatki teorii uczenia się, behawioryzmu, w połowie lat pięćdziesiątych XX- ego wieku. Inspiracją zewnętrzną do rozwoju tego kierunku stał się ogromny postęp techniki komputerowej oraz prace badawcze nad tzw. sztuczną inteligencją. Na rozwój psychologii poznawczej bezpośredni wpływ miała psychologia postaci, teoria stylów poznawczych Witkina, teoria zachowania celowego Tolmana, czy też teoria dysonansu poznawczego Festingera.
Inaczej niż np. behawioryści, czy psychoanalitycy, reprezentanci podejścia poznawczego nie bronią żadnej jednolitej teorii, nie można też wskazać żadnego, najbardziej wpływowego teoretyka, w porównaniu z Freudem czy Maslowem. Jednakże to, co jest wspólne dla psychologów poznawczych, to przywiązanie wagi do badania umysłowych procesów determinujących zachowanie i nadających sens światu otaczającemu jednostkę.
Psychologowie poznawczy sądzą, że aby w pełni zrozumieć zachowanie człowieka, należy zbadać to, co się dzieje w jego wnętrzu. Słusznie zatem psychologia poznawcza podkreśla, że nie zrozumiemy tego, jak ludzie porozumiewają się za pomocą języka, przyswajają zasady postępowania, doświadczają emocji itd., dopóki nie odkryjemy tego, co dzieje się w ludzkim umyśle. Do wewnętrznych procesów, zwanych procesami pośredniczącymi (między bodźcem a zachowaniem) zaliczamy: percepcję, myślenie, rozwiązywanie problemów, procesy językowe i pamięć. Procesy poznawcze nie funkcjonują oddzielnie i przypadkowo, lecz są zorganizowane. Stąd też umysł ludzki porównywalny jest do komputera, a ludzie postrzegani jako jednostki przetwarzające informacje, niczym urządzenia, które pobierają informacje z zewnątrz, kodują je i interpretują, a następnie magazynują i wykorzystują dane.
Twórcy psychologii poznawczej traktują człowieka jako samodzielny układ informacyjny, który nie tylko asymiluje dane ze środowiska, lecz również aktywnie je tworzy. Ludzkie zachowanie sterowane jest przez struktury poznawcze, które stanowią system informacji o świecie zewnętrznym, jak i własnej osobie. Informacje zawarte w strukturach poznawczych pozwalają człowiekowi na formowanie oczekiwań, dzięki którym może przewidzieć, co się zdarzy po podjęciu działania.
Zatem bardziej szczegółowo paradygmat poznawczy w psychologii osobowości dotyczy zrozumienia, wyjaśnienia i przewidywania postępowania poszczególnych ludzi, dzięki zebraniu informacji nabytych przez człowieka w toku osobistego doświadczenia, ujętych w tzw. reprezentację poznawczą. Znacząca rola pojęcia „ja” w podejściu poznawczym uwidacznia się w nadawaniu całościowego sensu doświadczeniom oraz procesom kontroli i samoregulacji, zarazem zapewniając odpowiednią integrację i adaptację do rzeczywistości.
Jedną z ważniejszych koncepcji w ramach nurtu poznawczego jest teoria konstruktów (pojęć) osobistych Kellego. Osobowość zbudowana jest z konstruktów osobistych, czyli dwubiegunowych pojęć, służących do charakteryzowania obiektów naszego poznania (np. osób, sytuacji) oraz wydobywaniu podobieństw i różnic między nimi. Podejście to opiera się na założeniu, że człowiek jest badaczem, kreującym na swój użytek obraz siebie i świata zewnętrznego. Tworzenie to przybiera postać indywidualnego systemu pojęć osobistych, który w kategoriach psychologicznych może być interpretowany jako osobowość. Każdy człowiek dokonuje obserwacji, poszukuje zależności, konstruuje hipotezy i teorie na określony temat, przewiduje i kontroluje swoje przewidywania. Stąd poznanie polega na stałym doskonaleniu interpretacji świata, na dostosowywaniu przewidywań do realnego przebiegu procesów. Pojęcia wchodzące w skład indywidualnego systemu mają budowę dwubiegunową, np. racjonalny- emocjonalny, interesujący- nudny, a dzięki zastosowaniu tego systemu do bieżących informacji, konstruujemy nasze doświadczenie, nadając mu sens. W odniesieniu do tego bipolarnego układu można przyporządkować ludzi na skali np. inteligentny- głupi, co w kontakcie z nimi pozwoli antycypować zdarzenia. Bogactwo pojęć w systemie wpływa na umiejętność przewidywania zdarzeń zachodzących w otaczającej człowieka rzeczywistości. Natomiast gdy człowiek staje się uczestnikiem zdarzeń wychodzących poza jego aktualne doświadczenie, pojawia się lęk, wynikający z niemożności interpretacji. Wówczas zachodzi potrzeba wzbogacenia i rozbudowy o nowe konstrukty, istniejącego dotychczas systemu pojęć.
Do określenia systemu pojęć osobistych tworzonych w ciągu życia danego człowieka na drodze eksperymentalnej służy metoda zwana Reptestem. W badaniach prosi się osobę, by określiła podobieństwo dwu z trzech przedstawionych mu ról społecznych (np. matki, żony, siostry) oraz przeciwstawiła je roli trzeciej. Po kilku próbach analizuje się stosowanie konstruktów wobec poszczególnych osób lub procesów jako całości.
Reasumując, fundamentalnym zadaniem osobowości jest przewidywanie zdarzeń, możliwe dzięki obecności strukturalnych powiązań między konstruktami, które są sposobem widzenia, interpretowania rzeczy i zdarzeń podobnych pod pewnymi względami i niepodobnych pod innymi. Patrząc na świat przez pryzmat konstruktów, człowiek dokonuje antycypacji zdarzeń. Każda osoba ma indywidualny system konstruktów, co stanowi o niepowtarzalności perspektywy, z której dana jednostka spostrzega świat. Dlatego też system konstruktów stanowi czynnik ukierunkowujący zachowania względnie subtelne i wieloaspektowe.
Badania przeprowadzane przez psychologów poznawczych akcentują rolę procesów poznawczych w funkcjonowaniu człowieka, pomagają w ich zrozumieniu, a także zwracają uwagę na takie praktyczne problemy, jak np. poprawienie efektywności pamięci. Natomiast słabość podejścia poznawczego leży w jego niewielkiej wewnętrznej integracji. Nie istnieje jedna spójna teoria integrująca wszystko w wyraźne ramy. Można powołać się na jedną z poznawczych teorii emocji, dysonansu poznawczego lub też percepcji społecznej, a i tak terminologia i ujęcie będzie za każdym razem nieco inne.
Krytyce poddawana jest także metafora procesów przetwarzania informacji oraz model człowieka maszyny, stąd też często jest nazywana „psychologią człowieka bez duszy” . Analogia komputerowa nie jest w stanie ująć zasadniczych różnic między ludźmi i maszynami. Ten sposób podejścia do jednostki nie oddaje w pełni jego subtelności i wyjątkowości w uleganiu emocjom i zachowaniom irracjonalnym.
Przedstawione przeze mnie psychologiczne koncepcje stanowią niezwykle cenne i ciekawe źródło wiedzy o człowieku, naturze ludzkiej, jaka rządzi jego postępowaniem. Chociaż zarówno psychologia humanistyczna, jaki psychologia poznawcza, koncentruje się na nieco innym aspekcie psychiki jednostki, prezentuje odmienną koncepcję osoby, myślę że jeszcze bardziej dogłębna analiza porównawcza mogłaby wykazać między nimi wiele różnic, ale i wiele analogii w trakcie wyjaśniania życia i aktywności człowieka.
BIBLIOGRAFIA
Hall C.S., Lindzey C. (1990). Teorie osobowości. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Jachnis A., Terelak F. (1998). Psychologia konsumenta i reklamy. Bydgoszcz. Oficyna Wydawnicza. Branta.
Malim T., Birch A., Wadeley A. Wprowadzenie do psychologii. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Mądrzycki T. (1996). Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. Gdańsk. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Rosińska Z., Matusewicz C. (1987). Kierunki współczesnej psychologii - ich geneza i rozwój. Warszawa. PWN.
Sperling A.P. (1995). Psychologia. Poznań. Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.
Zimbardo P.G., Ruch F.L. (1997). Psychologia i Życie. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN
5