KONTRATYPTY POZAPROCESOWE
Aneta Johaniewicz
Grupa A
Kontratyp - okoliczności wyłączające bezprawność czynu określane są mianem kontratypu. Innymi słowami - postępowanie, które w normalnych warunkach jest bezprawne, staje się prawnie dozwolone ze względu na zaistnienie określonych przesłanek.
Czyn bezprawny - zachowanie polegające na działaniu sprzecznym z prawem lub niedopełnieniu obowiązku wynikającego z normy prawnej.
Do kontratypów poza procesowych zaliczamy:
Zgoda pokrzywdzonego ( zgoda dysponenta dobrem).
Nie ma przestępstwa jeżeli naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego nastąpiło za zgodą „pokrzywdzonego”, a właściwie za zgodą dysponenta dobrem.
Mówiąc o zgodzie dysponenta dobrem jako o okoliczności wyłączającej odpowiedzialność karną, mamy na myśli tylko te sytuacje, gdy czyn sprawcy wypełnia znamiona przestępstwa. Wtedy, gdy zgoda dysponenta dobrem powoduje, że znamiona przestępstwa w ogóle nie zostały wypełnione, nie ma potrzeby powoływania się na nią, ponieważ problem przestępczości czynu w ogóle nie powstaje.
Zgoda pokrzywdzonego jest prawnie skuteczna jeżeli spełnia warunki:
pokrzywdzony musi być pełnoletni i poczytalny
zgoda musi być udzielona przed i utrzymana w trakcie czynu tzn. musi istnieć w chwili czynu, jest to bowiem zgoda na naruszenie określonego dobra, a nie akceptacja takiego naruszenia. Taka późniejsza akceptacja może mieć tylko znaczenie procesowe przy przestępstwach prywatnoskargowych, bo jeśli pokrzywdzony nie złoży skargi to do procesu dojść nie może ale nie znaczy to ze nie zostało popełnione przestępstwo.
zgoda udzielona w sposób wyrazisty i dobrowolny tzn. warunek dobrowolności zgody jest oczywisty i wynika z pojęcia zgody której nie ma, jeżeli oświadczenie dysponenta dobrem jest wymuszone. Dobrowolności nie ma, jeżeli dysponuje dobrem osoba niepoczytalna lub dziecko nie mogące rozpoznać znaczenia zgody.
zgoda musi dotyczyć dóbr ściśle osobistych tzn. takich dóbr jak wolność, nietykalność cielesna, minie. Można też dysponować swoim bezpieczeństwem, np. można podjąć się pracy polegającej na udziale w niebezpiecznym programie cyrkowym. Zakres swobodnej dyspozycji dotyczy , oczywiście osób dorosłych. W odniesieniu do małoletnich ma on zakres węższy. Dziecko może się zgodzić np. na zadawanie mu lekkich uderzeń (w trakcie zabawy), ale już jego zgoda na zrobienie mu tatuażu będzie prawnie nieskuteczna.
Zabiegi lecznicze
Czynności lecznicze łączą się z ryzykiem spowodowania niezamierzonych negatywnych skutków w postaci pogorszenia stanu zdrowia pacjenta, uszkodzenia ciała lub śmierci pacjenta. Spowodowanie takich skutków nie ma jednak charakteru przestępczego, jeżeli były spełnione następujące warunki:
czynności te muszą być dokonane przez osobę uprawnioną,
czynność musi być podjęta za zgoda pacjenta,
czynność musi być podjęta w celu leczniczym, z zachowaniem wszelkich prawideł sztuki leczniczej tzn. czynność musi być podjęta w celu diagnostycznym lub terapeutycznym. Nie wyłącza odpowiedzialności karnej spowodowanie negatywnego dla pacjenta skutku przez działanie, które było błędne z punktu widzenia medycyny, np. podanie nieprawidłowej dawki leku, niewłaściwe zdezynfekowanie narzędzi chirurgicznych, zaniechanie niezbędne w danej sytuacji badań lekarskich.
Leczenie nie może odbywać się bez zgody chorego (art. 33-34 ustawy o zawodzie lekarza z 5.12.1996r., Dz. U. Z 1997r. Nr.28, poz.152). Zabieg bez zgody pacjenta jest przestępstwem z art. 192 KK,
3. Karcenie małoletnich
Wyłączenie przestępczości czynu dotyczy również pewnych czynności wychowawczych. Nie stanowi przestępstwa czyn, wypełniający znamiona naruszenia nietykalności cielesnej( art. 217 KK), jeżeli mieści się on w ramach tzw. dozwolonego karcenia nieletnich. Karcenie nieletnich jest w prawie polskim pozaustawową okolicznością wyłączającą odpowiedzialność karną. Uzasadnienie jej początkowo opierało się na przekonaniu, że cielesne karcenie dzieci jest niezbędne dla ich dobrego wychowania, że jest czynnością społecznie pożyteczną. Współcześnie prawo karne toleruje karcenie małoletnich jako uprawnienie wychowawcze rodziców, ale na zasadzie liczenia się z pewnym faktem społecznym.
Karcenie musi spełniać pewne warunki, mianowicie:
musi być podjęte przez osobę uprawnioną tzn. uprawnieni do karcenia są tylko rodzice lub prawni opiekunowie, a nie nauczyciele, wychowawcy w internacie lub sąsiedzi.
musi być podjęte w celach wychowawczych np. karcenie dzieci bez związku z konkretnym przewinieniem, lecz tylko dla rozładowania złego humoru rodzica, czy też karcenie na zapas.
musi mieć związek z określonym zachowaniem
nie może to być drastyczne, nie może być znęcania się oraz nie może przekraczać pewnego stopnia intensywności tzn. karcenie musi przybierać akceptowana społecznie formę. Nie może polegać na znęcaniu się (art. 207KK) ani na powodowaniu uszkodzenia ciała dziecka lub spowodowani zagrożenia jego życia.
W ramach działalności wychowawczej rodzice mają też prawo wykonywać inne czynności , które wypełniają znamiona niektórych przestępstw przeciwko wolności. Np. otwieranie przez rodziców listów przychodzących do dzieci w celu sprawdzenia, czy nie utrzymują kontaktów z osobami wywierającymi na nie niekorzystny wpływ nie będzie przestępstwem z art. 191 lub 189KK.
4. Ryzyko sportowe.
Uprawianie niektórych sportów łączy się z natury rzeczy dla uprawiającego daną dyscyplinę z naruszeniem nietykalności cielesnej zawodnika (boks, zapasy). Zachowania takie nie są przestępstwem, ponieważ następują za zgoda uprawiającego dana dyscyplinę sportową. Jednak powstaje odrębny problem, gdy w czasie uprawiania sportu następuje nieszczęśliwy wypadek w postaci uszkodzenia ciała lub śmierci zawodnika lub kibiców. W takich przypadkach wyłączenie przestępczości czynu ma miejsce tylko wtedy, gdy skutki te zostały spowodowane w ramach tzw. ryzyka sportowego.
Działanie ma miejsce w ramach ryzyka sportowego, jeżeli zostały spełnione następujące warunki:
uprawianie danej dyscypliny sportu jest dozwolone tj. jeżeli nie zostało to w drodze wydania odpowiednich przepisów, zabronione przez państwo.
działanie podjęte było w celu sportowym tzn. w celu osiągnięcia celów wynikających z reguły danej dyscypliny sportowej (strzelenia bramki, zadania ciosu) a nie w celu odegrania się na przeciwniku.
nie zostały naruszone reguły danej dyscypliny sportowej tzn. chodzi tu o tę grupę reguł, która ma na celu bezpieczeństwo współuczestników zawodów. Na przykład spowodowanie śmierci bramkarza w czasie meczu piłkarskiego przez usiłowanie kopnięcia piłki w sytuacji, gdy reguły gry nakazują już powstrzymanie się od tego działania, będzie wykluczało powołanie się sprawcy na ryzyko sportowe.
Powołanie się na ryzyko sportowe jako na okoliczność wyłączającą przestępność czynu odnosi się nie tylko do oficjalnie organizowanych zawodów sportowych lecz do wszystkich sytuacji uprawiania sportu, jeżeli tylko zostały spełnione przesłanki tego ryzyka.
Działanie w ramach obowiązków i uprawnień.
Działanie, które jest realizacją obowiązków lub uprawnień, służbowych, które w innych warunkach wypełniłyby znamiona przestępstwa - nie jest przestępstwem (np. użycie przymusu fizycznego, naruszenie tajemnicy korespondencji)
Uprawnienia i obowiązki wynikają z różnorodnych przepisów prawa, zwłaszcza dotyczących funkcjonariuszy publicznych.
Określa się jako kontratyp pozakodeksowy, gdyż muszą spełniać wspólne dla wszystkich warunki:
kompetencja rzeczowa i miejscowa podmiotu do dokonania określonej czynności (np. sąd lub prokurator jest upoważniony do wydania postanowienia o przeszukaniu mieszkania0
istnienie określonej prawem podstawy prawnej i faktycznej dla dokonania danej czynności,
realizacja czynności służbowej musi być zgodna z warunkami określonymi przez odpowiednie przepisy prawa.
Naruszenie warunków legalności czynności opartych na uprawnieniach lub obowiązkach powoduje, że czynności te z prawnych przekształcają się w bezprawie.
Zwyczaj
Przestępczość czynu może być wyłączona przez fakt, że mieści się ona w ramach pewnego, społecznie akceptowanego zwyczaju. W literaturze wskazuje się dwa rodzaje sytuacji:
Dotyczy wręczenia prezentu pełniącym funkcję publiczną, jest to m. in. zwyczaj dawania napiwków. Jest to o tyle nie trafione, że dawanie napiwków odnosi się tylko do osób, które nie pełnią funkcji publicznej, jak tego wymagają przepisy o łapownictwie. Przyjmując napiwek nie wypełniają oni znamion tego przestępstwa, a więc powoływanie się na zwyczaj w celu uchylenia przestępczości czynu jest zbyteczne. Przyjmuje się pewne generalne zasady jeżeli mamy do czynienia z osobami pełniącymi funkcje publiczną np. nauczyciel, lekarz. Przede wszystkim wręczenie prezentu nie może następować na żądanie obdarowanego, a tym bardziej nie może on uzależniać czynności urzędowych od otrzymania prezentu. Po drugi prezent wręcza się dopiero po dokonaniu czynności i nie jest to wcześniej obiecane. Po trzecie prezent nie może wykraczać poza pewne zwyczajowe ramy. Mogą to być kwiaty, czekoladki, książki, ale nie pieniądze oraz rzeczy o bardzo dużej wartości materialnej lub rzeczowej.
W ramach zwyczaju mieści się podarowanie chirurgowi butelki koniaku przez wdzięczność pacjenta w związku udana operacją, ale nie w związku z pozytywnym orzeczeniem w sprawie rentowej.
Drugi dotyczy zwyczajowo przyjętych czynów, polegających na naruszeniu nietykalności cielesnej przez oblanie wodą w tzw. lany poniedziałek („śmingus -dyngus”). W rzeczywistości zakres społecznej tolerancji wobec „śmigusa - dyngusa” znacznie się zawęził. Można przyjąć, że jest on traktowany jako zwyczaj legalizujący naruszenie nietykalności cielesnej tylko w kręgu osób, które się znaja i traktują to jako rodzaj zabawy, co do której isnieje zgoda wszystkich uczestników.
Rozkaz i ostateczna potrzeba.
Obowiązek wykonania rozkazu wiąże się z panującą w wojsku zasadą dyscypliny i podporządkowania. Odmowa wykonania rozkazu albo wykonanie go niezgodnie z jego treścią pociąga za sobą kary dyscyplinarne a także groźbę sankcji karnej, jeżeli dowódca jednostki wojskowej złożył wniosek o ściganie karne.
W polskim prawie przyjęto zasadę umiarkowanego posłuszeństwa, którego granicę wyznacza świadomość rozkazu. „ Nie popełnia przestępstwa żołnierz, który dopuszcza się czynu zabronionego będącego wykonaniem rozkazu, chyba, że wykonując rozkaz umyślnie popełnia przestępstwo”. - art. 318KK.
Podwładny odpowiada tylko wówczas, gdy uświadomił sobie, iż w wykonaniu rozkazu popełnił przestępstwo i chce tego lub na taka możliwość się godzi.
Ten kto wydał rozkaz ponosi odpowiedzialność za jego skutki jako sprawca wydając polecenie jego popełnienia osobie uzależnionej.
Rozkaz dotyczy polecenia określonego działania lub zaniechania wydane służbowo żołnierzowi przez przełożonego lub uprawnionego żołnierza starszego stopniem. Nie stanowią natomiast rozkazu regulaminu, instrukcje i inne akty wewnętrznego prawa wojskowego o charakterze ogólnym.
8. Samopomoc legalna
Samopomoc legalna uchyla bezprawie karne jeżeli jest dozwolona przepisami cywilnoprawnymi ( zajęcie zwierzęcia wyrządzającego szkodę)
Ryzyko nowatorstwa.
Art. 27§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze, a oczekiwanie jej osiągnięcia, celowość oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy.
Jeżeli w eksperyment zaangażowany jest człowiek (jako obiekt) to warunkiem jego legalności jest zgoda, udzielona po należytym poinformowaniu go o spodziewanych korzyściach i grożących mu ujemnych skutkach oraz prawdopodobieństwie ich powstania, jak również o możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie.
Biografia
Lech Gardocki „Prawo Karne” wydanie 8 Warszawa 2002r. Wydawnictwo C. H. Beck
Roman Góral „ Kodeks karny praktyczny komentarz” Wydawnictwo Zrzeszenia Pracowników Polskich Warszawa 1998r
http://pl.wikipedia.pl