XVI wiek obfitował w szereg zjawisk nazwanych przez historyków „Wielkimi odkryciami geograficznymi”. Doszło wówczas do odkrycia nieznanych do tej pory w Europie wielu nowych kontynentów. Oprócz tego zaskakująca jest ilość podróżujących i odkrywców w poszukiwaniu nowych terenów, a czasem nowych przygód. W okresie starożytnym i średniowiecznym znajomość świata ograniczała się do terenów Europy i Afryki Północnej. O wiele mniej znali Azję i pozostałe tereny. Informacje o innych kontynentach dochodziły od kupców, dyplomatów, a nawet szpiegów.
Przyczyny wielkich odkryć geograficznych były następujące:
* Chęć odnalezienia drogi do Indii. Do tej pory Europejczycy docierali po przyprawy korzenne przez Morze Śródziemne i Czerwone, Półwysep Arabski do Indii, jednak opanowanie terenów Konstantynopola i wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego przez Turków Osmańskich, wymusiło konieczność znalezienia innej drogi.
* Ujemny bilans handlowy między krajami Europy, a Bliskim Wschodem.
* Chęć sprowadzenia przypraw korzennych tj. imbir, gałka muszkatołowa, pieprz, wanilia, cynamon po cenach niższych z pominięciem pośredników.
* Poszukiwanie nowych terenów zasobnych w surowce mineralne tj.: złoto, srebro.
* Długotrwały pokój i wzrost demograficzny powodował rosnące w Europie przeludnienie, dlatego należało poszukać nowych terenów do rozwoju osadnictwa.
* Wynalazki i odkrycia naukowe np.: igły magnetycznej, busoli morskiej oraz tzw. laski Jakuba, czyli przyrządu służącego do określania szerokości geograficznych na podstawie kąta wzniesienia ciała niebieskiego.
* Rozwój kartografii z wykorzystaniem siatki kartograficznej, upowszechnienie tzw. portolanów, czyli map morskich, malowanych ręcznie na papirusie.
* Skonstruowanie nowoczesnego statku pod nazwą karawela. W konstrukcji statków wprowadzono tzw. poszycie karawelowe (tzn. łączenie poszycia na styk nie jak do tej pory na zakładkę). Zwiększono ilość i wielkość żagli, tzn. pojawiły się żagle rejowe na maszcie i na grotmaszcie. W efekcje zmian statki były dobrze przygotowane do odbycia żeglugi dalekomorskiej.
* Wzrost zainteresowania światem, wywołany częściowo ideami humanizmu. Potrzeba poszerzanie horyzontów myślowych i powstaniem środowisk naukowych zainteresowanych zdobywaniem wiedzy.
* Zaspokojenie ciekawości świata. Po Europie krążyły opowieści o skarbach na dalekim wschodzie, znane m.in. z przekazów podróżnika średniowiecznego Marko Polo, który odbył w XIII wieku podróż do Chin.
* Chęć udowodnienia kulistości Ziemi - skoro zwyciężył pogląd o jej kulistości, należało teraz dowieść prawdy nowo głoszonej tezy. Poszukiwanie terenów do wprowadzenia misji chrześcijańskich.
* Chęć zysku - szczególnie przez portugalskich i hiszpańskich rycerzy oraz szlachty, pozbawionych źródeł utrzymania lub braku zajęć.
Wielkie odkrycia geograficzne - geneza, przebieg i konsekwencje
Przed epoką wielkich odkryć geograficznych wiedza średniowiecznych Europejczyków o świecie była stosunkowo szczupła. Nie zdawano sobie sprawy z rzeczywistej wielkości świata. Wiedziano jedynie, że poza Europą znajdują się jeszcze dwa kontynenty - Afryka i Azja. Znano zresztą jedynie części tych lądów. Sądzono, że Afryka i Azja, przez której tereny prowadził z zachodu do Chin tzw. "jedwabny szlak" oraz Europa to jedyne lądy wśród ogromu otaczającego je oceanu. Konsekwencją słabej znajomości innych lądów była niedokładność ówczesnych map, na których dostrzec można było jedynie zarysy lądów i oceanów.
Przed okresem wielkich wypraw gospodarka europejska przeżywała kryzys. Jego głównym powodem był kryzys w handlu ze Wschodem (tzw. handel lewantyński). Był to główny kierunek, w jakim przebiegał handel kupców europejskich. Ze Wschodu sprowadzano do Europy przede wszystkim wyroby luksusowe (cenne tkaniny, dywany, pachnidła, przyprawy) i przez długi okres czasu handel tymi towarami bardzo się opłacał. Przynosił on zyski dotąd, dopóki bogaci odbiorcy w Europie płacili za te towary.
Obok tych gospodarczych przyczyn podjęcia wypraw dalekomorskich bardzo istotne okazały się też powody polityczne. Problemem stali się Turcy, którzy bardzo mocno usadowili się w Azji Mniejszej i przejęli kontrolę nad szlakami handlowymi na Bliskim Wschodzie. Był to czynnik, który znacznie skrępował handel Europy ze Wschodem. Turcja, chcąc mieć udział w zyskach z handlu lewantyńskiego nałożyła opłaty na towary, które przepływały tym szlakiem.
Najważniejsze wyprawy i odkrycia geograficzne.
Bartolomeo Diaz
W roku 1488 roku odkrył południowy kraniec Afryki, który nazwał Przylądkiem Burz. Dopiero król portugalski Jan II zdając sobie sprawę z wagi odkrycia zmienił nazwę na Przylądek Dobrej Nadziei. Tym odkryciem Diaz odkrył także wejście na Ocean Indyjski.
Krzysztof Kolumb (1451-1506), włoski żeglarz i podróżnik. W 1492 roku odkrył Amerykę, myśląc, iż dotarł do Indii. W sumie odbył cztery wyprawy do Ameryki. Odkrył szereg wysp na Morzu Karaibskim, dotarł do ujścia rzeki Orinoko oraz Przesmyku Panamskiego. W swych wyprawach pozostawał na służbie hiszpańskiej.
Zmarł 20 maja 1506 roku opuszczony i zapomniany przez ludzi. Do ostatnich dni swego życia nie zdawał sobie sprawy, iż odkrył zupełnie nowy ląd. Był przekonany, iż odkrył nową drogę do Indii oraz biblijny raj, za który uznał wybrzeże Ameryki Południowej. Był największym odkrywcą w historii.
Amerigo Vespucci.
Amerigo Vespucci (1451-1511). Włoski żeglarz i podróżnik. Brał udział w przygotowaniu wypraw Krzysztofa Kolumba. Uczestnik hiszpańskiej wyprawy do Gujany. Dotarł do ujścia Amazonki oraz zbadał wybrzeże Ameryki Południowej od Wenezueli do Brazylii w latach 1500-1505. Za propozycją współczesnego kartografa i geografa Martina Waldseemullera, od jego imienia zaczęto, począwszy od 1507 roku, odkryty przez Kolumba ląd nazywać Ameryką.
Vasco da Gama i jego droga morska do Indii.
Vasco da Gama (1460-1524). Portugalski żeglarz i odkrywca.
Podobnie jak Krzysztof Kolumb postawił sobie za główny cel odnalezienie drogi morskiej do Indii. Portugalczycy, zwłaszcza od czasów księcia Henryka Żeglarza, pierwszego wielkiego podróżnika, byli zainteresowani odkryciem tej drogi wokół brzegów Afryki. Wyprawa Vasco da Gamy rozpoczęła się dnia 8 lipca 1497 roku. Składała się ona z czterech okrętów portugalskich, które wypłynęły z Lizbony. Kierowały się one ku wybrzeżom Afryki zachodniej. Przez południowy Atlantyk dotarły one 22 listopada tegoż roku do Przylądka Dobrej Nadziei, który ominęły. Następnie przez Kanał Mozambicki wpłynęły one na Ocean Indyjski., 23 maja dotarły w pobliże Kalikatu (Indie). Cała wyprawa powróciła do Portugalii dopiero w lipcu 1499 roku. W ten sposób została odkryta właściwa droga do Indii.
Pierwsza podróż dookoła świata - Ferdynand Magellan (1519-1522).
Ferdynand Magellan (1480-1521). Portugalski podróżnik i odkrywca, swoja największą podróż odbył będąc w służbie hiszpańskiej. Jego marzeniem było dotrzeć do wybrzeży Azji Wschodniej przez Ocean Atlantycki oraz nie znany jeszcze ocean dzielący Nowy Świat - tak nazywano Amerykę od Azji. 24 sierpnia odkrył on cieśninę łącząca dwa oceany. Nazwał ją Cieśniną Wszystkich Świętych, dziś zwana Cieśnina Magellana. Po dość koszmarnej podróży przez Pacyfik, której towarzyszyły ogromny głód i pragnienie, wyprawa dotarła do wysp, które nazwano Wyspami Złodziejskimi, dziś Wyspy Mariańskie. Następnie skierowano się ku Filipinom, gdzie w walce z tubylcami dnia 27 kwietnia 1521 roku zginał Magellan. Reszta załogi kontynuowała podróż bez swego kapitana, przez Moluki ku Oceanowi Indyjskiemu. 6 września 1522 roku, prawie po trzech latach, okręt "Victoria" z kapitanem del Cano dotarł do Hiszpanii. Na jego pokładzie znajdowało się wiele cennych korzeni. Za ich sprzedaż udało się pokryć koszty wyprawy i jeszcze uzyskać dość duże korzyści finansowe.
II okres odkryc:
W tym okresie kraje, które wysyłały odkrywców za może to: Anglia, Francja, Hiszpania, Rosja, Niderlandy(Holandia). Portugalia powoli zaczęła tracic znaczenie kolonizatora, jednak eksploracja Ameryki Południowej w głąb od strony wybrzeża wschodniego, a także kolonie w Afryce i Indiach umożliwiały jej stały dopływ kapitału.
Dzięki odkryciom tego okresu państwa europejskie mogły liczyc na stały dopływ kapitału z kolonii, handel z innymi wielkimi mocarstwami(Chiny, Arabia), co spowodowało dynamiczny rozkwit przemysłu, żeglugi, handlu a także upadku feudalizmu na rzecz nowopowstających nurtów.
Hiszpania
Ze znaczących konkwistadorów
Ferdynand Cortez (1485-1547). Hiszpański konkwistador, który zasłynął z podboju Meksyku. W latach 1519-1521 podbił on państwo Azteków i uwięził jego władcę Montezumę II. Został w zamian za to mianowany gubernatorem Nowej Hiszpanii. W 1540 roku powrócił na stałe do Hiszpanii.
Franciso Pizarro (1471-1541). Hiszpański konkwistador, zdobywca Peru. W 1529 roku mianowany został gubernatorem Peru. W latach 1531-1534 zniszczył państwo Inków, mordując między innymi ich władcę Atahualpę.
Hiszpanie podbili całą Amerykę Łacińską, bez Brazylii, która pozostała kolonią portugalską, a także Gujany Holenderskiej(Surinam), Francuskiej i Angielskiej, praktycznie niszcząc cywilizacje Azteków, Majów i Inków, mieszając swoją kulturę z pierwotną, przywożąc na teren Ameryki Południowej choroby, zabójczy wówczas oręż, a przede wszystkim chęc zysku, przez którą oręż ten wykorzystywali
W późniejszym okresie, Hiszpanie podbili Filipiny, stworzyli szlak morski pomiędzy tymi wyspami a Meksykiem, dzięki czemu odkryli mnóstwo wysepek oceanu spokojnego, w tym prawdopodobnie Hawaje.
Francja:
Francuzi zakładali kolonie w Ameryce Północnej głównie w ciągu XVII wieku, spodziewając się korzyści gospodarczych. Miały dostarczać cukru, skór oraz innych dóbr niedostępnych w Europie.
Odkrywcy i osadnicy francuscy osiedlali się głównie w obecnej Kanadzie - (Nowa Francja i Akadia - okolice Zatoki Św. Wawrzyńca) oraz dolinie Missisipi, wzdłuż wybrzeża Zatoki Meksykańskiej, w obecnych stanach Alabama i Luizjana, zakładając takie miasta jak: Québec, Montreal, Detroit, St. Louis, Mobile i Nowy Orlean.
Obecność Francuzów w Ameryce Północnej zaznaczyła się także na wyspach karaibskich: Haiti - nazywane przez Francuzów wyspą św. Dominika zostało zasiedlone po raz pierwszy w 1625 r., a prawa Francji do tej wyspy potwierdzone zostały przez traktat z Ryswick w 1697 r. Ponadto Francuzi podbili także wyspy: Gwadelupę, Saint Lucia'ę, Grenadę i Tobago.
Tak jak Hiszpanie, Francuzi niszczyli kulturę pierwotną w Ameryce, walcząc m.in. z Irokezami, jednak nie robili tego tak doszczętnie i gwałtownie, jak ich sąsiedzi z południa.
Ponadto Francuzi podbijali Afrykę Północną i Centralną, Madagaskar, zakładali pojedyncze kolonie na terenie Indii, a w późniejszych czasach także tereny Azji południowo wschodniej. Importowali z tych terenów kośc słoniową, herbatę, ceramikę, cukier z trzciny cukrowej i inne.
Anglicy:
Anglicy, jako jedyne wyspiarskie państwo kolonizacyjne miało naturalne warunki do rozwoju floty. Mimo to, Brytyjczycy jako ostatni ze znaczących krajów Europy zapoczątkowali kolonizację. Początkowo szukali drogi płn. do Chin, Indii, Azji, próbowali opłynąć Amerykę Płn. Próby te były podejmowane na koniec XV pocz. XVI w.
W 2 poł. XVI w. Anglicy skoncentrowali się na wyprawach korsarskich i na handlu niewolnikami. Zarówno korsarstwo jak i handel niewolnikami był to proceder legalny, w tym sensie, że miał poparcie korony brytyjskiej.
Ekspansję kolonialną na tereny zajęte przez inne państwa Anglia rozpoczęła dopiero od XVII w. Na przestrzeni XVII i XVIII w. Anglicy wyparli całkowicie z Indii Holendrów, częściowo z innych obszarów na Dalekim Wschodzie, złamali monopol Holendrów w handlu z Dalekim Wschodem.
Od poł. XVII w. rozpoczęli także kolonizację Ameryki Płn., a dokładniej wsch. Obszary dzis. USA.
W 1664 r. wykupili od Holendrów Nowy Amsterdam.
W ciągu XVIII w. wyparli z Ameryki Płn. Francję. Francji pozostała jedynie Luizjana - dorzecze Missisipi.
W XVII w. Anglia była największą potęgą handlową świata, posiadała największą flotę handlową, a na jej straży stała największa ówczesna marynarka wojenna.
Holandia
Holandia - ówczesne Niderlandy.
Przeżywały one w XVI w. bujny rozkwit gospodarczy. W poł. XVI w. Holendrzy próbowali znaleźć drogę na Daleki Wschód ale drogę płn. czyli opływając Europę i Azję od płn.. Na
Morzu Karskim spotkali się jednak z lodami i zawrócili.
Na przeł. XVI/XVI w. Holandia rozpoczęła ekspansję na obszary zajęte wcześniej przez Portugalię. Wskutek tego na Dalekim Wschodzie doszło do wojny Holandii z Portugalią, która zakończyła się sukcesem Holandii. Zbudowali na Jawie potężną twierdzę tzw. Batawia (wielki ośrodek handlowy, który wkrótce osiągnął 1000 mieszkańców, r. 1619, ta nazwa istniała do r. 1650). Wszędzie zakładali faktorie.
W XVII w. Holendrzy zawładnęli częścią wybrzeży Indii oraz Molukkami (wyspy na Archipelagu Malajskim). Wszędzie zakładali faktorie.
Holandii szło łatwo w ekspansji tych nowych terenów: mieli poparcie tubylców, ich władców.
W XVII w. Holandia podporządkowała sobie Półwysep Malajski, Cejlon, Amerykę Płn. Założyli osadę Nowy Amsterdam - mieli ją do 1664 r., kiedy to odkupili ją Anglicy i odtąd był to Nowy York.
W poł. XVIII w. zajęli Gujanę i kilka wysp na Morzu Karaibskim.
Rosja
Flota rosyjska nie wypływała aby odkrywać nowe kontynenty. Rosjanie skoncentrowali się na kolonizowaniu Syberii.
W XVI w. została przyłączona do Rosji zach. część Syberii, a do końca XVII w. penetracja rosyjska dotarła do Pacyfiku. Rosjanie podporządkowali sobie obszary od Uralu do Pacyfiku. W 1689 r. została ustalona granica rosyjsko-chińska.
W owym czasie nie były to żadne bogactwa. Natomiast dla rosyjskich królów istotne były skóry zwierząt futerkowych sprzedawane w Europie zach. - do poł. XVII w.
Od poł. XVI w. carat rozpoczął planowe osadnictwo chłopskie na Syberii - wpierw Syberia zach. Natomiast eksploatacja bogactw Syberii to eksploatacja drewna, ryb jesiotrowatych, złoto i srebro później.
Skutki odkryć geograficznych.
Skutki odkryć geograficznych, można tak jak ich przyczyny, podzielić na kilka grup.
1). Odkrycie nowych nieznanych lądów. Dotarcie tym samym do bogatych krajów Wschodu i Zachodu, co dało początek dość drapieżnej ekspansji kolonialnej Europejczyków, w pierwszej kolejności Hiszpanów i Portugalczyków, a następnie Holendrów, Francuzów i Anglików.
2). Zmiany w dotychczasowych stosunkach handlowych. Dotychczasowy handel z morskiego (przez Morze Śródziemne i Bałtyk) przekształcił się w oceaniczny (przez Atlantyk i Ocean Indyjski).
3). Powstały nowe potęgi handlowe, przy równoczesnym upadku dotychczasowych (miasta włoskie i hanzeatyckie).
4). Głównymi centrami handlu światowego stały się następujące porty: Kadyks, Sewilla, Lizbona czy Antwerpia.
5). W Europie dokonała się rewolucja cen. Głównie po podbojach hiszpańskich w Meksyku i Peru, w Europie, a przede wszystkim oczywiście w Hiszpanii, pojawiła się ogromna ilość metali szlachetnych. Równolegle ze wzrostem ilości metali szlachetnych, które znajdowały się w obiegu, rosły ceny nie tylko w Hiszpanii, ale i w całej Europie. Żywność jednak drożała szybciej i bardziej niż artykuły przemysłowe. Przez pierwsze czterdzieści lat XVI wieku ceny w Hiszpanii podrożały o 57%. W ciągu zaś całego XVI wieku ceny wzrosły prawie czterokrotnie.
6). Rozwinęło się żeglarstwo i miasta portowe.
7). Rozwój gospodarczy Europy poszedł dwiema drogami: gospodarki towarowo-pieniężnej i gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (tzw. problem granicy Łaby). Był to tak naprawdę problem podziału Europy na dwie strefy gospodarczo-społeczne, na dwa typy stosunków produkcji w rolnictwie oraz na dwa odmienne od siebie typy struktury wsi. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej dał się szczególnie zaobserwować w ciągu XVI i XVII wieku. W rękach kupców gromadziły się ogromne ilości pieniędzy. Obok średniowiecznych gildii kupieckich powstawały towarzystwa handlowe, tzw. kompanie, których głównym celem była monopolizacja handlu z dalekimi krajami. Do najbardziej prężnie działających należy zaliczyć kompanie angielskie, takie jak założona w 1518 roku Kompania Lewantyńska, założona w 1536 roku Kompania Afrykańska, założona w 1555 roku Kompania Moskiewska oraz Kompania Wschodnia, powstała w 1579 roku.
8). Upadły cywilizacje Inków i Azteków.
9). Nastąpiła chrystianizacja Ameryki Południowej i Środkowej.
10). Nastąpił rozkwit handlu niewolnikami, przywożonymi w pierwszej kolejności z Afryki. Pracowali oni niewolniczo przede wszystkim na wielkich plantacjach, czy w kopalniach. W handel niewolnikami zaangażowała się początkowo przede wszystkim Portugalia.
11) Doszło do wielkiej migracji z Półwyspy Iberyjskiego do Ameryki. Oblicza się, iż od początku podboju (konkwisty) aż do schyłku XVII wieku do Nowego Świata (Ameryki), przybyło około 200 tysięcy osób. Do XIX wieku ogólna liczba osób, które wyemigrowały z Półwyspu Iberyjskiego i osiedliły się w Ameryce Środkowej i Południowej, wynosiła około 0,5 miliona.
12) Nastąpiła zmiana stylu życia, przenikania się kultur.