Archetyp (z greckiego "archetypon" - pierwowzór),

1) W psychologii pojęcie wprowadzone przez C.G. Junga. Oznacza istniejące w tzw. nieświadomości zbiorowej, więc wrodzone, wspólne wszystkim ludziom, absolutnie niezmienne wzorce determinujące sposób myślenia i postrzegania świata oraz odczucia, reakcje i zachowania jednostek. Archetyp nie jest dostępny poznaniu bezpośrednio - ujawnia się przez pewne symboliczne treści i motywy, powtarzające się pod zmiennymi postaciami w mitach, wierzeniach, dziełach sztuki i literatury różnych kręgów kulturowych oraz w snach i fantazjach poszczególnych osób. Do najważniejszych archetypów należą: animus i anima (elementy męski i żeński w człowieku), cień, wielka matka, stary człowiek, jaźń, odrodzenie. Teoria archetypów dała początek tzw. krytyce archetypowej w literaturoznawstwie (m.in. M. Bodkin, N. Frye), badającej wywodzące się z nich obrazy literackie w ich historycznych przemianach, oraz koncepcji toposów E.R. Curtiusa (topika).

2) W religioznawstwie najstarsza i najgłębsza struktura różnych przejawów sacrum, wspólna wszystkim lub niemal wszystkim systemom mitologicznym i religijnym, mimo ich zmienności w czasie i przestrzeni (np. chaos i kosmos, oś świata, Androgyn). Stanowi odpowiednik archetypu w znaczeniu Jungowskim (C.G. Jung). Jest przedmiotem badań fenomenologii religii (G. van der Leeuw) i religioznawstwa o nastawieniu Jungowskim (M. Eliade).

3) W tekstologii najdalsze wspólne źródło wszystkich przekazów danego tekstu, rekonstruowane m.in. w toku badania ich wzajemnych związków i ustalania kolejności czasowej (tzw. filiacje tekstu).

Inne na ten temat: Topos, Dakini, Curtius Ernst Robert, Eliade Mircea, więcej »

Wzór osobowy, model idealnego członka danej grupy społecznej, wyznaczony przez zespół norm i wyobrażeń związanych z pełnieniem określonych ról społecznych. Wzór osobowy określają uznane w danej zbiorowości autorytety. Przynależność jednostki do różnych grup społecznych i pełnienie różnych ról społecznych w tych grupach może powodować sprzeczności w zachowaniu wg różnych wzorów osobowych. W sytuacji takiej jednostka realizuje wzór osobowy grupy odniesienia lub dąży do kompromisu w pełnieniu różnych ról. Wzór kulturowy, wzorzec kulturowy, pewien standard osobowy (wzór osobowy), obyczajowy, etyczny, estetyczny itp. uznany za godny naśladowania w danej społeczności. Jest zmienny w czasie i przestrzeni. Pełni istotną rolę m.in. w kształtowaniu się tradycji danej grupy społecznej i w procesie wychowawczym. Wzór kulturowy złożony z elementów maksymalnie pozytywnych nazywa się ideałem kulturowym. Analizą wzoru kulturowego zajmowali się m.in.: F. Boas i przedstawiciele jego szkoły, R. Benedict, A. Kroeber, R. Linton, F. Znaniecki. Akulturacja, transkulturacja, proces zmian kulturowych, zachodzący w następstwie długotrwałej i bezpośredniej konfrontacji odmiennych systemów kulturowych, prowadzący do stopniowych zmian w jednym lub wszystkich wchodzących w interakcję systemach. Przekształcenia te polegają na adaptacji obcych treści do własnej kultury (dyfuzja kulturowa), eliminacji niektórych treści rodzimych, a także modyfikacji pozostałych elementów i tworzeniu treści synkretycznych. Proces akulturacji może zatrzymać się na etapie modyfikacji jednego z systemów, doprowadzić do powstania nowej pod względem jakościowym kultury lub dekulturacji (upadku systemu na skutek zaniku istotnych treści tradycji rodzimej). Twórcami teorii akulturacji, powstałej w USA w latach 20. i 30. XX w., byli m.in.: R. Redfield, R. Linton, M.J. Herskovits. Multikulturalizm, zjawisko socjologiczno-kulturowe, w krajach zamieszkiwanych przez różne etnicznie, religijnie, kulturowo grupy ludności. Nurt badań nad społeczeństwami wielokulturowymi, akcentujący równorzędność kultur. Multikulturalizm nabierał znaczenia w miarę nasilania się ruchów migracyjnych, napływu do Europy przedstawicieli odmiennych kultur, religii i ich stałego zamieszkiwania w krajach takich jak Niemcy, Francja, Wielka Brytania. W ten sposób Europejczycy znaleźli się w podobnej sytuacji co np. mieszkańcy Stanów Zjednoczonych. Następuje proces przenikania się, ale i pluralizmu kultur, oddziaływują one wzajemnie na siebie w wielu płaszczyznach, ale i chronią swą odrębność. Trwa wzajemne wzbogacanie się, ale i rodzą się nastroje ksenofobii, niepokoju o spójność dotychczas jednolitych kulturowo państw. W USA zauważa się nowe tendencje - odchodzenia od tradycji “stawania się Amerykaninem”, rozpływania w “amerykańskości” (melting pot - tygiel, w którym roztapiają się różnice) na rzecz zachowywania odrębności, co jest wzmacniane przez masowy napływ ludności nieeuropejskiej. Otwarte pozostaje pytanie, czy rezultatem tych procesów zachodzących także od lat 70. w Europie, szczególnie na obszarze Unii Europejskiej będzie powstanie “trzeciej kultury”, koegzystencja kultur czy ich konfliktogenność. Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.

Dyfuzjonizm, nurt badawczy w antropologii społecznej i kulturowej zapoczątkowany pod koniec XVIII w., upatrujący w procesie dyfuzji kulturowej czynnik wyjaśniający istnienie podobieństw w obserwowanych zachowaniach i wierzeniach oraz elementach kultury materialnej, spotykanych pośród przedstawicieli często znacznie oddalonych od siebie przestrzennie tzw. społeczeństw pierwotnych. W tym ujęciu dyfuzja kulturowa stanowić miałaby podstawowy czynnik rozwoju kultury i jej przekształceń. Dyfuzjonizm ostro krytykował koncepcje typowe dla nurtu ewolucjonistycznego.

Do głównych przedstawicieli dyfuzjonizmu zalicza się F. Ratzela, E.G Smitha, W.J. Perriego, B. Ankermanna, R. Lowiego.

Ewolucjonizm,

1) teoria stopniowego rozwoju w biologii. Nauka o ewolucyjnym rozwoju świata organicznego.

2) pogląd w filozofii wg którego struktura rzeczywistości i jej stan teraźniejszy mogą być wyjaśnione tylko jako rezultat rozwoju (ewolucji), któremu podlegają przedmioty i zjawiska.

3) kierunek w filozofii i naukach społecznych, zainspirowany przez teorię ewolucjonizmu Ch. Darwina i system filozoficzny H. Spencera, ukształtowany w drugiej poł., XIX w., przyjmujący założenie koncepcji zmienności postępowego rozwoju całej rzeczywistości, tak przyrodniczej, jak i społecznej oraz wszystkich dziedzin życia i postępowania.

Stereotyp (z greckiego stereós - stanowiący bryłę, stężały + typos - odbicie, obraz), funkcjonujący w świadomości społeczeństwa uproszczony, skrótowy i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości, odnoszący się do grup społecznych, osób, sytuacji, instytucji, utrwalony wielokrotnym powtarzaniem.

Pojęcie to wprowadził do socjologii W. Lippmann. Wg niego stereotyp to cząstkowy, jednostkowy i przede wszystkim schematyczny obraz, który powstaje w umyśle człowieka, odnoszący się do jakiegoś faktu lub zjawiska społecznego. Stereotypy jako wytwory kulturowe zostają jednostce narzucone i z góry podsuwają mu sposób widzenia określonych faktów i zjawisk społ.

Najczęściej stereotypy budowane są w odniesieniu do grup etnicznych (np. stereotyp pracowitych Niemców, spokojnych Anglików), zawodowych (np. mądrego profesora, zorganizowanego menadżera), klasowego (np. stereotyp ciemnego chłopa, miękkiego inteligenta) lub związanych z określoną płcią (np. stereotyp delikatnej kobiety).

Stereotyp powstaje w rezultacie bezrefleksyjnego przyjmowania opinii rozpowszechnionych w danym środowisku; ponieważ przekazywane treści są zawsze zabarwione ocenami i emocjami, powoduje to, że stereotyp jest przekaźnikiem zarówno społ. sympatii i aprobaty, jak i uprzedzeń, dezaprobaty lub antypatii.

Stereotyp najczęściej przyswajany jest w dzieciństwie, z tego względu jest bardzo trwały i odporny na zmianę nawet rzeczowej argumentacji oraz sprzecznych z nim doświadczeń. Stereotyp pełni ważną funkcję w praktyce politycznej, pozwala bowiem na dokonanie podziału: “my” - “oni”, który kształtuje poczucie identyfikacji polit. powstałej w wyniku funkcjonowania opozycji grupy własnej (“my”) i grupy obcej (“oni”). Również w propagandzie stosowane są stereotypy, zamazujące rzeczywistość poprzez stosowanie etykiet i schematów, np. Unia Wolności określa się w prasie jako partia wolności.

Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.

Kicz, utwór literacki bądź z innych dziedzin twórczości (obraz, rzeźba, itp.), niekiedy technicznie dopracowany, lecz pozbawiony wartości intelektualnych i artystycznych, oparty na stereotypach myślowych i formalnych oraz uproszczeniach.

Posługuje się nierzadko poetyką sentymentalną i jest związany z kulturą masową w różnych wydaniach, począwszy od straganowo-jarmarcznej. W pewnych okresach pojęcie kiczu zmieniało się, np. pogardzana przez modernistów i awangardzistów secesja stała się po latach modna i szanowana.

---