Psychologia rozwojowa - zagadnienia różne 2

Stres i doświadczenia matki -problemy z interpretacją.

Pojawiają się problemy związane z interpretacją relacji matek dotyczących ich przeżyć lękowych i stresujących podczas okresu ciąży. Wynikają one z ograniczeń możliwości kontrolowania przez badaczy wszystkich czynników, które mogą tu mieć znaczenie. Często zdarza się, że wypowiedzi matek na temat lęków zbierane są dopiero po urodzeniu dziecka. Być może występujące wtedy lęki matki są spowodowane wadami wrodzonymi lub drażliwością dziecka, a nie odwrotnie Poza tym na ogół nie rna możliwości, oddzielenia od siebie wpływów prenatalnych i pourodzeniowych. Matka, która przekazuje informacje o znacznym nasileniu prenatalnych lęków, może zupełnie inaczej obchodzić się ze swoim dzieckiem niż matka, która takich lęków nie odczuwała, i to właśnie sposób zajmowania się dzieckiem może być przyczyną jego drażliwości, I w końcu istotnym czynnikiem może być genetyczny związek pomiędzy matką a jej dzieckiem, a nie doświadczenia prenatalne. Matka, która ma genetyczne predyspozycje do odczuwania lęku, wynikające prawdopodobnie z zaburzeń układu hormonalnego, może również przekazywać te predyspozycje swojemu płodowi

Jasne jest, że pytanie dotyczące wpływu doświadczeń matki na płód nie należy do łatwych. Niewiele jest wątpliwości dotyczących tego, że istnieje związek pomiędzy stresem matki a prawdopodobieństwem wystąpienia zaburzeń u potomstwa. Nie wiemy jednak, dlaczego istnieje taki związek ani na ile jest silny.

Wiek rodziców

Na ogół uważano, że optymalnym dla kobiety wiekiem do rodzenia dzieci jest kres pomiędzy 25. a 29. rokiem życia. Jednakże wiek matki stawał się w ciągu ostatnich 20 lat coraz mniej istotny, wiele bowiem kobiet opóźniało moment urodzenia pierwszego dziecka poza optymalny okres.

Dziś matki są bardziej wykształcone dzięki czemu częściej szukają wczesnej pomocy prenatalnej i są zdrowsze. W tej chwili dzieci urodzone przez matki pomiędzy 30. a 34. rokiem życia mają prawie taka samą wagę urodzeniową jak dzieci urodzone przez matki w optymalnym wieku

Podnoszenie się wieku matki związane jest ze wzrostem możliwości urodzenia dziecka z zespołem Downa. Prawdopodobieństwo, że urodzi się dziecko z tym zaburzeniem, jest prawie 74 razy większe w przypadku matki w wieku 49 lat niż matek 30-letnich

Wiek ojca również niesie ze sobą pewne ryzyko dla płodu, ponieważ

względna częstość występowania w plemnikach mutacji rośnie wraz z wiekiem. Jednym z zaburzeń genetycznych związanych z wiekiem ojca jest

mutacja, która prowadzi do deformacji kości. Najbardziej widoczne objawy to

karłowatość i duża głowa z wystającym czołem" oraz spłaszczonym

Podwyższone ryzyko pojawienia się zaburzeń istnieje również w przypadku dzieci urodzonych przez bardzo młode matki. W Stanach Zjednoczonych rodzi się około 500 tysięcy dzieci kilkunastoletnich matek, stanowi to więc również istotny problem. Uważano, że za negatywny wpływ młodego wieku matek jest odpowiedzialna przede wszystkim gorsza opieka w okresie prenatalnym^ Jednakże nawet jeżeli jakość opieki prenatalnej jest jednakowa w przypadku młodych i starszych matek, kilkunastoletnia matka nadal ma większe szansę i urodzenia dziecka przedwcześnie lub z niedowagą urodzeniową.

Komunikacja behawioralna

Silnie negatywne przeżycia emocjonalne matki w okresje ciąży mggajjyć przemocy wobec dziecka np. zaniedbanie go przez brak opieki

lekarskiej lub niedożywienie (co zaburza rozwój ośrodkowego układu nerwowego, powodując np. małą masę mózgu oraz zmiejszenie ilości DNA i RNA). Jeśli matka przejawia tendencje agresywne lub sama jest ofiarą przemocy, wtedy częściej podejmuje czyny skierowane przeciw dziecku, które mogą stać się przyczyną uszkodzeń układu nerwowego.

Szczególnie niebezpieczna jest przemoc fizyczna - maltretowanie dziecka ( uderzanie w brzuch, krępowanie brzucha, próby uszkodzenia lub zgładzenia dziecka) oraz podejmowanie działań, które są niedojrzałymi sposobami radzenia sobie z sytuacją trudną (np. palenie papierosów, picie alkoholu, sięganie po narkotyki lub leki).

Podsumowując, wpływ niepokoju matki na powstanie u dziecka zaburzeń

_fflzwgjowych można przedstawić następująco: niepokój matki -> niedotlenie i

zatrucie Toksynami -> uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego dzieci waga

urodzeniowa, wcześniactwo -> trudności noworodka w adaptacji po niu ->

powstanie i/lub nasilanie się zaburzeń rozwoju psychoruchowego.

Czynnikami sprzyjającymi powstaniu zaburzeń rozwojowych dziecka mogą być także zachowania ryzykowne podjęte przez matkę w sytuacji przeżywanego przez nią stresu lub niepokoju (np. picie alkoholu, zażywanie leków, palenie, sto diety odchudzającej, krępowanie ciała).

Środowisko prenatalne

Dużym zmianom ulega także środowisko embrionu. Środowisko to tworzą trzy podstawowe systemy podtrzymujące:

1. worek owodniowy

2. łożysko

3. pępowina

Worek owodniwoy jest nieprzepuszczalną błoną zawierającą płyn, w jego wnętrzu utrzymuje się stała temperatura. Worek ten otacza oraz chroni embrion oraz (w późniejszym etapie) płód.

Łożysko zbudowane jest zarówno z tkanki embrionu jak i tkanki matki, jest narządem, dzięki któremu możliwa jest wymiana pożywienia, tlenu i odpadów pfomiędzy embrionem a matką.

Sznur pępowinowy łączy płód z łożyskiem.

Wymiana materiałów odbywa się w kosmkach łożyska. Są to małe naczyńka krwionośne, zanurzone w w krwi matki, ale oddzielone od niej bardzo cienką błoną. Tien i substancje odżywcze są przekazywane z krwi matki do kosmków łożyska, a zbędne produkty przmiany materii płodu przenoszone są do krwi matki, aby mogły zostać zabrane i wydalone na zewnątrz.

Zawiła sieć kosmków łożyska dopowiada powierzchni połowy kortu tenisowego!

Faza embrionalna f od 3. do 8. tygodnia)

Okres embrionalny zaczyna się w momencie, kiedy zagnieżdżanie jest skończone i trwa około 5 tygodni. W tym okresie tworzą się wszystkie ważniejsze struktury zewnętrzne i wewętrzne.

W 3. tygodniu wewnętrzna masa komórek różnicuje się na trzy listki zarodkowe:

1. endoderma - z niej rozwiają się organy wewnętrzne i gruczoły

2. ektoderma - jej komórki tworzą bazę dla tych części organizmu, które

będą miały kontakt ze światem zewnętrznym: układu nerwowego, sensorycznych części oka, nosa i ucha, skóry i włosów

3. mezoderma - z niej tworzą się mięśnie, kości, narządy płciowe i niektóre gruczoły.

Powstaje zaczątek serca, który w końcu 3. tygodnia łączy się z naczyniami i zaczyna się kurczyć, tworząc zaczątek układu krwionośnego - pierwszego układu, który zaczyna funkcjonować.

Około czwartego tygodnia embrion wygląda jak rurka długości 2,54 mm. W końcu 4. tygodnia embrion przybiera kształt zakrzywiony, zaczynają się kształtować kończyny górne i dolne, tworząc małe wyrostki.

W 5. tygodniu szybko rozwijają się głowa i mózg. Szybki rozwój głowy trwa również w 6. tygodniu, kończyny zaczynaj się różnicować, można już rozpoznać łokcie, palce i przeguby ręki.

W końcu 8. tygodnia twarz embrionu przypomina twarz ludzką. Prawie połowę embrionu stanowi głowa. W czasie prawie całego tygodnia otwierają się oczy, tworzą się także powieki. Oczy, uszy i palce u ręki są łatwo rozpoznawalne. Wszystkie struktury wewnętrzne i zewnętrzne zostały już uformowane.

Płodowy zespół alkoholowy (dzieci alkoholiczek) - zniekształcenia kończyn, wrodzone wady serca, zdeformowane uszy, niezdolność do rozwoju, anomalie zewnętrznych narządów płciowych, opóźnienie wzrostu, umysłu, brak zdolności uczenia się

Okres wczesnego dzieciństwa obejmuje przedział wiekowy od urodzenia do 3. r.z. Wyodrębniamy w nim dwie fazy: pierwszą, przypadającą na 1. r.z., która jest nazywana wiekiem niemowlęcym, oraz drugą, od 2. do 3. r.z,, określaną jako wiek poniemowlecy.

2.1. Wiek niemowlęcy

Omówione w poprzednim rozdziale badania nad rozwojem prenatalnym wska­zują, że okres życia wewnątrzmacicznego efektywnie przygotowuje dziecko do życia poza organizmem matki. Funkcjonalna dojrzałość narządów zmysłów, reakcje odruchowe, a nawet wzory zachowań ruchowych (ruchy oddechowe, ssanie kciuka) to podstawa dalszego rozwoju. Tak wyposażony noworodek nie jest wiec całkowi­cie bezradny.

2.1.1. Faza noworodka

W okresie niemowlęcym wyróżnia się 1. miesiąc życia jako okres przystoso-. wawczy do życia w nowym, pozamacicznym środowisku. Okres ten to stadium noworodka. Dziecko musi przystosować się do: (1) zmian temperatury, (2) nowego sposobu oddychania, (3) nowego sposobu przyjmowania pokarmu i wydalania zbęd­nych produktów (Hurlock, 1985). W chwili urodzenia dziecko waży przeciętnie 3,37 kg i mierzy 51,2 cm (według danych polskich, Diagnostyka..., 1986). Warto zwrócić uwagę na charakterystyczne proporcje ciała noworodka: duża głowa z małą częścią twarzową stanowi 30% masy ciała; długi tułów i krótkie kończyny.

Inną charakterystyczną cechą jest duży udział tkanki chrzestnej w układzie kost­nym. Przejawem tego są włóknisto-chrzestne spojenia kośćca czaszki wyczuwalne dotykowo; jest to spojenie kości czołowych i ciemieniowych, tzw. ciemiączko duże (zarasta ok. 15. miesiąca) oraz kości ciemieniowych i potylicznych, tzw. ciemiączko małe (zarasta w pierwszym kwartale życia).

Badania nad rozwijającym się płodem wskazują na indywidualność i polep­szającą się z czasem organizację jego aktywności. Przychodzące na świat dziecko wyposażone jest w wiele rodzajów odruchowych odpowiedzi na zewnętrzne bodź­ce. Wszystkie odruchy występujące u noworodka można podzielić na dwie grupy: (l) wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego, (2) występujące tylko u nowo­rodka i/lub niemowlęcia, a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego. Przykładami odruchów należących do pierwszej grupy są: odruch źrenicowy (zwę­żanie się źrenicy pod wpływem światła), mrugania (zamykanie powiek przy próbie dotknięcia rogówki), ssania, połykania, wydalania moc/u i kału. Do drugiej grupy należą: odruch Babińskiego, polegający na unoszeniu dużego palca przy podrażnie­niu stopy fryc. 2.2), odruch toniczno-szyjny (wraz z odwróceniem głowy wypros­towują się kończyny po tej samej stronie, a kurczą po przeciwnej), odruch Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała-w geście obejmowania), odruch chwytny (zaciskanie dłoni na przedmiocie i mocne trzymanie tak, że można dziec­ko unieść w górę i oderwać od podłoża), odruch marszu automatycznego (przy ze­tknięciu stóp z podłożem dziecko wykonuje rytmiczne ruchy chodzenia). Utrzymanie się niektórych z tych odruchów (np. odruchu Babińskiego) jeszcze w drugim półroczu życia jest sygnałem nieprawidłowego funkcjonowania systemu nerwowego.

Noworodka charakteryzuje także naturalny rytm aktywności: snu i czuwania. P. Wolff (1966) wyróżnił sześć różnych poziomów pobudzenia - od głębokiego snu po krzyk. Noworodek głęboko śpi, jeśli regularnie oddycha, a zamknięte oczy nie poruszają się; taki sen zajmuje 8-9 godzin na dobę. Podobną część dnia zajmuje sen lekki, który charakteryzują szybkie ruchy gałek ocznych i nieregularny oddech. Kiedy oczy są otwarte, ale nieprzytomne, występują opóźnione reakcje na bodźce i noworodek drzemie. Otwurte i przytomne oczy ora/ uwaga skupiona na bodźcach wskazują na bierne czuwanie, które występuje przez 2-3 godziny na dobę. Wyrazem aktywnego czuwania są otwarte oczy, reagowanie na bodźce, wysoki poziom aktyw­ności. Ta forma czuwania razem z pojawiającym się krzykiem zajmuje 1-4 godzin na dobę. Wraz z wiekiem wydłuża się okres czuwania, a zmniejsza ilość snu. Noworodki śpią 16-18 godzin na dobę, podczas gdy niemowlęta 13-14 godzin (dorastający śpią już tylko 7-8 godzin, a dorosłym wystarcza 6-7 godzin snu na dobę). W okresie od urodzenia do końca wczesnego dzieciństwa następuje wyraźne zmniejszenie się fazy REM (rapid eye movement - szybkie ruchy gałek ocznych) od 50 do 20% ogólnego czasu snu. Od okresu średniego dzieciństwa faza REM zajmu­je około 20% czasu snu. Odcinki snu i czuwania u noworodka są krótkie: stan czu­wania pojawia się raz na 3-4 godziny, zaś aktywny, głęboki sen występuje co 50-60 minut. Ten rytm jest uwarunkowany wewnętrznie, zaprogramowany biologicznie.

i zaburzenia zachowania w późniejszym okresie rozwoju (Parmelee, Sigman, 1983). Możliwości odbierania bodźców przez noworodka przedstawiono w tabeli 2.1.

Tabela 2.1. Zdolności sensoryczne noworodka (wg: Maurer, Maurer, 1994)
Bodźce działające na zmysł	Reakcje noworodka
równowagi	podniesione, kiedy plącze - uspokaja się
Dotyku	dotkniecie okolicy ust wywołuje znieruchomienie
Smaku	potrafi odróżniać smaki: słodki, słony, kwaśny i gorzki (preferuje smak słodki)
węchu	reaguje na zapach pewnych pokarmów tak samo jak dorosły; rozpoznaje zapach mleka matki; może lokalizować zapach i odwracać sif od nieprzyjemnych zapachów
słuchu	preferuje dźwięki o czystych tonach; może odróżniać niektóre wzory dźwięków; różnicuje niemal wszystkie dźwięki mowy ludzkiej; odwraca sip w kierunku dźwięku; preferuje dźwięki wysokie, wypowiedzi z wysoką intonacją oraz głos swojej matki
wzroku	akomodacja wzroku i ostrość" widzenia są ograniczone; przygląda się i próbuje Śledzić poruszający się obiekt; widzenie kolorów nie jest jeszcze dobrze rozwinieie

Od lat 50. naszego stulecia ocenia się poziom rozwoju narodzonego dziecka. Najczęściej stosowanym narzędziem oceniania jest skala Apgar, która dotyczy takich podstawowych funkcji organizmu jak np. częstość uderzeń serca, reakcja na ból. Z kolei Skala Oceny Zachowania Noworodka Brazelthona (por. Brazelthon, Nugent, Lester, 1987) służy ocenie zdolności dziecka do habituacji i bada: fizjolo­giczną reakcję na stres, kontrolę pobudzenia, napięcia mięśniowe oraz uwagę i rela­cje społeczne. Do oceny dojrzałości noworodka na podstawie cech zewnętrznych fm.in. koloru skóry, kształtu małżowiny usznej, podeszwowych pofałdowań skóry) .służy skala skonstruowana przez Farra; skala Dubowit/,a oparta na uwzględnionych przez Farra cechach zewnętrznych oraz kryteriach neurologicznych (m.in. /gięcie dłoni, sprężystość kończyn górnych, zdolność utrzymania głowy) oraz skala Ballarda, uwzględniająca kryteria fizyczne (meszek płodowy, brodawki piersiowe, małżowiny uszne, narządy płciowe) i neuromieśniowe (postawa, ułożenie ramion) (Wybrane metody..., 1997). Tego rodzaju badania pozwalają wyselekcjonować dzie­ci, które będą potrzebowały specjalnej opieki i uwagi w następnych okresach życia. Są to dzieci grupy ryzyka, którym grożą opóźnienia rozwojowe.

Najnowsze badania nad noworodkami dotyczą procesów percepcji oraz mechanizmów uczenia się. Szczególnie interesujące wyniki przyniosły eksperymenty A. Meltzoffa i M. Moore (1 977) dowodzące, że dzieci w 2.- 3. dobie życia zdolne są do naśladowania wyrazów mimicznych swoich opiekunów. Dwudniowe dzieci naśladują mimikę będącą wyrazem radości czy smutku opie­kuna. W 2.-3. tygodniu patrząc na wyraz twarzy rodzica tak jak on wysuwają 'jeżyk, otwierają usta, zaciskają wargi. Nowsze badania (Meltzoff, Moore, 1 989, 1992) wskazują, że dzieci naśladują nie tylko' wyrazy mimiczne, lecz również ruchy głowy. Badacze zastanawiają się, czy umiejętność naśladowania jest u noworodków jedynie czymś w rodzaju odruchu, automatycznej odpowiedzi na pewne, konkretne bodźce. Noworodki potrafią jednak naśladować bardzo wiele różnych wyrazów twarzy i robią to również z tzw. opóźnieniem, tj. w chwili, gdy dorosły nie przedstawia już danego wyrazu mimicznego. Wskazuje to, że noworodki prawdopodobnie potrafią integrować informacje z różnych systemów sensorycznych {wzroku l. ruchu),¹ a; ich, zdolność do naśladowania jest wyjątkowo '

W pierwszych dwóch latach życia umiejętność naśladowania rozwija się i staje ważnym sposobem uczenia się. Dzięki : niej dziecko uczy się powtarzać, proponowane przez dorosłego zadania. Tak wcześnie

pojawiająca się w rozwoju zdolność do naśladowania wyrazów twarzy, potem gestów i ruchów, pomaga dziecku wejść .'w interakcje z opiekunami, a tym ostatnim daje wielką przyjemność związaną z nawiązaniem kontaktu z tak małym dzieckiem

2.1.2. Zmiany rozwojowe niemowlęcia

Rozwój morfologiczny i zmiany fizjologiczne

W l, r.ż. dziecko nadal intensywnie się rozwija: procesy anaboficzne przeważają nad katabolicznymi, asymilacja nad dysymilacją. Wzrost zwiększa się o 50%, a waga podwaja po 3.-4. miesiącach. Psychologowie prenatalni podkreślają, że do 6. miesiąca życia cechy funkcjonowania ustroju dziecka i parametry biochemiczne są takie same jak w okresie płodowym (por. rozdz. l .2). Ten okres nazywany jest „fazą bierności", gdyż wiele cech niemowlęcia pozostaje nadal pod dominującym wptywcin hormonów i typu metabolizmu z okresu płodowego. Okres między 5. a 7. miesiącem jest okreś­lany mianem „fizjologicznych urodzin" (Wolański, 1983). Po nim następuje „faza eks­pansji", której pierwszy podokres związany jest z rozwojem umiejętności panowania nad własnym ciałem. Doskonalą się wówczas fizjologiczne i biochemiczne mechaniz­my organizmu, prowadząc do stanu równowagi zwanego homeostazą.

Psychofizjologiczne badania rozwoju fizycznego dotyczą zmian struktury i funkcji narządów zmysłów i układów: nerwowego, hormonalnego i mięśniowego,

---