Genowefa Kruczkowska
Elżbieta Mechlińska
Temat: Postawa etyczna i moralna nauczyciela
Problematyka moralna nabiera szczególnego znaczenia w tych zawodach, w których podstawowe działania profesjonalne związane są z bezpośrednią obecnością drugiego człowieka, na którego są w sposób wyrazisty nakierowane. Postawy etyczne nauczyciela-wychowawcy regulowane są formami określonymi przez pracodawcę oraz ustawodawcę, jak i w oparciu o system i hierarchię uznawanych wartości. Moralne powinności nauczyciela wchodzą w skład treści jego etyki zawodowej. Czynnikami decydującymi o treści, zakresie i strukturze etyki zawodowej są: tradycje zawodowe, wewnętrzna hierarchia zawodowa, kwalifikacje, kompetencje i uprawnienia zawodowe, a także charakter pracy. Zwłaszcza gdy bierze się pod uwagę jego dwupodmiotowy Charakter nauczyciel-uczeń. Postawy moralne tworzą etykę lub deontologię zawodową i regulują zasady współżycia członków grupy zawodowej. Etyka ta powstaje w bezpośrednim związku z tym co bywa nazwane honorem a godnością zawodu. Tak rozumiana etyka pozwala znajdować odpowiedzi na pytania:
1. Jak należy postępować wykonując swój zawód, aby można orzekać, iż postępowanie to zasługuje na miano postępowania moralnego.
2. Co w postępowaniu profesjonalnym zasługuje na ocenę „dobre-złe”
Etyka zawodowa stawia przed nauczycielem-wychowawcą specyficzne zadania moralne, wprowadza określone wartości etyczne wiąże się z istotą i rolą społeczną danego zawodu, wskazuje zasady moralnego postępowania.
Dyskomfort moralny w zawodzie nauczyciela ujawnia się we wzroście aspiracji i potrzeb a niemożliwości ich realizacji na poziomie równorzędnym do poziomu inteligencji jako społecznej grupy odniesienia.
Na rolę zawodową nauczyciela składają się trzy podstawowe funkcje:
dydaktyczna, związana z przekazywaniem wiedzy, rozwijaniem i doskonaleniem umiejętności;
wychowawcza, czyli kształtowanie umiejętności społecznych, systemu wartości i tożsamości;
opiekuńcza, polegająca na trosce o zaspokojenie potrzeb biologicznych i psychicznych uczniów, zapewnieniu im poczucia bezpieczeństwa.
Z tych trzech funkcji wynikają konkretne powinności wychowawcze.
W świetle refleksji deontologii nauczycielskiej podstawowymi wyznacznikami postaw moralnych i powinności etycznych nauczyciela są jego godność, prawość i odpowiedzialność. W przypadku nauczyciela do pierwszoplanowych sprawności moralnych deontologia nauczycielska zalicza: autokratywność, samodyscyplinę, subordynację, sumienność oraz pracowitość (A.M. de Tchorzewski).
Deontologia przybiera często formę kodeksu etycznego danego zawodu, opisującego akceptowany społecznie ideał. W zawodzie nauczyciela obowiązują następujące normy etyczne:
• obowiązki moralne wobec wychowanków i uczniów;
• obowiązki moralne wobec własnej grupy zawodowej;
• obowiązki moralne wobec środowiska lokalnego i całego społeczeństwa.
nauczyciel ma być nie tylko porządnym nauczycielem, ale porządnym człowiekiem,
nauczyciel powinien świadczyć o swej postawie poprzez stosunek do obowiązków zawodowych - zaangażowany, punktualny, gotowy do podjęcia dodatkowego wysiłku aby pomóc uczniom, którzy tego wymagają.
Miarą moralnej wartości nauczyciela jest też jego stosunek do innych nauczycieli . Nauczyciel nie może prowadzić „ podwójnego życia” tzn. w szkole stara się postępować moralnie dobrze, natomiast poza pracą przestaje przestrzegać obowiązujących norm.
Nauczyciel powinien zdawać sobie sprawę z faktu ,że niezależnie od treści, które on przekazuje, jego faktyczna postawa życiowa ma wpływ na postawy wychowanków.
Uważam ponadto, że nauczyciel powinien być wolny od nałogów. Bo ileż warte są słowa nauczyciela, który mówi o szkodliwości palenia papierosów a sam pali.
Nauczyciel powinien kierować się prawdą i własnym sumieniem. Cały sens moralności opiera się na tym ,że wszelkie odgórne zarządzenia prześwietlamy wewnętrznym głosem naszego sumienia.
Nauczyciel powinien być świadkiem prawdy i swoim życiem świadczyć o prawdzie i o wartościach, które głosi. Należy pamiętać, że świadectwo nauczyciela, który zakorzenia się w prawdzie jest świadectwem przyjaciela.
Prawda a nie posłuszeństwo nauczycielowi lub zewnętrznym regułom jest najważniejsze
Nauczyciel powinien demaskować kłamstwo, szczególnie natury moralnej, które przybiera maskę dobra, jak również nauczyciel powinien uczyć rozpoznawać, gdzie fałsz a gdzie prawda. Wychowawca powinien otaczać wychowanka dobrem, dużo mówić o złu jako przeciwieństwie dobra.
Nauczyciel to człowiek z poczuciem honoru i godności. Powinna go cechować rozwaga , którą budują umiejętności oceniania rzeczywistości wbrew narzucającym się opiniom i modom.
Nauczyciel to człowiek odważny. Ponieważ odwaga to podstawa autentyczności. Nauczyciel powinien pamiętać ,że wychowanie ma służyć człowiekowi- uczniowi aby wzrastał w człowieczeństwie, a rola nauczyciela polega na tym żeby najpierw uczyć człowieczeństwa a potem swojego przedmiotu. Nauczyciel ma wręcz obowiązek pomagać uczniowi w stawaniu się lepszym człowiekiem.
Nauczyciel powinien zaspakajać u dziecka potrzebę bezpieczeństwa. Jego wręcz zadaniem jest stworzenie atmosfery zaufania, serdeczności, spokoju, szacunku. Musi zabezpieczyć jego wolność.
Ponadto nauczyciel powinien spojrzeć na dziecko globalnie. Zwrócić uwagę na wszystkie sfery jego osobowości: duchową, intelektualną, emocjonalną, zmysłowa i fizyczną . Mądry nauczyciel traktuje ucznia integralnie z troską o jego rozwój.
Nauczyciel powinien być autorytetem, mistrzem, wędrowcem za którym podąża uczeń. Zawsze powinien iść parę kroków przed nim wskazując na rozstajach dróg właściwy kierunek i zachęcać do pójścia w dobrą stronę.
Przede wszystkim nauczyciel powinien mieć bliski kontakt z dzieckiem. Powinien wczuwać się w sytuację ucznia ( empatia) , spojrzeć na dany problem z perspektywy ucznia. Zaakceptować nawet jego negatywne uczucia, po to aby były one zachętą do podejmowania własnych działań przez ucznia.
Nie powinien ignorować uczuć dziecka. Natomiast powinien je szanować.
Nauczyciel to dobry psycholog, nie tylko wczuwa się w dziecko , ale potrafi rozładować cały emocjonalny bagaż z którym przychodzi dziecko z domu. Nauczyciel powinien patrzeć na dziecko przez pryzmat środowiska z , którego się ono wywodzi i problemów z , którymi się ono boryka.
Nauczyciel powinien podmiotowo traktować każdego ucznia.
Nauczyciel nie powinien stosować kar cielesnych, szantażu , nie grać na uczuciach. Powinien zachować wyraźny dystans fizyczny w obawie przed nadmierną fraternizacją (bratanie się, przyjaźnienie) nauczyciela z uczniami oraz w obawie przed zboczeniami seksualnymi, nauczyciel nie powinien przyjmować jakichkolwiek podarunków od uczniów, ich rodziców, bądź opiekunów.
Nauczyciel powinien być człowiekiem, który nie tylko mówi, ale ma również dar słuchania , nie powinien stosować zasady „ szufladkowania” uczniów ze względu na pochodzenie społeczne, uzdolnienia w danej dziedzinie czy zachowania.
Powinien być obiektywny w ocenie dziecka, nie kierować się własnymi uprzedzeniami.
Ponadto nauczyciel to człowiek twórczy, rozwijający się, a także dzieci, podchodzący do nich indywidualnie ( dobierając odpowiednie metody i środki).
Nauczyciel-wychowawca powinien być aktywny i otwarty człowiekiem opiekuńczym, ale nie nadopiekuńczym- uczyć dziecko samodzielności i rozwiązywania problemów.
Nauczyciel powinien być sprawiedliwy w osądach patrzyć na problem obiektywnie.
Nauczyciel powinien mieć obowiązki moralne wobec własnej grupy zawodowej co sprowadza się do wymogu powszechnej zgody i miłości braterskiej, do unikania za wszelką cenę waśni, które są źródłem zgorszenia młodzieży.
Obowiązek moralny względem przełożonych powinien opierać się na okazywaniu im bezwzględnego szacunku.
Do postaw moralnych zliczymy również: postawę otwartości
Postawa ta wymaga więc umiejętności bycia sobą. Do tego z kolei niezbędne wydaje się poznanie prawdy o sobie, o drugim człowieku, o świecie.
A. M. de Tchorzewski określa otwartość, obok postawy szczerości, prostolinijności i niezakłamania w urzeczywistnianiu wartości moralnych, jako jeden ze wskaźników postawy prawości. Prawość wychowawcy zaś jest gwarancją nienaruszalności godności osobistej wychowanka.
Otwartość jest umiejętnością wysłuchiwania ludzi od nas bardziej doświadczonych. Otwartość jest cechą relacji osobowości. Osoby otwarte na siebie są "razem" ze sobą, wspólnie podejmując działania.
Niewątpliwie początkiem otwartości jest rodzaj empatii, a więc zdolność postawienia siebie na miejscu drugiej osoby i odbierania w podobny sposób zachodzących wydarzeń oraz odczuwania podobnych emocji (radość, smutek).
Postawa otwartości, a zarazem postawa empatii, przejawia się we wrażliwości emocjonalnej jednostki ludzkiej na aktualny stan psychiczny drugiego człowieka. Ujęcie otwartości jako postawy pozwala zwrócić uwagę na podmiotowość osoby, która jest w jakiejś relacji do innych. Postawa otwartości przejawia się w szacunku i odpowiedzialności za drugiego człowieka. Na początku przejawia się trwaniem przy drugiej osobie - wychowanku, towarzyszeniem mu, poznawaniem go. Postawa otwartości zatem, z czasem zrodzi zrozumienie wychowanka wynikające z bliskości i miłości. Wychowanek za przykładem towarzyszącego mu mistrza będzie stawał się otwartym wobec innych.
Miłość określa się różnorako w zależności od dziedziny wiedzy.
Czynny charakter miłości oznacza, iż człowiek kochający pragnie obdarowywać innych w sposób bezinteresowny. Ta pozbawiona nastawienia komercyjnego postawa wobec innych jest przejawem mocy, bogactwa, potęgi oraz żywotności wyrażających miłość.
Kolejnym składnikiem miłości, bez którego odpowiedzialność mogłaby się przerodzić w panowanie i posiadanie, jest poszanowanie.
Szacunek do osoby, mający swoje źródło w godności każdego człowieka - osoby ludzkiej, oznacza zdolność przyjmowania każdego człowieka takim, jakim jest. Szacunek zakłada brak chęci wyzysku, brak chęci "użycia" osoby kochanej dla własnych celów, a jednocześnie oznacza pragnienie rozwoju osoby dla jej własnego dobra.
Poznanie pozwala dostrzec drugiego człowieka na tle jego spraw, pozwala zbliżyć się do niego.
• Najważniejszą wartością dla nauczyciela i jego społecznej misji powinien być człowiek.
• Celem pracy nauczyciela winno być ukształtowanie człowieka do współżycia z innymi ludźmi poprzez rozwój intelektualny i wpływ wychowawczy.
• Nauczyciel powinien pojmować pracę i jej sens w taki sposób, jak pojmuje sens własnej godności osobistej.
• Kierowanie się odpowiedzialnością i sprawiedliwością winno być podstawą istnienia i współżycia nauczyciela z uczniami i wychowankami.
Powinności nauczyciela w dużym stopniu da się ukonkretnić. Wyodrębnić można przynajmniej kilka powinności nauczycielskich, które zawarte są w tzw. 10 mądrościach nauczyciela (Pielachowski):
1. Wiem, że przyszłość moich wychowanków w dużym stopniu zależy ode mnie.
2. Nigdy nie poniżam godności ucznia. Poniżony zawsze odpłaca złem.
3. W konflikcie z uczniami nie gorączkuję się, jestem sędzią a nie stroną.
4. Nie lekceważę własnych poleceń, zawsze kontroluję ich wykonanie.
5. Jestem cierpliwy, uczniowie mają prawo myśleć i działać wolniej ode mnie.
6. Lekcja jest dla uczniów - nie dla mnie. Mój sukces powstaje tylko z sukcesów moich uczniów.
7. Nie jestem nieomylny. Mądrość polega na przyznaniu się do błędu i naprawieniu go.
8. Autorytet nie polega na wzbudzeniu strachu, lecz na kompetencji, sprawiedliwości, konsekwencji wymagań.
9. Wymagania nie wykluczają życzliwości; nie zrzędzę, nie pouczam, czyn jest lepszy od mówienia, przykład lepszy od instrukcji.
10. Nie spodziewam się powierzchownej wdzięczności wychowanków. Jeśli zaszczepię im lepszą stronę mojej osobowości - będą mi wdzięczni przez całe życie.
Nauczyciel jest zawodem szczególnym; zawodem zaufania społecznego. Charakteryzuje go przede wszystkim praca z i dla drugiego człowieka - ucznia. Deontologiczny wymiar pracy nauczyciela jest szczególnym elementem etosu wychowawcy. Zatem deontologia nauczycielska wskazuje na konieczność respektowania moralnych zasad i norm, którymi nauczyciel powinien się kierować w ramach swojej profesjonalnej działalności.
Rangę problemów etyczno-deontologicznych zawodu nauczycielskiego wyznacza dwupodmiotowość procesów pedagogicznych. Podmiotem oddziaływania nauczyciela jest dziecko, dorastający, a także dorosły. Społeczność ludzka stawiała i stawia takie same wymagania. Najdoskonalszy system nakazów i zakazów oraz sankcji prawnych nie jest w stanie zastąpić przyswojonych i rozwijanych wartościowych norm etycznych według których postępować będzie nauczyciel. Kotarbiński „nauczyciel skazany jest na wielkość moralną”. Proces wychowania nie jest możliwy, jeśli nie opiera się na wartościach moralnych. Walory wychowawcze w działalności pedagogicznej zależą od miejsca wartości moralnych w całym procesie wychowania. Zatem zależą od doboru wartości do treści, stawiania ich w celach i ukazywania w ideałach.
Bibliografia
A. Molesztak, A. Tchorzewski, W. Wołoszyn- W kręgu wartości moralnych nauczyciela. W-wa 1996.
Redakcja A.M. Tchorzewski-Rola wartości i powinności moralnych w kształtowaniu świadomości profesjonalnej nauczycieli. Bydgoszcz 1994.
Pod redakcją A.M. Tchorzewskiego -Problemy etyczno-deontologiczne zawodu nauczycielskiego w okresie przemian ustrojowych w Polsce. Bydgoszcz 1993.
Pod redakcją A.M. Tchorzewskiego, Problemy etyczno-deontologiczne zawodu nauczycielskiego w okresie przemian ustrojowych w Polsce, Bydgoszcz 1993.
Tamże, s.10
Tamże, s.21
Redakcja A.M. Tchorzewski-Rola wartości i powinności moralnych w kształtowaniu świadomości profesjonalnej nauczycieli. Bydgoszcz 1994.
A. Molesztak, A. Tchorzewski, W. Wołoszyn- W kręgu wartości moralnych nauczyciela. W-wa 1996. s.77
5